DORACAK PËR PËRKËDHELËS SI TA NXISNI ZHVILLIMIN DHE MËSIMIN E HERSHËM TE FËMIJËT E MOSHËS 0-2 VJEÇ

Transcription

1

2

3 DORACAK PËR PËRKËDHELËS SI TA NXISNI N DHE MËSIMIN E HERSHËM TE FËMIJËT E MOSHËS 0-2 VJEÇ Shkup, 2014

4 Botues: Ministria e Punës dhe Politikës Sociale Autorë: Simona Pallçevska Antinulla Niçova Valentina Zindl Sanja Aleksovska Nadica Janeva Biljana Ançevska Përpunimin grafik: Кома CIP Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека Св. Климент Охридски, Скопје (035) SI ta nxisni zhvillimin dhe të nxënit në fëmijërinë e hershme te fëmiët e moshës 0-2 vjeç : doracak për përkëdhelës / [avtori Simona Palčevska...i dr.]. - Скопје : Министерство за труд и социјална политика, стр. : илустр. ; 30 см Автори: Симона Палчевска, Атинула Ничова, Валентина Зиндл, Сања Алексовска, Надица Јанева, Билјана Анчевска. - Библиографија: стр. 95 ISBN а) Предучилишно образование Методи за поттикнување на развој - Прирачници COBISS.MK-ID Doracaku është hartuar dhe përgatitur me mbështetje eksperte dhe financiare nga Zyra e UNICEF-it

5 RECENSION Doracaku SI TA NXISNI N DHE MËSIMIN E HERSHËM TE FËMIJËT E MOSHËS 0-2 VJEÇ i ofruar për punë me fëmijë paraqet kontribut konkret dhe përcaktim të autorëve për investim në moshën e hershme te fëmijët e moshës 0-2 vjeç dhe për përmirësim të cilësisë së procesit edukativo-arsimor në edukimin dhe arsimin parashkollor. Ai është konceptuar dhe strukturuar sipas të arriturave dhe standardeve më të reja bashkëkohore në arsimin dhe edukimin parashkollor dhe në tërësi është i harmonizuar me Programin për mësim dhe zhvillim të hershëm. Ky punim paraqet ekzemplar të mirë për praktikën e prezantimit të situatave edukative me qëllim të përkufizuara qartë, që ka në fokus fëmijën si individ, i cili njeh dhe zhvillohet përmes proceseve të mësimit të hershëm. Doracaku i ofruar është i pari i këtij lloji, që është i dedikuar për të rriturit, të cilët punojnë me fëmijët e vegjël të moshës 0-2 vjeç në forma të ndryshme formale e joformale të përkujdesjes dhe edukimit.. Si ta nxisni zhvillimin dhe mësimin e hershëm te fëmijët e moshës 0-2 vjeç Në raport me strukturën e doracakut, është evidente se në të është përcaktuar qartë artikulimi logjik i përmbajtjeve me çka është siguruar pasqyrë e nevojshme dhe sistematike e ekspozimit, e cila mbështetet edhe në material vizual. Ajo që dua ta theksoj në veçanti është se doracaku dallohet me aparaturë didaktiko-metodike, që nënkupton strukturë të aktiviteteve të fëmijëve të moshës 0-2 vjeç, të prezantuara përmes 5 domeneve themelore zhvillimore me qëllim të nxitjes së njohjes dhe mësimit të hershëm. Në këtë kontekst doracaku është instrument praktik, i cili në masë të madhe do t u ndihmojë të rriturve që marrin pjesë në përkujdesjen dhe edukimin e fëmijëve të vegjël, që të zhvillojnë shkathtësi për krijimin e mjedisit nxitës për zhvillim dhe mësim të hershëm. Kjo më konkretisht nënkupton: planifikim dhe konkretizim të qëllimeve edukativo-arsimore, operacionalizim të tyre, përshtatje të qëllimeve në raport me mundësitë njohëse të fëmijëve dhe planifikim të strategjive për veprimtari edukativo-arsimore etj. Është interesant që aktivitetet e ofruara janë të bazuara në lojë

6 dhe në aktivitetet e përditshme rutinore si mënyrë natyrore e të shprehurit të fëmijëve të kësaj moshe. Në këtë mënyrë hapen mundësi për interaksion të pasur të fëmijës me të rriturit, me sendet dhe me mjedisin në të cilin ai qëndron, me çka mundësohet zhvillimi i ri individual në të gjitha fushat dhe domenet. Pra, të gjitha përpjekjet për komunikim të hapur interaktiv ndërmjet subjekteve në segmentet procesualeprezantuese dhe funksionale të proceseve njohëse, që janë të pranishme në shembujt e ofruar të aktiviteteve, garantojnë efikasitet të lartë në nxitjen e zhvillimit dhe mësimit të hershëm të fëmijëve të kësaj moshe. Një ndër aktivitetet themelore të të rriturve që punojnë me fëmijët më të vegjël duhet të jetë edhe vëzhgimi, evidentimi dhe dokumentimi i të arriturave të fëmijës. Vëzhgimi i vazhdueshëm do t i mundësojë të rriturit që ta njohë fëmijën si personalitet, t u dalë ballë nevojave të tij përmes individualizimit të aktiviteteve në pajtim me afinitetet e fëmijës, me çka në mënyrë të drejtpërdrejtë do të ndikojë në zhvillimin e tij të vazhdueshëm. Në këtë kontekst, ky doracak ofron një sistemi të ri, një strategji të re të vëzhgimit të fëmijëve, evidentim dhe dokumentim të të arriturave të fëmijës, që bazohet në standardet e mësimit dhe zhvillimit të hershëm te fëmijët e moshës 0-2 vjeç, në praktikat adekuate zhvillimore për vëzhgim, përdorim dhe dokumentim të të dhënave për nxitjen e zhvillimit të mëtejmë të fëmijëve. Instrumentariumi i ofruar për dokumentim të të dhënave është dinamik, analitik, plotësisht i individualizuar dhe në të kujdes i njëjtë i kushtohet edhe procesit të mësimit dhe zhvillimit të hershëm, si edhe rezultateve që burojnë nga ai. Sipas kësaj që u tha, mund të vijmë në përfundim se doracaku i ofruar paraqet projektim bashkëkohor të njohjes aktive, mësimit dhe zhvillimit të hershëm të fëmijëve të moshës 0-2 vjeç brenda 5 domeneve zhvillimore. Prandaj, me kënaqësi të veçantë e rekomandoj përdorimin e doracakut SI TA NXISNI N DHE MËSIMIN E HERSHËM TE FËMIJËT E MOSHËS 0-2 VJEÇ për punë me fëmijë në të gjitha format formale dhe joformale të përkujdesjes dhe edukimit të fëmijëve të kësaj moshe. Recensent Prof. Dr. Biljana Kamçevska

7 Përmbajtja I HYRJE 7 V PSE ËSHTË ME RËNDËSI TË DOKUMENTOHET AJO QË DI DHE MUND TA BËJË FËMIJA 27 II ÇKA DINË DHE MUND TË BËJNË FËMIJËT NË 2 VITET E PARA ME NDIHMËN E TË RRITURVE 8 VI SI TË ARRIHEN PRAK- TIKA MË TË MIRA PËR PËRKËDHELJE DHE PUNË EDUKATIVE 32 III AKTIVITETE PËR NXITJEN E T DHE MËSIMIT TË HERSHËM TË FËMIJËVE TË MOSHËS 0-2 VJEÇARE 12 VII SI DOKUMENTOHET AJO QË PUNOHET ME FËMIJË 52 IV NDJEKJA E TË ARRITURAVE ZHVILLIMORE TË FËMIJËVE TË MOSHËS 0-2 VJEÇ 23 VIII ANEKS ME SHEMBUJ TË AKTIVITETEVE DHE LOJËRAVE ME FËMIJË DERI NË MOSHËN 2-VJEÇARE 55 IV.1 SI TË NDIQET FËMIJA I CILI DI DHE MUND TË BËJË 24 IX LITERATURA E SHFRYTËZUAR 95

8

9 I. HYRJE Fëmijët e vegjël fillojnë të mësojnë që nga lindja. Interaksioni i fëmijëve të vegjël me mjedisin dhe të rriturit është bazë e mësimit të hershëm. Në fakt të gjithë fëmijët kanë dobi nga koha e kaluar me të rriturit që janë pranë tyre. Përmes zhvillimit të shqisave (shikimit, dëgjimit, prekjes, aromës) fëmijët e njohin botën përreth tyre. Fëmijët zhvillohen shumë shpejt në periudhën që nga lindja e deri në vitin e dytë të jetës dhe prandaj të gjithë të rriturit që marrin pjesë në përkujdesjen dhe kujdesin e fëmijëve të vegjël duhet të bëjnë gjithçka që ta nxisin zhvillimin dhe mësimin e hershëm. Nuk ka nevoje për programe të posaçme. Zhvillimi dhe mësimi i hershëm te fëmijët e vegjël ndodhë gjatë lojës dhe procedurave të përditshme rutinore në kujdesin dhe përkujdesjen e fëmijëve të vegjël. Doracaku përmban aktivitete për mësim të hershëm që janë të bazuara në rutinë ditore (fjetje, ushqim, zhveshje) në çerdhe. Secili aktivitet ditor rutinor gjatë përkujdesjes dhe kujdesit me fëmijët e vegjël është mundësi për interaksion të fëmijëve me të rriturit dhe me mjedisin, ngase kjo e nxit zhvillimin dhe procesin e mësimit të hershëm të fëmijëve. Aktivitetet janë të ndara në këto veprime rutinore: 1. Eja të hamë gjatë vakteve të ushqimit; 2. Eja të pastrohemi zhveshje, larje, vajtje në tualet; 3. Eja të udhëtojmë lëvizja e trupit, njohja e hapësirës në dhe rreth kopshtit; 4. Eja të rrëfejmë përralla leximi i librave, biseda, luajtja e lojërave simbolike, vizatimi dhe format e tjera të shprehjes së karakteristikave për fëmijët e moshës 0-2 vjeç 5. Eja të pushojmë aktivitete dhe lojëra që kanë të bëjnë me përgatitjet për pushim 6. Eja të përshëndetemi aktivitetet që kanë të bëjnë me vajtjen dhe ikjen e fëmijëve nga çerdhja. Të gjitha këto aktivitete kanë të bëjnë me Standardet e mësimit dhe zhvillimit të hershëm dhe janë në pajtim me Programin për mësim dhe zhvillim të hershëm të fëmijëve të moshës 0-2 vjeç. Ky doracak mund të përdoret në të gjitha rrethanat ku përkujdesen, edukohen dhe arsimohen fëmijët e moshës 0-2 vjeç (në familje, në çerdhet e fëmijëve, si dhe në forma të ndryshme joformale të përkujdesjes dhe edukimit të fëmijëve). 7

10 II. ÇKA DINË DHE MUND TË BËJNË FËMIJËT NË 2 VITET E PARA ME NDIHMËN E TË RRITURVE

11 ÇKA BËJNË DHE SI SILLEN FËMIJËT E MOSHËS 0-6 MUAJ ÇKA DUHET TË BËJNË TË RRITURIT SI ORGANIZOHET MJEDISI PËR MËSIM DHE ZHVILLIM TË HERSHËM `` I njeh personat e njohur, kënaqet me praninë e tyre, kërkon kontakte me ata. `` Reagon emocionalisht ndaj emocioneve të njerëzve të tjerë, p.sh. buzëqesh kur i buzëqesh një person tjetër. `` Zvarritet, shtrihet ose rrotullohet me trup në të dyja anët. `` Hulumton me duar dhe këmbë; kur qëndron shtrirë në shpinë a në gjendje vertikale, përpiqet t i kapë këmbët. Përpiqet t i kapë objektet e caktuara, i prek dhe fillon t i mbajë ato objekte. I hulumton sendet me gojë, shpesh i ngre nga dyshemeja dhe i mban në gojë. `` Reagon ndaj personave të panjohur, ngushëllohet me prekje, zë ose shikim të personit të rritur. `` Reagon me përmendjen e emrit të vet, ndalet dhe shikon kur e dëgjon emrin e vet. `` I zhvendos sendet nga njëra anë në tjetrën. `` Dëshiron ta shikojë veten në pasqyrë. `` Bëhuni të sigurt se fëmija është afër personit që e njeh mirë dhe i kupton nevojat e tij. `` Shfrytëzoni proceset qetësuese, siç janë buzëqeshja, luhatja ose përqafimi. `` Inkuadroni bebet në përvoja të ndryshme fizike, siç janë rrotullimi, luhatja. `` Ndihmojuni fëmijëve të bëhen të vetëdijshëm për trupat e tyre përmes prekjes dhe lëvizjes, si p.sh.: duartrokitja e duarve të bebes bashkërisht, dridhja e butë e këmbëve Luani me ata lojëra të ndryshme, siç janë dhënia dhe marrja e një lodre të vogël ose hedhja në ajër. Mbani fëmijët në duar, ata janë të ndejshëm ndaj prekjes dhe kjo u ndihmon që të zhvillohet ndjenja e sigurisë dhe privatësisë. `` Shikojeni beben dhe thirreni në emër. Vendosni kontakt me sy dhe prisni që edhe ai të reagojë në mënyrë adekuate. `` Luani me ata. Inkurajoni ta shprehin interesin e tyre në zbulimin e gjërave të reja. `` Sigurohuni që personi me të cilin bebja është më shumë i lidhur të mund të paraqitet gjithnjë kur të ketë nevojë. `` Siguroni atmosferë të këndshme dhe të qetë, në të cilën flitet me ton të këndshëm, të mbushur me dashuri, ngrohtësi dhe kujdes. `` Përshtateni mirë hapësirën që t u mundësoni fëmijëve të lëvizin maksimalisht, të rrokullisen,, të lëvizin dhe të hulumtojnë në kënde të sigurta, të mbyllura ose të hapura. Siguroni lodra që lëvizin ose që bëjnë zhurmë kur preken, që ashtu të stimulohet t i prekin këmbët dhe duart e tyre. Siguroni materiale me tërheqje e përfshirje, që ashtu të stimulohet motorika e butë. `` Përshëndetuni me prindërit dhe fëmijët gjatë rrugës shtëpi-çerdhe, që ata t i përvetësojnë këto rite. `` Nxitni lojë te bebet, lojë me dhënie dhe marrje, lojën kuku etj. ` ` Siguroni resurse që do ta stimulojnë interesin e tyre, siç janë sendet e ndryshme, trokitëset, pasqyrat. 9

12 ÇKA BËJNË DHE SI SILLEN FËMIJËT E MOSHËS 6-18 MUAJ ÇKA DUHET TË BËJNË TË RRITURIT SI ORGANIZOHET MJEDISI PËR MËSIM DHE ZHVILLIM TË HERSHËM ``Ulet vetë në dysheme, duartrokit, mund të përkulet përpara që t i mbledhë lodrat e vogla. ``E identifikon vetveten në pasqyrë ``I mbledh sendet në një send më të madh dhe përsëri i derdh. ``Rrotullohet përreth mobilieve, qëndron në një këmbë dhe kalon mbi mobilie, fillon të qëndrojë në këmbë në mënyrë të pavarur 1-2 minuta. ``Nxitni t i shfrytëzojnë sendet që mund të kapen, shtypen dhe hidhen.. ``Nxitni t i dallojnë bebet e tjera dhe fëmijët që vijnë e shkojnë përreth tij. ``Inkurajoni të qëndrojnë në këmbë dhe të ecin, por mos harroni se kanë fare pak sens për rreziqet, veçmas kur kanë interes të marrin diçka. ``Paraqituni mënyra të ndryshme të lojës. ``Pasurojeni hapësirën me lodra dhe objekte të reja që ashtu t i nxisni t i shfrytëzojnë shqisat e tyre. ``Vendosni në lartësinë e gjatësisë së tyre, që ashtu të mund t i kapin nga pozicioni i qëndrimit në këmbë dhe ashtu që hulumtimi i tyre në mjedis nuk do të kufizohet. ``Siguroni tunele për zvarritje dhe nëpër to vendosni edhe rekuizita të tjera që ashtu të stimulohen për lëvizje. 10 ``I zhvendos lodrat nga njëra anë në tjetrën. ``Mban nga një lodër në secilën dorë dhe i bashkon të dyja bashkë në mes. ``Kënaqet në paraqitjen e hundës, syve ose të barkut të vet, kjo si pjesë e lojërave me emërtim të sendeve. ``E thotë së paku një fjalë. ``E kupton se zëri dhe aksioni i tij kanë efekt ndaj të tjerëve. ``Bën me sy kah sendi që e kërkon ose e shfrytëzon shikimin që ta shprehë interesin e tij. ``Angazhon person tjetër që t i ndihmojë ta marrë sendin që nuk mund ta kapë me dorën e tij. ``Shfrytëzoni ushqimin, ndërrimin e gjërave dhe kohën e larjes, që ashtu t u ofrojnë shfaqje gishti, siç janë rrethi dhe rrethi i çerdhes. ``Flisni ose këndojuni këngë ritmike derisa bëni me shenjë kah duart, këmbët dhe fytyrat e tyre. ``Përgjigjuni në gjestet, shprehjet dhe aksionet e tyre. Fëmija do ta përsërisë atë që e bën kur të marrë reagim pozitiv nga ju. ``Ofrojuni mundësi të zgjedhin aty ku ka mundësi ta bëjnë këtë. ``Përcilleni kur ai ju udhëheq derisa e hulumton mjedisin, njerëzit, sendet. ``Siguroni sende që fëmijët do t i ngrinin dhe transportonin lehtë nga njëri vend në tjetrin. ``Vendosni pasqyra në vende ku ata mund ta shohin reflektimin e tyre. ``Bisedoni me ata për atë që e shohin, përdorni sende të vërteta dhe fotografi për t u sqaruar. ` ` Ofroni zgjedhje, si p.sh.: perime dhe pemë të ndryshme për ushqim ose lodra të ndryshme. ` ` Përgjigjuni në atë që jua paraqesin dhe në pyetjet se pse janë të interesuar ose pse dëshirojnë të bëjnë diçka përmes sigurimit të aktiviteteve, përrallave dhe lodrave të ndryshme.

13 ÇKA BËJNË DHE SI SILLEN FËMIJËT E MOSHËS MUAJ ÇKA DUHET TË BËJNË TË RRITURIT SI ORGANIZOHET MJEDISI, QË E NXIT N DHE MËSIMIN E FËMIJËVE TË VEGJËL ``Është i ndërgjegjshëm për ndjenjat e tjetrit, si p.sh.: duket i brengosur nëse dëgjon vaj ose duket i shqetësuar nëse dëgjon një zë të njohur. ``Fillon të mësojë se disa sende janë të tij, se disa duhet të ndahen me të tjerët, e se disa u përkasin të tjerëve. ``Merr pjesë në lojë grupore në prani të një personi të rritur që është i njohur për të. ``Demonstron sens për veten e tij si individ, si për shembull, dëshiron të bëjë gjëra në mënyrë të pavarur, andaj thotë: Jo për të rriturin. ``Shfaq dëshirë të ndihmojë gjatë veshjes/zhveshjes dhe aktiviteteve rutinore që kanë të bëjnë me higjienën. ``Ndërton kullë nga katër ose më shumë pjesë, fillon t i balancojë pjesët. ``Përpiqet të inkuadrohet në këndimin e këngës me lëvizje dhe vokalizim. ``Kopjon ekspresione të shpeshta, si p.sh.: Oh, lele!, Nuk ka më... ``Fillon të lidhë dy fjalë bashkë (për shembull: E dua topin, Më shumë lëng ). ``Ndihmojuni fëmijëve që t i dallojnë ndjenjat e tyre, siç janë pikëllimi dhe gëzimi, bisedoni me ata për ndjenjat e tyre dhe ndjenjat e të tjerëve. ``Pakësoni situatat e mundshme konfliktuoze ashtu që do të jenë fleksibilë dhe kreativë në krijimin e ambientit në të cilin të gjithë fëmijët do të mund të veprojnë sipas interesave të tyre. ``Inkuadroni të gjithë fëmijët në përshëndetjen dhe kujdesin e ndërsjellë për njëri-tjetrin ``Këmbejeni me ata kënaqësinë tuaj kur të bëjnë diçka për veten e tyre. Mendoni se në çfarë mënyre ju u mundësoni të bëjnë zgjedhje dhe ta shprehin atë që e dëshirojnë. ``Inkurajoni përpjekjet e tyre, si për shembull kur fëmija e ofron dorën e tij që ta fusë në dorezën e palltos. ``Ndihmojuni fëmijëve që të gjejnë mënyra të mira të kapjes, mirëmbajtjes dhe përdorimit të gjërave që dëshirojnë t i përdorin. ``Nxitja e përsëritjes së ritmit dhe rimës me përdorimin e tonit dhe intonacionit, si për shembull recitojnë dhe këndojnë këngë ose rima nga ndonjë ilustrim. ``Modelojeni përdorimin e fjalive me përsëritjen e asaj që fëmija e thotë dhe me shtimin e ndonjë fjale tjetër, si p.sh.: fëmija thotë vetura, ndërsa ju shtoni Vetura e mamasë... ``Zgjidhni përralla dhe ilustrime në të cilat personazhet ndihmohen mes vete dhe me të cilat më lehtë do t i përshkruani ndjenjat e pikëllimit dhe gëzimit. ``Siguroni më shumë ekzemplarë të sendeve që për ata janë më interesante, që ashtu t i shmangeni konfliktit, si p.sh.: dy kopje nga libri i njëjtë. ``Luani lojëra me emra, që ata të ndjehen si pjesë e grupit dhe të njihen me emrat e fëmijëve të tjerë dhe të personelit. ``Bisedoni me ata për atë që e kanë bërë dhe si janë ndjerë. ``Vendosni rutina, të cilat do t u mundësojnë fëmijëve të kujdesen për veten e tyre, si p.sh.: kujdesi për veshjen dhe përparësen e tyre ose për larjen e duarve. ``Shfrytëzojeni kohën për ushqim si mundësi që t u ndihmoni fëmijëve që t i përdorin gishtat, lugën... ``Shfrytëzoni kukulla dhe rekuizita të tjera për nxitjen e dëgjimit të këngëve të njohura dhe leximin e librave për fëmijë. ` ` Iniconi aktivitete, si për shembull: gatimi, ku biseda shfrytëzohet që të parashikohet se çka do të bëjë fëmija. P.sh.: Na duhen disa kube. Ta shohim se a mund të gjejmë disa të tilla këtu. 11

14 III. AKTIVITETE PËR NXITJEN E T DHE MËSIMIT TË HERSHËM TË FËMIJËVE TË MOSHËS 0-2 VJEÇARE Çdo fëmijë zhvillohet dhe mëson gjëra të reja sipas mënyrës së tij. Fëmijët e vegjël dallojnë mes vete në bazë të asaj që mund dhe dinë ta bëjnë në këtë periudhë të jetës. Për të zhvilluar shkathtësi të ndryshme, fëmijët duhet të ushtrojnë shumë, andaj aktivitetet me fëmijët e vegjël duhet të jenë të vazhdueshme dhe të përsëriten. 12 Në lidhje me çështjen se çfarë aktivitete të realizoni me fëmijët e vegjël, ky doracak ofron një numër të madh të mundësive, të cilat hasen në rutinat ditore, që i bëni për çdo ditë me fëmijët (ndërrimi i rrobave, të ushqyerit, vënia në gjumë). Secila nga këto rutina ditore ofron një numër të madh mundësish, që fëmijët e vegjël të krijojnë interaksion edhe me të rriturit, por edhe me sendet dhe mjedisin në të cilin qëndrojnë.

15 pesë domenet themelore zhvillimore Gjatë kujdesit dhe përkëdheljes së fëmijëve, ju u ndihmoni atyre të mësojnë përmes 5 fushave (sferave) të zhvillimit: MOTORIK DHE SHPREHIVE TË SHËNDOSHA DHE TË SIGURTA SOCIO-EMOCIONAL I GJUHËS DHE SHKATHTËSIVE TË KOMUNIKIMIT QASJA NDAJ MËSIMIT DHE MOTIVIMIT PËR MËSIM TË GJËRAVE KOGNITIV DHE NJOHURIVE 13

16 Bebet e vogla deri në fund të muajit të gjashtë fillojnë t u kushtojnë më shumë vëmendje gjithë gjërave që i rrethojnë. Interaksionet pozitive të të rriturve, përmes stimulimeve gjuhësore dhe sensorike (të folurit, shikimit në sy, të qeshurit, këndimit), janë të rëndësishme për zhvillimin në këtë periudhë. Nëse foshnja shfaq interes ndaj asaj që ju i flitni, shikon te ju, buzëqeshet ose e kthen kokën kah burimi i zërit, kjo do të thotë se ai mëson, e ndjek aktivitetin dhe ua bën me dije e ajo është gjëja që i nevojitet atij në atë moment. EJA TË HAMË Derisa e mbani foshnjën para se të filloni ta ushqeni, filloni me ndonjë lojë me gishta (e zura e zura...), zvarritni gishtat përmes shputave dhe dorës së foshnjës. Derisa e ushqeni, lejoni ta prekë, mbajë dhe hulumtojë lugën. EJA T I NDËRROJMË RROBAT Pas ndërrimit të pelenës, kapeni fëmijën për duar, numëroni (një, dy, tre) dhe me kujdes vendoseni në pozitë të ulur. Buzëqeshuni, vendoseni përsëri mbi shtresën e pelenës dhe disa herë përsëriteni këtë lojë. 14 Luani kukafshehthi me ndonjë lodër të vogël (fshiheni lodrën nën pelenë dhe pyeteni foshnjën se ku është lodra).

17 EJA TË UDHËTOJMË Vendoseni fëmijën në bark, vendoseni ndonjë lodër (top) dhe inkurajojeni ta kapë atë duke u zgjatur. Luajeni lojën Avion. Luhateni beben në duart tua në mënyrë që të ndjehet i sigurt. Luhateni lehtë para mbrapa në dhomë dhe prodhoni tinguj (imitoni tingullin e avionit). EJA TË RRËFEJMË PËRRALLA Derisa e mbani beben në prehër ose derisa bebja qëndron ulur, hapjani ndonjë libër me ilustrime dhe shpjegojani fotografitë. Lejoni bebes ta kapë librin (disa prej tyre do të orvaten ta fusin në gojë). Tregoni disa fotografi dhe bisedoni me beben në lidhje me fotografitë. Dëgjojeni gumëzhimën e foshnjës. Kur të përfundojë, përsërisni tingujt që i keni dëgjuar. Foshnjat kënaqen me këtë lojë. 15 MOTORIK DHE PËRVETËSIMI I SHPREHIVE TË SHËNDOSHA DHE TË SIGURTA SOCIO- EMOCIONAL I GJUHËS DHE SHKATHTËSIVE TË KOMUNIKIMIT QASJA NDAJ MËSIMIT DHE MOTIVIMIT PËR MËSIM TË GJËRAVE KOGNITIV DHE NJOHURIVE

18 EJA TË PUSHOJMË Siguroni qetësi në hapësirën ku gjendet fëmija. Hapësirën ajroseni mirë para se t i vendosni fëmijët në krevate. Lexojuni përralla ose lëshojuni muzikë të qetë. EJA TË PËRSHËNDETEMI Mbajeni dorën e foshnjës dhe lëvizeni majtas dhe djathtas dhe bëni (pa-pa), kur të shkojë prindi. Bëhuni të sigurt se fëmija e ka parë prindin duke shkuar. Në këtë mënyrë foshnja bëhet i vetëdijshëm se personat e afërt nuk zhduken, por shkojnë dhe përsëri vijnë. 16 MOTORIK DHE PËRVETËSIMI I SHPREHIVE TË SHËNDOSHA DHE TË SIGURTA SOCIO- EMOCIONAL I GJUHËS DHE SHKATHTËSIVE TË KOMUNIKIMIT QASJA NDAJ MËSIMIT DHE MOTIVIMIT PËR MËSIM TË GJËRAVE KOGNITIV DHE NJOHURIVE

19 Deri në fund të muajit të 18-të, pjesa më e madhe e fëmijëve i kanë shqiptuar fjalët e para dhe e kanë bërë hapin e parë. Në këtë periudhë fëmijët i shfaqin shenjat e para të pavarësimit. Janë të vetëdijshëm për ekzistimin e fëmijëve të tjerë, por dëshirojnë të luajnë më shumë. Ndarja e lodrave me fëmijët e tjerë u shkon vështirë. Në atë periudhë fëmijët dëshirojnë në mënyrë aktive ta hulumtojnë mjedisin, andaj detyrimi që të ulen në një vend i bën nervoz dhe të ndjeshëm. Prandaj më së miri është t i orientoni të bëjnë ndonjë aktivitet nëse konsideroni se praktikojnë sjellje joadekuate ose shfaqin shqetësim. Në këtë periudhë dëshirojnë t i përsërisin aktivitetet, të cilat u janë argëtuese dhe interesante. Ata i kopjojnë veprimet e të rriturve. Kujdes se si silleni ata te ju e marrin modelin sesi duhet të sillen. EJA TË HAMË Lejojuni fëmijëve të hanë vetë (ta mbajnë lugën ose gotën). Jepuni mundësi të shtiren se janë duke e ushqyer kukullën / ose ndonjë ari të. Siguroni numër të madh të lodrave, të cilat janë imitim i pajisjes për ushqim. Gjatë ngrënies mësojuani fëmijëve disa fjalë, që kanë të bëjnë me ushqimin. EJA T I NDËRROJMË RROBAT Derisa i vishni fëmijët, luajeni lojën Tregoji pjesët e trupit. Nxitni fëmijët të vishen dhe të zhvishen vetë dhe pyetni për pjesët e rrobave. Përdorni fjalë të reja dhe nxitni fëmijët t i përsërisin ato. 17

20 EJA TË UDHËTOJMË Nxitni fëmijët të luajnë me topa, të vrapojnë, të kërcejnë. Praktikoni shëtitje në oborr, lejoni të grumbullojnë gjethe, gurë dhe t i fusin dhe hedhin nga kutia. Numëroni me ta gjethet dhe gurët. Bisedoni për ngjyrën e gjetheve. EJA TË RRËFEJMË PËRRALLA Sigurojuni fëmijëve qasje në libra me mjaft fotografi. Bisedoni për kafshët, të cilat fëmijët i duan (mace, qen). Nxitni t u lexojnë nga libri, dëgjoni dhe qeshni me atë që e lexojnë. Pas përfundimit të aktivitetit, nxitni t i kthejnë librat në raft. Jepuni fëmijëve fllomasterë të mëdhenj, të vizatojnë figura nga librat. 18 MOTORIK DHE PËRVETËSIMI I SHPREHIVE TË SHËNDOSHA DHE TË SIGURTA SOCIO- EMOCIONAL I GJUHËS DHE SHKATHTËSIVE TË KOMUNIKIMIT QASJA NDAJ MËSIMIT DHE MOTIVIMIT PËR MËSIM TË GJËRAVE KOGNITIV DHE NJOHURIVE

21 EJA TË PUSHOJMË Siguroni qetësi në hapësirën e gjumit. Hapësirën ajroseni mirë para se t i vendosni fëmijët në krevate. Nxitni të përgatiten vetë për gjumë (të zhvishen dhe vishen). Bisedoni për pjesët e rrobave (ngjyra, emërtimi). Lexojuani ndonjë përrallë ose lëshojuni muzikë të qetë. EJA TË PËRSHËNDETEMI Jepuni fëmijëve mundësi të bëhen pjesë të rutinës tung-tung. Bashkërisht përshëndetni prindërit kur shkojnë dhe kur vijnë në çerdhe. Bisedoni me ta se si të përshëndeten mes vete dhe me të rriturit. 19 MOTORIK DHE PËRVETËSIMI I SHPREHIVE TË SHËNDOSHA DHE TË SIGURTA SOCIO- EMOCIONAL I GJUHËS DHE SHKATHTËSIVE TË KOMUNIKIMIT QASJA NDAJ MËSIMIT DHE MOTIVIMIT PËR MËSIM TË GJËRAVE KOGNITIV DHE NJOHURIVE

22 Në fund të vitit të dytë, fëmijët e vegjël ecin, vrapojnë, ngjiten dhe lëvizin në hapësirë me precizitet të madh. Gjithë kjo i bën më të sigurt dhe më të pavarur. Fëmijët e moshës 2-vjeçare vazhdojnë të interesohen për gjithçka që i rrethon, ta imitojnë atë që e shohin dhe t i përdorin sendet rreth tyre sipas mënyrës së tyre. Fjalori i tyre pasurohet dhe ata gjithnjë i pyesin dhe sfidojnë të rriturit për lojëra të reja. Në atë mënyrë ata mësojnë gjëra të reja dhe përvetësojnë shkathtësi të reja. EJA TË HAMË Zgjidhni fotografi të pemëve dhe perimeve dhe bisedoni për to me fëmijët (bisedoni për ushqimin në tavolinë prej çka përbëhet, si emërtohen produkte të caktuara ushqyese). Gjatë ushqimit bashkërisht numëroni enët. Mbështeteni pavarësinë e fëmijëve gjatë ushqimeve (lejoni vetë të hanë). EJA T I NDËRROJMË RROBAT Leni vetë të vishen. Para ushqimit dërgoni deri në tualet dhe lejojuni vetë t i lajnë duart. Bisedoni me ta pse është e nevojshme të lahen duart para ushqimit. Derisa pastrohen, lejojuni që më gjatë ta ndjejnë sapunin dhe ujin. 20

23 EJA TË UDHËTOJMË Përdorni libra dhe ilustrime për t i nxitur fëmijët të bisedojnë dhe mendojnë. Siguroni shëtitje në oborr dhe lejojuni fëmijëve të hulumtojnë. Përdorni lodra, të cilat tërhiqen, lëvizin me rrota ose voziten. Bisedoni për madhësinë dhe ngjyrën e sendeve në mjedis. Luajeni lojën Ndiqeni udhëheqësin derisa kërceni, rrotulloheni, e gjuani topin etj. Më pas lejojuni fëmijëve ta luajnë rolin e udhëheqësin. EJA TË RRËFEJMË PËRRALLA Tregoni përralla, të cilat kanë të bëjnë me personazhet (figurat), të cilët fëmijët i duan (mace, qen etj.). Bisedoni për emocionet e personazheve (pikëllimi, gëzimi). Lejojuni fëmijëve vetë të manipulojnë me ilustrimet, gazetat. Luani lojën ta qëllojnë përgjigjen e saktë (p.sh. Kam fshehur diçka të madhe dhe të kaltër, qëlloni çka është ajo???). 21 MOTORIK DHE PËRVETËSIMI I SHPREHIVE TË SHËNDOSHA DHE TË SIGURTA SOCIO- EMOCIONAL I GJUHËS DHE SHKATHTËSIVE TË KOMUNIKIMIT QASJA NDAJ MËSIMIT DHE MOTIVIMIT PËR MËSIM TË GJËRAVE KOGNITIV DHE NJOHURIVE

24 EJA TË PUSHOJMË Në këtë periudhë fëmijët janë shumë aktiv dhe nganjëherë është vështirë t i vendosni në krevat. Ata mund të refuzojnë ose të rebelohen. Orvatuni që periudhën e pushimit ta filloni me lojë (eja tani të shohim se cila pjesë e trupit do të flejë e para me prekje të pjesëve të trupit ata ngadalë bien në gjumë ua prekni këmbët, dorën, hundën etj.) Derisa fëmijët janë në krevat, demonstroni se si ata vetë duhet t i bëjnë këto veprime. EJA TË PËRSHËNDETEMI Filloni ta inkuadroni konceptin kohë. Bisedoni me fëmijët se çka bëhet në mëngjes (zgjohen nga gjumi, vijnë në çerdhe, përshëndeten me prindërit, përshëndeten me shokët, e hanë vaktin e mëngjesit etj.). 22 MOTORIK DHE PËRVETËSIMI I SHPREHIVE TË SHËNDOSHA DHE TË SIGURTA SOCIO- EMOCIONAL I GJUHËS DHE SHKATHTËSIVE TË KOMUNIKIMIT QASJA NDAJ MËSIMIT DHE MOTIVIMIT PËR MËSIM TË GJËRAVE KOGNITIV DHE NJOHURIVE

25 IV. NDJEKJA E TË ARRITURAVE ZHVILLIMORE TË FËMIJËVE TË MOSHËS 0-2 VJEÇ Ndjekja e të arriturave zhvillimore të fëmijëve të moshës 0-2 vjeç është detyrë e vështirë, për shkak se fëmijët e vegjël zhvillohen në mënyrë më intensive në të gjitha aspektet e zhvillimit. Në fakt, zhvillimi tyre kalon shumë shpejt dhe dallohet me intervale të caktuara biologjike. Se me çfarë shpejtësie do të arrihet zhvillimi i fëmijës në këtë moshë, kjo varet nga cilësia e ambientit të përgjithshëm social (prindërit, familja më e ngushtë dhe më e gjerë, pastaj varet nga ambienti në të cilin fëmijët e vegjël akomodohen në kopsht, si dhe nga mundësitë e ofruara për mësim). 23

26 IV.1 SI TË NDIQET FËMIJA I CILI DI DHE MUND TË BËJË 24 Ndjekja e të arriturave zhvillimore paraqet proces të vlerësimit të asaj që fëmija di dhe mund ta bëjë në moshë të caktuar. Pra, përfshin grumbullimin, sintezën dhe interpretimin e informacioneve, të cilat i kemi marrë për fëmijët. Ndjekja e të arriturave zhvillimore është proces, përmes të të cilit në mënyrë të sistematizuar fëmija vëzhgohet, mbahet shënime e informacione për nivelin e zhvillimit të tij/saj. Në fakt, ne përmes mbikëqyrjes i zbulojmë nevojat specifike të çdo fëmije ose grupi të fëmijëve të ndonjë moshe të caktuar përmes shikimit, dëgjimit dhe vërejtjes së kujdesshme të aktiviteteve, të cilat i bën fëmija ose një grup i fëmijëve: çka bën?; si sillet?; çka flet?; me kë luan?; etj. Më së shpeshti i mbikëqyrim fëmijët derisa janë vetë ose në grup, derisa luajnë ose bëjnë diçka. Në momentet e mbikëqyrjes më së shpeshti e vërejmë shprehjen e fytyrës së tyre, çka flasin ose gugasin, si flasin ose qajnë, cila është ngjyra e zërit, si lëvizin (ekspresioni i trupit) dhe a i kanë përmbushur detyrat e dhëna nga të rriturit. Gjatë mbikëqyrjes së fëmijëve të vegjël derisa luajnë, komunikojnë me ju ose me fëmijët e tjerë, derisa ushqehen ose thjesht kur pushojnë, gjithnjë ndiqni: `` `` `` `` `` Interesat e tyre (p.sh. Stojani dëshiron të luajë me kamion): Orvatjet e tyre për ta përfunduar aktivitetin - (p.sh. Sanela e hedh topin te tjetri, e hedh topin me vështirësi ose aspak nuk e hedh topin); Mënyrat e sjelljes së tyre (Blerina orvatet të ndikojë në aktivitetet e shokut të saj dhe dëshiron t i ketë pranë vete të gjitha lodrat) Shkathtësitë: ( p.sh. Dritoni shumë lehtë i radhit kubet, ndërsa Blerina atë e bën me përsëritje të shpeshta) Iniciativën në lojë (p.sh. Suzana është e rezervuar dhe nuk dëshiron të ndërmarrë rreziqe.) Nëse fëmijët mbikëqyren me kujdes, mund të vërehen së paku pesë aspekte të zhvillimit të tyre;»» Dëshirat dhe interesat e tyre;»» Niveli kognitiv i zhvillimit;»» Niveli socio-emocional i zhvillimit;»» Shkathtësitë dhe të arriturat e tyre;»» Personaliteti dhe temperamenti i tyre etj.

27 Bebet lindin me kapacitet të madh për mësim, madje edhe truri i tyre zhvillohet me shpejtësi të madhe në dy-tre vitet e para. Foshnjat janë qenie sociale dhe natyrshëm janë të destinuara të komunikojnë me të rriturit edhe pse janë të vegjël. Ata krijojnë kontakt me sy, buzëqeshin, i shtrijnë duart drejt të rriturve, të cilat janë gjeste përmes të cilave i manifestojnë nevojat e veta fizike dhe emocionale, që nënkuptojnë shprehjen Më merr mua. Ata përgatiten të mësojnë të flasin, që është njëra ndër shkathtësitë më të ndërlikuara te fëmijët e vegjël. Gjatë veshjes dhe të ushqyerit gjithnjë tregoni dhe shpjegoni fëmijës për procedurat dhe hapat vijuese, të cilat planifikoni t i ndërmerrni. Në këtë mënyrë bëni lidhje të ngushtë ndërmjet zhvillimit psikik dhe fizik të fëmijës dhe krijoni unitet ndërmjet përkëdheljes dhe edukimit. Detyrojeni fëmijën e vogël t ju dëgjojë, duke i lexuar dhe kënduar këngë derisa e vëni në gjumë. Në këtë mënyrë nga fëmija do të krijoni një orator më të mirë dhe do të siguroni bazë solide për zhvillim të kompetencave gjuhësore dhe sociale. Sa më shumë fjalë që dëgjon, aq më shumë do t i përdorë kur të fillojë të flasë dhe pa pengesa do të zhvillojë komunikim të dyanshëm. Qysh në muajt e parë të bebes të rriturit, përveç për nevojat fiziologjike, duhet të përkujdesen edhe për lëvizjet, të cilat i bën fëmija i vogël, në mënyrë që t i praktikojë lëvizjet adekuate për moshën e tij/saj. Në procesin e përkëdheljes filloni me prekje të vëmendshme dhe të lehta, me fjalë të ngrohta dhe të buta, që ashtu ta nxitni fëmijën të qeshet derisa e vishni, ndërsa tërë ajo të kalojë në lojë, në të cilën të dy kënaqeni. Të gjitha aktivitetet e reja motorike, të cilat i ndërmerrni me beben deri 8-9 muajshe, duhet të jenë të shkurtra, me qëllim që të mos shkaktoni ngarkesa shtesë për të. Çdo fëmijë zhvillohet sipas ritmit të tij, andaj nuk mund të presim që të gjitha foshnjat e moshës së njëjtë të njohin lëvizje të caktuara. Fëmijëve deri në 18 muaj duhet t u mundësohet hapësirë e mjaftueshme për realizimin e lëvizjeve të llojllojshme, siç është zvarritja, rrokullisja, qëndrimi dhe ecja me shoqërim. Më shumë kohë duhet të kaloni në dysheme derisa fëmija shfaq interes të posaçëm për lodrat. Përdorni sa më shumë lojëra për fshehje në variacione të ndryshme, me qëllim që kështu ta nxisni fëmijën ta ngrejë dhe lëshojë kokën, të lëvizë në drejtim të caktuar, t i ngrejë duart, të zvarritet dhe të ngrihet me shoqërim. Fëmijët e vegjël shfaqin kënaqësi të posaçme ndaj pjesëmarrjes në aktive gjatë të ushqyerit. Me faktin që ju ia përmbushni dëshirën për të marrë pjesë në procesin e të ushqyerit (ta mbajë shishen ose gotën derisa pi, ta marrë lugën dhe të orvatet të hajë), ju në fakt e nxitni fëmijën të manipulojë me pajisjet për ushqim (pjatën, lugën ose kapakun e enës), me çka siguroni ambient nxitës për zhvillim senzoro-motorik. Derisa e mbështillni fëmijën ose ia ndërroni rrobat, mundësoni që një kohë të mjaftueshme të qëndrojë në bark ose në shpinë dhe për këtë ushtrim përdoreni lojën fluturimi. Ngrijeni fëmijën mbi boksin për mbështjellje dhe vendosni shputat tuaja në barkun e fëmijës (këto aktivitete kontribuojnë për zhvillim të shtyllës kurrizore dhe këmbëve, ndërsa derisa koka qëndron pas, ajo kontribuon në fuqizimin e muskujve të qafës, shpinës, boshtit kurrizor dhe këmbëve. Më pas përsëriteni procedurën e njëjtë, por tani kthejeni fëmijën në shpinë (me këtë aktivitet siguroni zhvillim të muskujve të barkut, qafës dhe këmbëve). Zhvillimi senzoro-perceptues ka shumë funksion të ndërlikuar psikik. Ndjeshmëria ndaj stimujve të jashtëm është e shprehur fuqimisht në tre vitet e para të jetës së fëmijës së vogël. Shqisat e shëndosha te fëmija, interaksioni i vazhdueshëm i shqisave me mjedisin dhe 25

28 26 mjedisi i pasur nxitës kontribuojnë në rritjen dhe zgjerimin e ndjeshmërisë së shqisave. Te fëmijët, të cilët ende nuk kanë filluar të ecin, është e shprehur nevoja, që personi i rritur t i drejtohet fëmijës, duke qenë i kthyer kah ai ashtu që fytyra e tij duhet ta manifestojë pamjen reale të disponimit të tij. Inteligjenca senzoro-motorike te fëmijët e vegjël është parakusht themelor për zhvillimin kognitiv. Dëshirat dhe interesat e rritura për aktivitete motorike i mundësojnë fëmijës së vogël të manipulojë me sende, me qëllim që t i zbulojë, t i njoftojë, t i shqyrtojë, t i prekë dhe të eksperimentojë me to, ashtu që do të zbulojë ndonjë cilësi të re, sjellje të re dhe dallime ndërmjet sendeve. Të gjitha lojërat hulumtuese me sende e nxisin zhvillimin e inteligjencës së fëmijëve, andaj nevojitet që çdo ditë të përfaqësohen si aktivitete të detyrueshme. Siguroni fëmijës mjedis, i cili do të jetë i pajisur me sende të ndryshme, të cilat nuk është patjetër të jenë vetëm lodra. Madje, nëse në një periudhë të caktuar sendet nuk ndërrohen me të tjera, fëmijët shpejt ngopen me to dhe fillojnë t u duken të bezdisshme. Kontaktet dhe konceptet e para të tingujve që kanë të bëjnë me muzikën, fitohen dhe përvetësohen në rrethin e familjes në vitet e para të jetës së fëmijës. Fëmija i vogël futet në botën e muzikës menjëherë pas lindjes së tij, madje edhe atë derisa të rriturit kujdesen për të, e ushqejnë, e mbështjellin, e vënë në gjumë duke i kënduar, e zbavitin, i tregojnë rrëfime dhe luajnë me të. Është shumë me rëndësi që fëmija sa më shumë të perceptojë stimulime të zëshme, të cilat janë të këndshme dhe e pasurojnë veshin me tinguj, për shkak se më vonë te fëmija formohet të folurit dhe të shprehurit. Fëmijëve të vegjël duhet t u këndohet sa më shpesh derisa luajmë me ta, derisa i ushqejmë, derisa vëmë në gjumë, derisa kujdesemi për higjienën etj. Mirëpo, megjithatë nuk duhet të teprohet me muzikë dhe këndim, për shkak se ajo nuk mund ta zëvendësojë prekjen, pamjen, fjalën, por duhet të jetë e dozuar aq sa është e mjaftueshme për fëmijët. Siguroni kushte optimale për mjedis në të cilin vetë fëmija do të jetë pjesëmarrës në të gjitha aktivitetet muzikore. Mundësoni që ambienti ku gjendet fëmija të ketë instrumente të thjeshta përkatëse: çezma, zile, defe. Gjithnjë organizoni aktivitete të përbashkëta muzikore me fëmijët e vegjël dhe shpesh këndoni këngë, në tekstin e të cilave përsëriten rrokjet pi-pi, ko-ko etj. Sigurojuni fëmijëve aktivitete motorike për aktivitete grafike dhe figurative. Fëmijët i e godasin me bosht fletën, tërheqin vija, e shqyejnë dhe e shpojnë fletën, në të cilën vizatojnë, ashtu që nuk shfaqin kurrfarë interesi për rezultatet e punës. Megjithatë, fëmija duhet të mbështetet, lavdërohet dhe inkurajohet për çdo orvatje që bën për të vizatuar, fazë e cila zgjat deri në moshën trevjeçare. Këtë mund ta bëni përmes shikimit, gjesteve ose lavdërimit. Aktivitetet grafike dhe figurative nuk duhet të ndërlidhen me një temë të caktuar, por gjithnjë duhet të shoqërohen me pyetje të personit të rritur: Çka vizatove?, Ku është qeni, Ku është shtëpiza? etj. Në këtë mënyrë i kushtojmë rëndësi procesit të mësimit, e jo të arriturave në artin figurativ. Qëllimi i ndjekjes së të arriturave të fëmijëve të vegjël është të përcaktohet se: çka di dhe çka mund të bëjë fëmija dhe të identifikohen dobësitë e caktuara, të cilat kërkojnë intervenim shtesë dhe kështu të mbështetet përparimi i fëmijës.

29 V. PSE ËSHTË ME RËNDËSI TË DOKUMENTOHET AJO QË DI DHE MUND TA BËJË FËMIJA Ndjekja e të arriturave të fëmijëve nuk është mirë të kuptohet si vlerësim i asaj që fëmija di dhe mund ta bëjë, por për përcaktim i nivelit të zhvillimit të fëmijës, që ai mund ta bëjë me ndihmën e të tjerëve, me ndihmë të pjesshme, ose që mund ta bëjë në mënyrë të pavarur. Për ta përcaktuar shkallën e të arriturave të fëmijës, duhet të njihen mirë shenjat e zhvillimit, d.m.th. të qenit në dijeni se çka mund të bëjë fëmija në moshë të caktuar gjatë fëmijërisë së hershme. Qëllimi i dokumentimit të aktiviteteve të cilat realizohen me fëmijët është të zbulohen interesat dhe nevojat e tyre momentale për mësim dhe të përcaktohet se çka është mësuar, si dhe cilat janë nevojat e fëmijës në periudhën e zhvillimit të hershëm fëmijëror? Sipas hartës zhvillimore mund të vihet në përfundim se te pjesa më e madhe e fëmijëve shfaqen nevoja të ngjashme, të cilat janë adekuate me moshën e tyre. 27

30 0-6 MBIKËQYRNI FËMIJËT DHE SHIHNI SE ÇKA U NEVOJITET ATYRE NGA 0 DERI NË 6 MUAJ Çka bëjnë fëmijët: Mësojnë përmes shqisave të tyre Kapin sende, të cilat u afrohen Përgjigjen me grimasa të fytyrës dhe ngjyra të hapura I zbulojnë dhe i kapin duart dhe këmbët I hulumtojnë shputat e duarve dhe këmbët e veta E ngrenë kokën dhe kthehen drejt burimit të zërit Qajnë, por qetësohen lehtë, kur i marrin në duar Vënë sende në gojë Ulen duke lëvizur dhe rrotullohen Fillojnë të qeshen dhe shpesh qeshen Fillojnë të bëhen të vetëdijshëm për veten Kur kanë pengesa fizike gjatë mbështjelljes, veshjes, larjes dhe shprehisë për tualet, fillojnë të bëhen të zemëruar Kur i lënë prindërit në çerdhe, fillojnë të qajnë Çka u nevojitet fëmijëve: Mbrojtje nga rreziku fizik. Personi i rritur i cili u flet, qeshet, u tregon lodra të ndryshme dhe i nxit t i prekin Stimulime të ndryshme sensorike Stimulime të ndryshme sensorike Kohë e mjaftueshme për hulumtim Sende, të cilat mund t i shikojnë, prekin, dëgjojnë ose t u marrin erë Person i rritur, i cili i kupton dhe në mënyrë adekuate u përgjigjet shenjave të tyre Qasje në sende, të cilat janë të sigurta për vënie në gojë Person i rritur, i cili vazhdimisht është në afërsi dhe i nxit të ulen dhe të luajnë duke qenë të ulur Të mbahen në përqafim, të flasin, të këndojnë Lojëra me pasqyrë dhe stimulim adekuat gjuhësor Personi i rritur me empati dhe marrëdhënie pozitive ndaj fëmijës, që krijon afërsi, e përkëdhel butë atë, ia përkëdhel duart, turpin dhe i flet me të gjuhë të këndshme Lidhja me një person në çerdhe, orientimi i vëmendjes, riorientimi i vëmendjes dhe shpjegimi se prindërit shkojnë ose përsëri do të kthehen 28

31 6-18 NGA 6 DERI NË 18 MUAJ Çka bëjnë fëmijët: E identifikojnë veten: pjesët e trupit, zërat e njohur E kuptojnë dhe e dallojnë emrin e tyre dhe disa fjalë të thjeshta Hulumtojnë, trokasin, godasin sende të ndryshme Gjejnë send të fshehura, vendosin sende më të vogla në kuti Ulen në mënyrë të pavarur, zvarriten dhe orvaten të ecin në mënyrë të pavarur me siguri sa më të madhe Mund të turpërohen ose të ndjehen të shqetësuar në prani të personave të panjohur Janë të interesuar për të gjitha sendet dhe lojërat e reja Çka u nevojitet fëmijëve: Person i afërt dhe i njohur që gjendet në afërsi Ta thërrasë në emër një person i rritur. Mundësi për dëgjim të përrallave (rrëfime, lexime) Sende të ndryshme për lojë Lojëra me fshehje dhe zbulim të sendeve dhe lojërave, të cilat i kanë në dispozicion Mjedis i sigurt për hulumtim, për ecje, zvarritje dhe mbikëqyrje të kujdesshme në hapësirë Ekspozim të një numri të madh të sendeve të sigurta dhe lodrave për hulumtim Kohë e mjaftueshme për hulumtim Prani e vazhdueshme e personit të njohur te i cili fëmijët kanë besim Gjatë shqetësimit, vëmendja tërhiqet me aktivitet tjetër Mbështetja dhe nxitja e vazhdueshme e fëmijës për sende dhe lojëra të reja, por edhe largimi i sendeve dhe lojërave të rrezikshme 29

32 18-24 NGA 18 DERI MË 24 MUAJ Çka bëjnë fëmijët: Tregojnë dhe kuptojnë ide të caktuara Kënaqen me tregime Ecin në pozitë vertikale, ngjiten nëpër shkallë, vrapojnë E hulumtojnë pavarësinë e tyre, por megjithatë dëshirojnë të jenë të pranishëm personat e njohur Fillojnë të interesohen për shoqërim me moshatarët Shfaqin krenari gjatë kryerjes së detyrave të caktuara Dëshirojnë të ndihmojnë në aktivitete të caktuara Dëshirojnë të ecin nëpër shkallë, ndërsa gjatë zbritjes duan të zvarriten Dëshirojnë të ecin shpejt, fillojnë të vrapojnë, kërcejnë kur ndokush i mban për duar Me kujdes dëshirojnë ta ndjekin përgatitjen e ushqimit Kur e ndjejnë aromën e ushqimit, e verbalizon nevojën për ushqim Dëshirojnë të jenë të pavarur në veshje dhe zhveshje Сака да биде самостојно во облекувањето и соблекувањето. Çka u nevojitet fëmijëve: Mbështetje në përvetësimin e shkathtësive të reja motorike, gjuhësore dhe mendore Mundësi për zhvillim të pavarësisë lëvdata dhe vlerësim për qëllimet e tyre Mundësi që të fillojnë të mësojnë të kujdesen për veten Mundësi për lojë dhe hulumtim Prania e personit të njohur për siguri emocionale Lojëra të përbashkëta me fëmijë të tjerë në grup, por aty duhet respektohet individualiteti i tyre; ende nuk janë të gatshëm t i ndajnë lodrat me të tjerët Person i rritur, i cili vazhdimisht gjen mënyrë sesi ta lavdërojë gjithë aktivitetin ose një pjesë të aktivitetit që e bën fëmija Personi i rritur, i cili e mbështet iniciativën e fëmijëve të vegjël në aktivitetet e përditshme të fëmijëve (lëre që vetë të hanë, t i mbajnë pajisjet për ushqim, të vishen para fjetjes etj.) Mundësi për hapësirë të mjaftueshme, në të cilën do të përmbushen nevojat e fëmijëve për lëvizje Tejkalimi i pengesave duhet të jetë në pajtim me mundësitë e fëmijës. T i caktohet vendi në tavolinë dhe t i jepen pajisjet e duhura për ushqim. Derisa e bartni ushqimin, tregoni se supa është e nxehtë, se mund të digjet etj. Mbikëqyrni nga anash dhe jepni udhëzime verbale gjatë veprimeve që i ndërmerr fëmija 30

33 FËMIJËT TË CILËT KANË ZHVILLIM TË NGADALSHËM PAVARËSISHT NGA MOSHA Çka bëjnë fëmijët: Nuk përgjigjen në mënyrë adekuate ndaj stimulimeve dhe kujdesit, i cili iu kushtohet Kanë vështirësi në fokusimin e vëmendjes shpejt e defokusojnë vëmendjen Nuk kanë durim të dëgjojnë dhe shfaqin dozë më të vogël të kureshtjes Vërehet ngecje në zhvillimin fizik dhe socioemocional në raport me moshatarët e tyre Shprehin sjellje joadekuate emocionale ndaj ngacmimeve Çka u nevojitet fëmijëve: Të rritur, të cilët dinë kur dhe nga kush të kërkojnë ndihmë Kohë të mjaftueshme nga të rriturit, të cilët kujdesen për fëmijët për lojë, për të folur dhe masazhi i trupit të fëmijëve Stimulim gjuhësor Muzikë dhe mundësi për lëvizje ritmike të trupit; stimulime senzoromotorike (prekje të sendeve të ndryshme) Inkurajimi për lojë dhe bashkëveprim me të tjerët, orientimi i aktiviteteve 31

34 VI. SI TË ARRIHEN PRAKTIKA MË TË MIRA PËR PËRKËDHELJE DHE PUNË EDUKATIVE Lidhja e ngushtë ndërmjet zhvillimit psikik dhe fizik kërkon përmbushjen e detyrës së përkëdhelëses, por edhe të aktiviteteve edukative. Nga 0 deri në 18 muaj plotësimi individual i nevojave të fëmijës përbëhet nga këto rregulla: drejtohuni individualisht çdo fëmije dhe komunikoni me të derisa e mbështillni, ushqeni, pastroni, ulni në tavolinë, e vëni në gjumë dhe i jepni lodra. Pastaj këtë bëjeni edhe me fëmijët e tjerë. Mos i ndërprisni aktivitetet e filluara të kujdesit për fëmijën, por bashkëpunoni me të një kohë më të gjatë derisa t i përfundoni aktivitetet rreth nevojave të tij higjienike. Ndiqeni ritmin individual të fëmijëve për ushqim dhe vënie në gjumë. Koha e vetme fikse është fillimi i ushqimit. Koha ndërmjet njërit dhe ushqimit tjetër duhet të kalojë në mënyrë aktive përmes lojës, e cila nuk guxon të ndërpritet shpesh dhe pa kujdes. Në periudhën ndërmjet të ushqyerit dhe ndërrimit të rrobave mos lejoni të ketë pauzë të gjatë, për shkak se fëmijën mund ta zë gjumi derisa pret t i vijë radha. Përmbushja e vazhdueshme e aktiviteteve që kanë të bëjnë me përkëdheljen dhe edukimin mundëson: respektim të ritmit fiziologjik dhe të nevojave individuale të fëmijës, krijim të kontaktit më të gjatë intim ndërmjet fëmijës dhe të rriturit dhe, para së gjithash, përmbushje të nevojave të fëmijës. 32 Në periudhën prej 18 deri në 24 muaj ndiqen edhe nevojat individuale të fëmijës dhe nxitet zhvillimi i pavarësisë te ata. Gjithnjë komunikoni me fëmijët me ton të këndshëm të zërit dhe siguroni atmosferë pozitive në grup, për shkak se fëmija në çdo moment dëshiron të dijë se çka do të ndodhë me të në raport me aktivitetet e ndërmarra. Në tabelën tjetër janë dhënë praktikat pozitive dhe negative gjatë punës së përditshme me fëmijët:

35 PRAKTIKAT NEGATIVE PRAKTIKAT POZITIVE Përkëdhelësja e ndërpret fëmijën, i cili është thelluar në lojë, dhe përnjëherë e kap për dore pa i shpjeguar se pse e bën atë. Fëmija zvarritet deri te përkëdhelësja dhe e kap për këmbe, orvatet të ngrihet, mirëpo ajo nuk i kushton vëmendje nevojës së tij, por vetëm kujdeset që fëmija të mos rrokulliset. Derisa disa nga grupi i fëmijëve flenë, ndërsa të tjerët luajnë, përkëdhelësja i rregullon pelenat dhe qëndron e heshtur. Përkëdhelësja e fton fëmijën në emër pa mos i shpjeguar pse, ndërsa fytyrën dhe duart i ka drejt veprimeve, të cilat për momentin është duke i kryer. Përkëdhelësja dhe fëmija së bashku lexojnë libër, e shfletojnë ilustrimin, por çdo orvatje që fëmija në mënyrë të pavarur ta shfletojë librin përfundon pa sukses. Përkëdhelësja e ushqen fëmijën, por papritmas e braktis lugën dhe pa thënë asnjë fjalë largohet. Me qëllim që të realizohet pa pengesa vlerësimi i të arriturave të fëmijës, në tabelën e mëposhtme është dhënë një instrument, i cili e ndjek zhvillimin e fëmijëve. Matja bëhet dy herë në vit, në interval kohor prej gjashtë muajsh nga matja e parë dhe e dytë. Në plotësimin e instrumentit ndihmon edukatori përgjegjës. Përkëdhelësja e shoqëron fëmijën në lojë dhe me kujdes e orienton vëmendjen e tij, duke i shpjeguar se tani është koha kur fëmijët duhet të ulen në oturak, me kujdes e kap fëmijën për dore, duke i folur vazhdimisht për aktivitetet vijuese. Fëmija zvarritet deri te përkëdhelësja dhe orvatet të drejtohet, ndërsa ajo i flet duke ia shtrirë duart, e pyet çka dëshiron, e përqafon dhe e thotë me zë atë që fëmija dëshiron ta thotë. Përkëdhelësja vazhdimisht buzëqeshet. Përkëdhelësja në këtë situatë mund t i rregullojë pelenat e fëmijëve, por është në komunikim të vazhdueshëm me fëmijët që janë të zgjuar. Heshtja në grup paraqet moment kur përkëdhelësja do të mund të pushojë pak, por edhe të kujdeset për fëmijët që flenë dhe ata që luajnë, si dhe të vlerësojë nëse ka nevojë të reagojë. Përkëdhelësja dëshiron që fëmija të vijë deri te ajo, kthehet kah ai, bie në gjunjë, i shtrin duart, e thërret fëmijë në emër dhe i buzëqesh, i shpjegon pse e thërret, më shumë herë e përsërit detyrën me fjalë dhe me gjeste të fytyrës. Nëse fëmija nuk dëshiron të lexojë libër, por më shumë dëshiron ta shfletojë librin me ilustrime, përkëdhelësja e lejon atë dhe nuk insiston ta përfundojë aktivitetin e nisur. Përkëdhelësja e ushqen fëmijën dhe i shpjegon gjithçka ngjan, pastaj kthehet kah fëmija tjetër që t i ndihmojë gjatë të ushqyerit dhe i shpjegon: Tani po ha Agimi, andaj ti përpiqu të ushqehesh vetë, ja kështu merre lugën në dorë... të lumtë! 33

36 INSTRUMENT PËR VLERËSIMIN E SHKALLËS SË ARRITJES SË STANDARDEVE NGA 0-2 VJEÇ Emri dhe mbiemri i fëmijës Mosha: Data e plotësimit I: Data e plotësimit II: 1. SHËNDETI DHE MOTORIK Indikator Hapi i parë 1 Përparon 2 Arrin 3 I Subdomeni MOTORIK I FORTË I II I II I II 1. Standardi Mban baraspeshën 1.1 Fëmija e mban kokën drejt. 1.2 Fëmija e ngre kokën dhe gjoksin derisa është i shtrirë në bark. 1.3 Fëmija kthehet nga shpina në bark dhe anasjelltas. 1.4 Fëmija i shtrirë në bark e tërheq trupin përpara me duar. 1.5 Fëmija ulet në karrige, i drejtuar, pa shoqërim. 1.6 Fëmija zvarritet me duar dhe gjunjë drejt sendit që e dëshiron. 1.7 Fëmija ec drejt në mënyrë të pavarur. 1.8 Fëmija përulet në tavolinë për ta marrë lodrën dhe përsëri drejtohet, pa ndihmën e personit të rritur. 1.9 Fëmija në mënyrë të pavarur ngjitet dhe zbret nga krevati Fëmija në pozitë të drejtuar e hedh topin mbi kokë pa u rrëzuar Fëmija me shoqërim ngjitet dhe zbret nëpër shkallë, duke i vënë duart në shkallë Fëmija në mënyrë të pavarur bën disa hapa mbrapa. 2. Standardi Kontrolli i pjesëve të trupit 2.1 Fëmija i lëviz duart drejt gojës. 2.2 Fëmija i drejton dhe mbledh këmbët dhe duart derisa shtrihet në shpinë E bën hapin e parë drejt përmbushjes së standardit, shfaq interes drejt aktivitetit, orvatet ta kryejë pa precizitet dhe saktësi 2 Shfaq progres drejt përmbushjes së standardit herë pas herë performon me precizitet dhe saktësi të caktuar 3 E përmbush standardin shfaq interes në aktivitete, vazhdimisht performon me precizitet, saktësi dhe këmbëngulje të madhe

37 2.3 Fëmija i hedh sendet nga njëra dorë në tjetrën 2.4 Fëmija e ngre njërën këmbë derisa është i shtrirë në shpinë dhe e vë shputën në gojë. 2.5 Fëmija i përdor duart dhe këmbët për ta ndryshuar gjendjen e trupit. 2.6 Fëmija drejtohet në pozicion të ulur ose të shtrirë, duke i përdorë të katër gjymtyrët. 2.7 Fëmija ngjitet nga dyshemeja në krevat ose në ndonjë pjesë tjetër të ulët të mobilieve, pa mbështetjen e një personit të rritur 2.8 Fëmija ec dhe qëndron drejt, me një bazë të ngushtë ndërmjet këmbëve 2.9 Fëmija mbahet për dorën e një personi të rritur dhe me njërën këmbë e godet topin përpara. 3. Standardi Lëviz i koordinuar me qëllim 3.1 Fëmija e kthen kokën drejt burimit të dritës ose zërit. 3.2 Fëmija e lëvizë trupin dhe duart drejt sendit të treguar 3.3 Fëmija vërsulet me trup drejt sendit të rënë, derisa qëndron i ulur 3.4 Fëmija nga pozita ulëse drejtohet në këmbë 3.5 Fëmija ngjitet në gishta për ta kapur ndonjë send, i cili është i vënë në pozitë të ngritur 3.6 Fëmija në mënyrë të pavarur ngjitet në karrige dhe ulet 3.7 Fëmija me qëllim e ndërron drejtimin e lëvizjes 3.8 Fëmija, derisa ec, e shtyn dhe tërheq ndonjë send 3.9 Fëmija lëshohet në gjunjë për të parë se çka ka nën tavolinë dhe përsëri drejtohet 4. Standardi vetëdija për trupin e vet në raport me ekzistimin e pengesave të lëvizshme dhe të palëvizshme 4.1 Fëmija, derisa qëndron në shtresë të fortë, i lëviz këmbët 4.2 Fëmija, i vënë në pozitë të ulur, lëviz spontanisht prapa për t u mbështetur 4.3 Fëmija e ndërpret lëvizjen para pengesës, me të cilën ballafaqohet 4.4 Fëmija, gjatë ecjes, e anashkalon pengesën më të cilën ballafaqohet 4.5 Fëmija ec drejt dhe futet nën tavolinë 4.6 Fëmija i anashkalon pengesat, me të cilat ballafaqohet 35

38 Indikator Hapi i parë Përparon Arrin II Subdomeni MOTORIK I BUTË I II I II I II 5. Standardi Kontrolli i shputave dhe gishtave të dorës 5.1 Fëmija e shtrin dorën kah sendi që i ofrohet 5.2 Fëmija e mban fuqishëm rraketaken në dorë 5.3 Fëmija e kap me dorë sendin e ofruar, e mban dhe pas një kohe e lëshon atë 5.4 Fëmija duartroket 5.5 Fëmija e hedh një send nga njëra dorë në tjetrën 5.6 Fëmija e hedh me të dy duart topin e dhënë 5.7 Fëmija i pavarur e mban gotën me të dy duart dhe pi 5.8 Fëmija shfleton faqe të librit (zakonisht nga 2-3 faqe përnjëherë) 5.9 Fëmija e shtrydh sfungjerin e lagur, duke e shtrënguar përnjëherë sfungjerin me të gjitha gishtat e dorës 5.10 Fëmija ndan dhe bashkon lodra të thjeshta 5.11 Fëmija e lakon nyjën e dorës në të gjitha drejtimet (e hap dorëzën, e liron dorëzën...) 5.12 Fëmija e kap gotën e ofruar me gishtat e njërës dorë ose e kap dorëzën dukë i lakuar gishtat 6. Standardi Manipulon me sende për përdorim të përgjithshëm 6.1 Fëmija mban sende të vogla në të dy duart dhe i godet njëra me tjetrën. 6.2 Fëmija e mban në dorë një send/lodër dhe me dorën tjetër luan me të 6.3 Fëmija me gishtin e madh dhe me gishtin tregues mbledh nga tavolina sende të vogla 6.4 Fëmija e mban fllomasterin (markerin) me dorë të shtrënguar në formë të grushtit dhe orvatet të shkarravisë në letër 6.5 Fëmija kap sende më të vogla me një dorë dhe i vendos në një enë më të madhe. 6.6 Fëmija me të gjithë gishtat e njërës dorë e përdredh dhe përsëri e shpërdredh lodrën gjarpëruese 36

39 Indikator Hapi i parë Përparon Arrin III Subdomeni SJELLJA E SHËNDETSHME DHE E SIGURT I II I II I II 7. Standardi kujdesi dhe higjiena personale 7.1 Fëmija luan derisa lahet 7.2 Fëmija reagon në gjirin e nënës derisa është i uritur 7.3 Fëmija, kur është i uritur, bën me gisht ose e kap ushqimin 7.4 Fëmija me ndihmën e personit të rritur i mban duart nën ujin që rrjedh, me qëllim që t i lajë duart 7.5 Fëmija i bën duart me sapun dhe i fërkon. 7.6 Fëmija përdor lugë gjatë ushqimit 7.7 Fëmija i lan dhëmbët me brushë me ndihmën e personit të rritur 7.8 Fëmija ulet në tavolinë gjatë ushqimit 7.9 Fëmija i fut duart në krahët e palltos dhe ndihmon gjatë veshjes 8. Standardi Dallimi i situatave të dëmshme dhe të rrezikshme 8.1 Fëmija qan (shqetësohet) gjatë ngritjes së menjëhershme të zhurmës në hapësirën ku gjendet ai 8.2 Fëmija heq një pjesë të rrobave nëse i vjen nxehtë 8.3 Fëmija reagon ndaj ndalesës së personit të rritur, por ka nevojë për ndihmë shtesë. 8.4 Fëmija e mban për dore personin e rritur gjatë shëtitjes në vende publike 8.5 Fëmija dallon disa shenja të sëmundjes (dhimbja, ndjenja e të ftohtit, ndjenja e nxehtësisë) 37

40 Indikator Hapi i parë Përparon Arrin IV Subdomeni SENSO- MOTORIK I II I II I II 9. Standardi rregullimi i lëvizjes me shqisa 9.1 Fëmija e kthen kokën kah burimi i zërit 9.2 Fëmija e shtrin dorën kah lodra e ofruar dhe e fut atë në gojë 9.3 Fëmija orvatet ta kapë një send, i cili është në lëvizje 9.4 Fëmija e tërheq dorën nëse e prek sendin e nxehtë 9.5 Fëmija i fut lodrat me vrima në njëra-tjetrën 9.6 Fëmija radhit kube njëri mbi tjetrin dhe pastaj i shpërndan ato 9.7 Fëmija, kur e provon ndonjë ushqim, reagon me grimasa 9.8 Fëmija e fut një send më të vogël në një vrimë më të madhe, e cila ka formë të njëjtë 9.9 Fëmija hedh ujë nga një enë më e vogël në një enë më të madhe Vërejtje: 38

41 2. SOCIO-EMOCIONAL Indikator Hapi i parë 4 Përparon 5 Arrin 6 I Subdomeni- SOCIAL I II I II I II 1. Standardi Bën dallim ndërmjet personave të rritur, të cilët i njeh dhe personave të rritur, të cilët nuk i njeh 1.1 Fëmija, kur e merr në duar ndonjë person i njohur, e ndal qarjen 1.2 Fëmija reagon ndaj personit të panjohur me qarje ose lëvizje të trupit 1.3 Fëmija reagon me buzëqeshje ndaj personit që e njeh dhe i shtrin duart drejt tij/saj 1.4 Fëmija shikon vërdallë që ta gjejë personin e njohur 1.5 Fëmija afrohet drejt personit të rritur, të cilin e njeh, nëse është në mjedis të panjohur (e kap atë për dore, kërkon ta mbajë në krah...) 1.6 Fëmija i imiton zërat e njerëzve, të cilët i njeh (si kollitet gjyshi...). 1.7 Fëmija imiton aktivitetet e personave të njohur (shtiret kinse është duke gatuar ose lexon si person i rritur) 1.8 Fëmija përgjigjet në mënyrë adekuate ndaj përshëndetjes nga personi i afërt 2. Standardi Mund të zhvillojë shkathtësi sociale në bashkëveprim me fëmijët e tjerë 2.1 Fëmija i prek flokët ose pjesët e fytyrës të ndonjë fëmije tjetër në afërsi të tij 2.2 Fëmija spontanisht i buzëqesh fëmijës tjetër 2.3 Fëmija ia ofron lodrën e vetë fëmijës tjetër, por reagon me të qarë ose me zemërim nëse fëmija ia merr lodrën 2.4 Fëmija interesohet për moshatarët. U afrohet dhe i prek ata 2.5 Fëmija luan shkurtazi me shokun 4 E bën hapin e parë drejt përmbushjes së standardit, shfaq interes drejt aktivitetit, orvatet ta kryejë pa precizitet dhe saktësi 5 Shfaq progres drejt përmbushjes së standardit herë pas herë performon me precizitet dhe saktësi të caktuar 6 E përmbush standardin shfaq interes për aktivitetet, vazhdimisht performon me precizitet, saktësi dhe këmbëngulje të madhe 39

42 3. Standardi Mund të zhvillojë shkathtësi sociale në bashkëveprim me të rriturit 3.1 Fëmija e shikon nënën ose ndonjë anëtar tjetër të familjes, derisa i flet 3.2 Fëmija e tërheq vëmendjen e personit të njohur përmes vokalizimit, orvatjes për prekje ose përmes buzëqeshjes 3.3 Fëmija pranon dhe kërkon ndihmë nga personi i rritur 3.4 Fëmija shfaq interes të marrë pjesë në aktivitete me të rriturit. 4. Standardi Mund t i vërejë dhe lexojë ngjashmëritë dhe dallimet mes njerëzve 4.1 Fëmija e shikon veten në pasqyrë dhe buzëqesh 4.2 Fëmija e shikon më gjatë një person të njohur, i cili mban syza të reja ose kapelë të re 4.3 Fëmija tregon për dallimet mes figurave të caktuara të librave për fëmijë 4.4 Fëmija e quan gjyshe personin që ka flokë të bardha ose që mban syze 4.5. Fëmija e quan bebe fëmijën më të vogël, i cili gjendet në afërsi të tij. 4.6 Fëmija interesohet për personat e panjohur në mjedisin e tij 40

43 Indikator Hapi i parë Përparon Arrin II Subdomeni EMOCIONAL I II I II I II 5. Standardi E zhvillon konceptin për veten 5.1 Fëmija e hulumton trupin e tij 5.2 Fëmija e përshtat vajin varësisht nga nevojat e veta 5.3 Fëmija reagon me gjeste dhe tinguj kur e dëgjon emrin e vet 5.4 Fëmija e prek pasqyrën kur personi i rritur e pyet se ku është fëmija 5.5 Fëmija paraqitet kur të përmendet emri i tij 5.6 Fëmija proteston dhe refuzon ta hajë ushqimin të cilin nuk e do 5.7 Fëmija dëshiron të kryejë ndonjë aktivitet në mënyrë të pavarur Fëmija i dallon pjesët e trupit të tij kur ato i përmend një person i rritur 5.9 Fëmija i dallon sendet dhe lodrat e veta 6. Standardi Mund t i dallojë dhe t i shpreh drejt emocionet e veta 6.1 Fëmija i buzëqeshet personit të njohur dhe të këndshëm 6.2 Fëmija qan kur nga hapësira e tij largohet ndonjë person i njohur 6.3 Fëmija reagon ndaj shprehjes emocionale të personave 6.4 Fëmija zbavitet dhe qeshet kur ndokush bën grimasa ose lëvizje të pazakonshme 6.5 Fëmija dallon emocione të ndryshme te vetja dhe te të tjerët 6.6 Fëmija e ndërpret aktivitetin ose lojën nëse ndonjë fëmijë tjetër qan. 6.7 Fëmija orvatet ta qetësojë ndonjë fëmijë që qan në afërsi të tij (e përkëdhelë atë...) 41

44 7. Standardi Krenohet me të arriturat e veta dhe beson në aftësitë e veta 7.1 Fëmija qeshet dhe gëzohet kur arrin sukses në ndonjë aktivitet 7.2 Fëmija përsërit tinguj ose lëvizje të caktuara kur e vëren se një gjë e tillë ka ndonjë efekt. 7.3 Fëmija buzëqesh kur e inkurajoni gjatë ecjes së suksesshme 7.4 Fëmija me çdo kusht orvatet ta arrijë ndonjë send, i cili është përtej hapësirës sa ai mund të zgjatet 7.5 Fëmija qeshet me kënaqësi kur të arrijë sukses. 7.6 Fëmija duartroket me duar dhe thotë të lumtë kur të përfundojë me sukses ndonjë aktivitet 8. Standardi Mund t i kontrollojë ndjenjat e veta 8.1 Kur është i shqetësuar, fëmija qetësohet me gjirin e nënës ose me dhënien e ndonjë lodre. 8.2 Fëmija e ndal vajin kur e vëren një person të njohur në afërsi 8.3 Fëmija e ndal vajin kur të jetë i kënaqur 8.4 Kur fëmijës i tërhiqet vëmendja, ai nuk vazhdon të jetë agresiv ndaj personave ose sendeve tjera, të cilat ia tërheqin vëmendjen 8.5 Fëmija e ndërpret zemërimin pasi t ia marrë lodrën ndonjë fëmije tjetër Vërejtje: 42

45 3. GJUHA, KOMUNIKIMI DHE I SHKRIMIT DHE LEXIMIT Indikator Hapi i parë 7 Përparon 8 Arrin 9 I Subdomeni - KOMUNIKIMI I II I II I II 1. Standardi Mund ta dëgjojë ose kuptojë gjuhën verbale 1.1 Fëmija i lëviz duart dhe këmbët kur dëgjon zë të njohur 1.2 Fëmija e drejton shikimin kah personi i cili i flet 1.3 Fëmija e kthen vëmendjen për t u fokusuar në ndonjë send ose person, në të cilin shikon personi i rritur 1.4 Fëmija e orienton shikimin kah sendi, për të cilin flitet 1.5 Fëmija e kthen kokën, që të përgjigjet me po ose jo në pyetje te thjeshta 1.6 Fëmija e ndërpret aktivitetin kur t i thuhet jo, jo. 1.7 Fëmija dëgjon përrallë të shkurtër dhe të thjeshtë. 1.8 Fëmija përsërit porosi të shkurtra verbale kur t i dëgjojë ato 1.9 Fëmija lidh fjalë me sende të caktuara 1.10 Fëmija e ndërpret të rriturin derisa lexon përralla dhe pyet Pse?. 2. Standardi Mund të flasë dhe të komunikojë 2.1 Fëmija lëshon zëra për të shkaktuar vëmendje 2.2 Fëmija gugat me bashkëtingëllore të bashkuara 2.3 Fëmija flet me vete përmes lirimit të tingujve të ndryshëm 2.4 Fëmija përdor tinguj në gjuhën e vet amtare 2.5 Fëmija di ta thotë emrin nënë, babi, gjyshe 2.6 Fëmija imiton fjalë të thjeshta 2.7 Fëmija thotë fjali të përbëra nga 2-3 fjalë 2.8 Fëmija përdorë numër të madh të fjalëve dhe i vendos në fjali ose shprehje 2.9 Fëmija e përdor negacionin (jo) ose fjalë pyetëse (çka, pse) 7 E bën hapin e parë drejt përmbushjes së standardit, shfaq interes drejt aktivitetit, orvatet ta kryejë pa precizitet dhe saktësi 8 Shfaq progres drejt përmbushjes së standardit herë pas herë performon me precizitet dhe saktësi të caktuar 9 E përmbush standardin shfaq interes në aktivitetet, vazhdimisht performon me precizitet, saktësi dhe këmbëngulje të madhe 43

46 3. Standardi Mund ta pasurojë fjalorin e vet dhe të shfaq përparim në të folurit e drejtë 3.1 Fëmija shprehet me zanore (a, u, e...) 3.2 Fëmija gugat me përdorim të përbashkët të zanoreve dhe të bashkëtingëlloreve (ma, ga, ba...) 3.3 Fëmija përdor një fjalë për të komunikuar me personin e rritur 3.4 Fëmija për një kohë më të gjatë dërdëllit pa kuptim. 3.5 Fëmija imiton fjalë, të cilat i dëgjon për herë të parë. 3.6 Fëmija shpjegon fotografi ose vizatim me 3-4 fjalë. Indikator Hapi i parë Përparon Arrin II Subdomeni BAZAT PËR LEXIM I II I II I II 4. Standardi Shfaq interes ndaj materialeve të shtypura 4.1 Fëmija e mbështjellë një fletë të letrës ose të gazetës 4.2 Fëmija e shtrin dorën kah ilustrimi me shumë ngjyra 4.3 Fëmija i kushton vëmendje zërit të personit të rritur derisa ai e mban në prehër ose i lexon 4.4 Fëmija e vështron ballinën e librit me ilustrim 4.5 Fëmija zgjedh ndonjë ilustrim dhe kërkon t ia lexoni 4.6 Fëmija shfaq interes për ilustrimin 4.7 Fëmija vazhdimisht dëshiron t ia tregoni përrallën e njëjtë 5. Standardi Mund të dallojë simbole dhe shkronja të shkruara 5.1 Fëmija shikon fotografi dhe afishe nëpër mure 5.2 Fëmija e tregon fotografinë e kërkuar në libër 5.3 Fëmija i tregon fjalët në ilustrim 5.4 Fëmija dallon logo të shtypura ose simbole të sendeve e të ushqimit 5.5 Fëmija e tregon fotografinë e parë në libër kur e pyetni t ua tregojë atë ( Ku është lulja? ; Ku është qeni?) 44

47 Indikator Hapi i parë Përparon Arrin III Subdomeni BAZAT E SHKRIMIT I II I II I II 6. Standardi Mund të përfshihet në aktivitete, që kanë të bëjnë me shkrimin 6.1 Fëmija eksperimenton me vegla për shkrim 6.2 Fëmija spontanisht shkarravit në fletë të letrës pa cak dhe vend të caktuar 6.3 Fëmija bën pika në një fletë letre me fllomaster të trashë 6.4 Fëmija shkarravit spontanisht me një veprim, duke bërë lëvizje rrethore. 6.5 Fëmija me një veprim vizaton vija horizontale dhe vertikale 7. Standardi Mund t i shpreh idetë e veta përmes simboleve dhe shkronjave të shkruara 7.1 Fëmija ia tregon një personi tjetër fletën e shënuar dhe të vizatuar 7.2 Fëmija shkarravit fletë të letrës për të vizatur diçka 7.3 Fëmija shkarravit në fletën e letrës për t i shkruar letër ndonjë personi që e njeh Vërejtje: 45

48 4. KOGNITIV DHE NJOHURIVE TË PËRGJITHSHME Indikator Hapi i parë 10 Përparon 11 Arrin I Subdomeni LOGJIKA DHE TË MENDUARIT I II I II I II 1. Standardi Demonstron aftësi për të hulumtuar dhe zbuluar 1.1 Shikon ose kthehet me trupin, për ta ndjekur kështu lodrën ose sendin, i cili është në lëvizje 1.2 Fëmija e gjen sendin pjesërisht të fshehur 1.3 Fëmija vazhdimisht e lëshon lodrën, të cilën ia jepni, dhe vëzhgon se çka do të ngjajë 1.4 Fëmija e shtyp sustën e televizorit ose radios dhe i kupton pasojat e veprimit të tillë 1.5 Fëmija i hap sirtarët dhe dollapët për të zbuluar se çka ka në ta 1.6 Fëmija e vendos topin në sipërfaqe të pjerrtë dhe shikon se si rrokulliset. 1.7 Fëmija manipulon me lodër mekanike 1.8 Fëmija e derdh ujin në rërë (në dhè) për të bërë baltë Indikator Hapi i parë Përparon Arrin II Поддомен МАТЕМАТИКА И БРОЕЊЕ I II I II I II 2. Standardi demonstron dituri për shkathtësi, numra dhe numërim 2.1 Fëmija përdor gjeste kur kërkon më shumë. 2.2 Fëmija e ofron gotën e zbrazur dhe kërkon më shumë ujë ose lëng Fëmija tregon me gisht sa vite i ka 2.4 Fëmija përmend numra gjatë lojës (vjersha me numra; numëron shkallët, lodrat, kubet) Nëse i kërkohet, fëmija e jep një kub (ose ndonjë send tjetër) E bën hapin e parë drejt përmbushjes së standardit, shfaq interes drejt aktivitetit, orvatet ta kryejë pa precizitet dhe saktësi 11 Shfaq progres drejt përmbushjes së standardit herë pas herë performon me precizitet dhe saktësi të caktuar 12 E përmbush standardin shfaq interes në aktivitetet, vazhdimisht performon me precizitet, saktësi dhe këmbëngulje të madhe

49 3. Standardi Demonstron aftësi për klasifikim dhe pjesëzim 3.1 Fëmija bën lidhshmëri mes kapelës dhe kokës (e vendos dhe e heq kapelën nga koka e kukullës ose nga koka e ndonjë personi të afërt, që e njeh mirë) 3.2 Fëmija me ndihmën e te tjerëve i grupon disa sende sipas madhësisë 3.3 Fëmija i ndan tenxheret nga kapakët 3.4 Fëmija i grupon fëmijët si bebe dhe fëmijë të mëdhenj. 3.5 Fëmija grupon në mënyrë të pavarur sendet sipas formës 3.6 Fëmija e mbulon një send më të vogël me një më të madh Indikator Hapi i parë Përparon Arrin II Subdomeni MATEMATIKË DHE I II I II I II 4. Standardi Fiton informacione për mjedisin përmes mbikëqyrjes dhe manipulimit 4.1 Fëmija e fut në gojë një send, të cilin e mban në duar, e heq nga goja, e shikon dhe përsëri e fut në gojë 4.2. Fëmija i ndërlidh gjërat, të cilat ndodhin (godet dy objekte për ta dëgjuar zërin) 4.3 Fëmija i shtyp sustat e ndonjë lodre ose objekti që ashtu ta ndezë atë 4.4 Fëmija i tregon pjesët përbërëse të ndonjë sendi 4.5 Fëmija vëren dallime ndërmjet objekteve të caktuara (p.sh dallime për nga madhësia) 4.6 Fëmija pyet: Çka është ajo?, nëse dëgjon ose vëren diçka të panjohur. 47

50 5. Standardi I mbikëqyr dhe përshkruan karakteristikat e botës së gjallë 5.1 Fëmija i vështron lulet laramane në vazo ose i vështron ledhatakët shtëpiakë (qenin, macen), të cilët lëvizin në afërsi të tij 5.2 Fëmija e vëzhgon lëvizjen e peshqve në akuarium 5.3 Fëmija ndërlidh tinguj të caktuar me fotografi të kafshëve të caktuara (macen me mjau, qenin me ham-ham, bretkosën me krekre...). 5.4 Fëmija përulet që t u marrë erë luleve në vazo 5.5 Fëmija e përdredh në dorë gjethin e ndonjë bime, e shqyen ose e pështjellë atë. 5.6 Fëmija tregon në fotografi ose në natyrë disa bimë dhe kafshë 5.7 Fëmija me kërkesë të të tjerëve emërton bimë dhe kafshë. 6. Standardi I mbikëqyr dhe përshkruan karakteristikat e natyrës jo të gjallë 6.1 Fëmija kthehet kah burimi i dritës (kah dielli, rrufeja, etj.). 6.2 Fëmija, derisa lahet, vazhdimisht e godet ujin për të spërkatur. 6.3 Fëmija derdh ujë në rërë për ta zbutur atë 6.4 Fëmija i dallon kushtet e jashtme të motit (dëshiron të dalë jashtë kur bie borë). 6.5 Fëmija orvatet ta kap fjollën e borës ose pikën shiut 7. Standardi Mëson për njeriun si qenie e gjallë dhe qenie shoqërore 7.1 Fëmija i ndjek me shikim personat, të cilët lëvizin në afërsi të tij. 7.2 Fëmija e hulumton fytyrën e personit të rritur përmes prekjes së pjesëve të ndryshme (hundës, gojës, mjekrës) 7.3 Fëmija i hulumton pjesët e trupit të tij 7.4 Fëmija imiton lëvizje të caktuara, të cilat i kryejnë të tjerët në ambientin e tij. 7.5 Fëmija i emërton profesionet e disa personave të njohur (kjo është doktoresha). 7.6 Fëmija e emërton aktivitetin, të cilin e kryen ndonjë person i njohur në afërsi të tij (nëna shkruan, gjyshi lexon...). 48

51 Indikator Hapi i parë Përparon Arrin IV Subdomeni ARTI I II I II I II 8. Standardi Dallon tinguj/zëra 8.1 Fëmija e kthen kokën drejt zërit të personit të njohur (nënës, tutorit...). 8.2 Fëmija kthehet me kokë kah zëri i njohur. 8.3 Fëmija reagon ndaj tingujve të ndryshëm (zërit të personit të njohur, ndaj emisionit muzikor, këngës së njohur) e lëkund trupin dhe shtiret se vallëzon. 8.4 Fëmija e dallon muzikën e ndonjë emisioni të dëshiruar për fëmijë dhe shikon kah televizori 8.5 Fëmija vazhdimisht e hap lodrën muzikore për ta dëgjuar zërin e këndshëm 9. Standardi Demonstron interes për pjesëmarrje në aktivitete muzikore 9.1 Fëmija eksperimenton me lodër muzikore (e lakon me duar). 9.2 Fëmija reagon me lëvizje të trupit dhe ekspresione të fytyrës ose të zërit. 9.3 Fëmija e imiton zërin e ndonjë instrumenti, ndonjë lodre me zë ose ndonjë zë të dëshiruar nga televizori. 9.4 Fëmija e lëviz trupin sipas ritmit të muzikës (orvatet të vallëzojë). 9.5 Fëmija këndon këngë të njohur ose të dëshiruar 10. Standardi Demonstron interes për pjesëmarrje në forma të ndryshme të kreativitetit vizual 10.1 Fëmija e ngre kokën spontanisht për të parë ndonjë fotografi ose pikturë (e fikson pamjen në fotografi, pikturë ose në pasqyrë) 10.2 Fëmija mban fllomasterë të mëdhenj, markerë, shkumës dhe orvatet të shkarravit (në mur, mbi tavolinë...) Fëmija vizaton lirshëm vija të ndryshme Vërejtje: 49

52 5. QASJA NDAJ MËSIMIT Indikator Hapi i parë Përparon Arrin I Subdomeni MIRËSJELLJA DHE INICIATIVA I II I I II I 1. Standardi Mund të mësojë gjëra të reja dhe të përvetësojë përvoja të reja 1.1 Fëmija shikon përpara ose prapa në objekte dhe persona të ndryshëm. 1.2 Fëmija kthehet për ta zbuluar drejtimin nga vjen zëri/tingulli 1.3 Fëmija shikon objekte të panjohura në mjedisin e tij 1.4 Fëmija i shtyp sustat për të dëgjuar tinguj 1.5 Fëmija i pyet njerëzit e mjedisit të tij 1.6 Fëmija parashtron pyetje: Çka? Si? Pse? 2. Standardi Mund të ndërmarrë iniciativë 2.1 Fëmija i buzëqeshë një personi të afërm për t ia tërhequr vëmendjen kah vetja. 2.2 Fëmija e zgjedh lodrën e dëshiruar ndërmjet sendeve të cilat gjenden para tij. 2.3 Fëmija shtiret se e hap derën me lodër ose send që i ngjan çelësit 2.4 Fëmija inicion lojë në mënyrë të pavarur me lodër ose objekt të caktuar, që kështu ta bind tjetrin të luajë 2.5 Fëmija fillon aktivitet të ri dhe ndërmerr rrezik (minimal), ngrihet në karrige për të kapur ndonjë send që është në interes të tij Indikator Hapi i parë Përparon Arrin II Subdomeni KREATIVITETI DHE KËMBËNGULËSIA I II I II I II 3. Standardi Dëshmon këmbëngulësi në aktivitetet e ndërmarra 3.1 Fëmija për një kohë më të shkurtër e fokuson vëmendjen e vet në një objekt të caktuar (e rrotullon lodrën në duar). 3.2 Fëmija i ngre duart dhe qan derisa ta merrni në duar. 3.3 Fëmija e kërkon lodrën e dëshiruar 3.4 Fëmija luan me një lojë/lodër një kohë më të gjatë 3.5 Fëmija vazhdimisht i përsërit aktivitetet e dëshiruara Fëmija për një kohë më të gjatë orvatet t i radhit katrorët

53 4. Standardi Mund ta shfrytëzojë kreativitetin e vet në aktivitetet e përditshme 4.1 Fëmija i kontrollon duart e tij duke i shikuar, duke i vënë në gojë dhe duke i prekur njërën me tjetrën 4.2 Fëmija përsërit veprime të cilat i ka parë paraprakisht (vazhdimisht e lëshon sendin ose lodrën e ofruar) Fëmija i përdor lodrat ndryshe, i kombinon ato në mënyrë kreative (merr ndonjë send, i cili i ngjan telefonit, dhe shtiret kinse bisedon në telefon) Fëmija i përdor objektet ndryshe nga ajo për të cilën janë të destinuara ato (lugët dhe tenxheren i përdor si instrumente/daulle). 5. Standardi Mund të mësojë në mënyra tjera, të cilat dallojnë nga përvojat e tij 5.1 Fëmija shtyp susta të lodrave ose sendeve të caktuara, për të shkaktuar kështu ndryshime të caktuara (zë, fotografi...). 5.2 Fëmija e përsërit lojën e ditës paraprake. 5.3 Fëmija e parasheh rezultatin e aktivitetit të caktuar (p.sh. nëse nëna e fut tenxheren në shporet, sigurisht do të gatuajë). 5.4 Fëmija ec ngadalë derisa e mban gotën e mbushur me qumësht ose ujë, me qëllim që të mos ta derdhë atë. Vërejtje: 51

54 VII. SI DOKUMENTOHET AJO QË PUNOHET ME FËMIJË Grumbullimi i informacioneve për fëmijën është proces i cili realizohet vazhdimisht derisa luajmë e bisedojmë me të, derisa e orientojmë lojën e tij e derisa i ndihmojmë në ndonjë aktivitet. Qëllimi i dokumentimit të mbikëqyrjes nuk është vetëm të ketë dëshmi me shkrim për të arriturat e fëmijës, por ato duhet të shfrytëzohen me qëllim që të fitohet përgjigje për këtë: çka di dhe çka mund të bëjë fëmija, ku nevojitet të bëhen intervenime shtesë, si të përmirësohet mësimdhënia dhe si të mbështetet përparimi i fëmijës. Për këtë arsye aktivitetet ditore, të cilat i bën fëmija, mund të shënohen në kornizën për evidentimin e aktiviteteve të realizuara, e cila të dhënë më poshtë. Udhëzim për përdorimin e formularit: Evidentimi ditor i realizimit të aktiviteteve 52 Formulari plotësohet çdo ditë. Pikësëpari regjistrohet data e realizimit të aktivitetit, pastaj shënohet emërtimi i aktivitetit, ndërsa në tabelën e zbrazër shënohet përshkrimi i rrjedhës së aktivitetit, i cili është realizuar me një numër më të madh të fëmijëve në grup. Në pjesën e Të arriturave të fëmijëve shënohen të gjitha sjelljet e manifestuara, të cilat i kanë shfaqur fëmijët gjatë realizimit të aktivitetit ose aktiviteteve. Kjo nuk nënkupton se aktivitetet duhet të realizohen vetëm nga edukatorët. Në këtë pjesë, e cila ka të bëjë me fëmijët e moshës 0-24 muaj, përparësi kanë aktivitetet e praktikës së përditshme, të cilat sigurojnë zhvillim të shkathtësive dhe aftësive të fëmijëve, përvetësim të sjelljeve të shëndosha dhe të sigurta, si dhe zhvillim të motorikës dhe senso-motorikës.

55 EVIDENTIMI DITOR I REALIZIMIT TË AKTIVITETEVE 1. Data: Mosha e fëmijës: 2. Emërtimi i aktivitetit: 3. Përshkrimi i aktivitetit: Të arriturat e fëmijëve (indikatorë): 53

56 54

57 VIII. ANEKS ME SHEMBUJ TË AKTIVITETEVE DHE LOJËRAVE ME FËMIJË DERI NË MOSHËN 2-VJEÇARE 55