PENGENDALIAN URUSAN PENGINAPAN PELANCONG DI MASJID: KAJIAN KES DI WILAYAH UTARA SEMENANJUNG MALAYSIA NOOR FITERI ABDULLAH

Transcription

1 PENGENDALIAN URUSAN PENGINAPAN PELANCONG DI MASJID: KAJIAN KES DI WILAYAH UTARA SEMENANJUNG MALAYSIA NOOR FITERI ABDULLAH SARJANA SAINS (PENGURUSAN PELANCONGAN) UNIVERSITI UTARA MALAYSIA 2013

2 PERAKUAN KERJA TESIS i

3 ii

4 KEBENARAN MERUJUK TESIS Kajian ini dikemukakan sebagai memenuhi syarat pengijazahan Sarjana, Universiti Utara Malaysia. Saya bersetuju memberi kebenaran kepada pihak perpustakaan universiti ini untuk mempamerkannya sebagai rujukan. Saya juga bersetuju bahawa sebarang salinan sama ada secara keseluruhan atau sebahagian daripada kajian ini untuk tujuan akademik adalah dibolehkan dengan kebenaran penyelia tesis atau Dekan Ghazali Shafie Graduate School of Government (GSGSG), Kolej Undang - undang, Kerajaan dan Pengajian Antarabangsa ( COLGIS). Sebarang bentuk salinan dan cetakan bagi tujuan komersil dan membuat keuntungan adalah dilarang sama sekali tanpa kebenaran bertulis daripada penyelidik. Pernyataan rujukan kepada penulis dan Universiti Utara Malaysia perlulah dinyatakan jika sebarang bentuk dibuat ke atas kajian ini. Kebenaran untuk menyalin atau menggunakan kajian ini sama ada secara keseluruhan atau sebahagian daripadanya hendaklah dipohon melalui : DEKAN GHAZALI SHAFIE GRADUATE SCHOOL OF GOVERNMENT, KOLEJ UNDANG-UNDANG, KERAJAAN & PENGAJIAN ANTARABANGSA, UNIVERSITI UTARA MALAYSIA, SINTOK, KEDAH DARUL AMAN iii

5 ABSTRAK Kemudahan penginapan adalah keperluan asas bagi setiap pelancong. Penginapan merujuk kepada tempat persinggahan yang boleh didiami oleh pelancong. Bagi pelancong Muslim, tidak kira sama ada menginap di penginapan mewah ataupun bajet, penginapan yang mesra pengguna Islam menjadi pilihan. Aspek mesra pengguna Islam tidak hanya melibatkan kemudahan awam semata-mata tetapi mengambil kira aspek lain seperti harga yang berpatutan, lokasi yang sesuai dan perkhidmatan yang memuaskan. Penginapan di masjid merupakan konsep yang baharu diperkenalkan di dalam negara. Penyelidikan tentang konsep penginapan sebegini masih di peringkat permulaan. Fungsi masjid menyediakan penginapan menjadi isu menarik untuk diselidiki berdasarkan masalah-masalah yang timbul. Kesukaran yang dihadapi oleh pelancong Muslim terutamanya untuk menunaikan ibadah, keperluan makanan halal dan kewujudan unsur-unsur maksiat merupakan antara cetusan isu yang berkaitan. Kajian ini bermatlamat menerangkan justifikasi keperluan dan permasalahan dalam pengurusan penginapan di masjid secara khusus. Seterusnya, pengkaji mencadangkan satu garis panduan pengendalian umum kepada pihak yang berminat. Pendekatan kualitatif digunakan dalam keseluruhan penyelidikan. Kaedah temu ramah, perbincangan kumpulan berfokus dan pemerhatian telah dijalankan bagi mendapatkan maklumat. Dapatan kajian menunjukkan masjid berpotensi dijadikan pusat penginapan dengan mengambil kira faktor seperti kos operasi, kesungguhan ahli jawatan kuasa dan kemudahan sokongan dengan beberapa penambahbaikan. Beberapa cadangan dikemukakan untuk dipertimbangan bagi memantapkan lagi keberkesanan konsep penginapan sebegini. Penemuan kajian diharapkan bermanfaat dalam menghasilkan tatacara pengendalian penginapan secara sistematik dan memberi gambaran yang lebih jelas kepada pihak-pihak yang berminat untuk melaksanakannya. Kata Kunci: Masjid, Pelancongan Islam, Pengurusan Patuh Syariah, Penginapan iv

6 ABSTRACT Accommodation is a basic need of any tourist. Accommodation refers to any type of establishment a tourist wants to lodge. Muslim travelers, looking for luxury or budget accommodation often prefer those with Muslim-friendly facilities. Muslimfriendly accommodation is not merely a room with worshipping facilities but is a reasonably priced, conveniently located outfit which provides quality-based hospitality services. Accommodation at the mosque is a new concept in this country and research on the subject, while still at its infancy, is interesting due to its novelty and the problems associated with its operation. Difficulties faced by Muslim travelers such as those encountered during worship practices, the need for halal food and the presence of immoral elements in the accommodation premises are the few issues which relate to this study. The aim of this exploratory study is to look at the needs and problems faced by operators handling such accommodation. The findings should benefit all interested parties in creating common operational guidelines. Qualitative approach was used throughout the research by way of interviews, focused group discussions, and observations on the premises surveyed. An analysis of the operational factors such as the costs involved, commitment of the mosque committee, availability of support facilities and efforts carried out to improve business readiness of such premises, reveal potentials in managing accommodation in the mosque. One suggestion put forth, is enhancing the effectiveness of such businesses through better management. An operational set of guidelines is further proposed in the study with the intention of providing prospective parties a clearer picture on the implementation of this concept. Keywords: Accommodation, Islamic Tourism, Mosque, Shariah-Compliant Management v

7 PENGHARGAAN Segala kesyukuran dipanjatkan kepada Allah SWT atas limpah kurnianya kerana telah menganugerahkan semangat, ketabahan serta kesabaran yang berterusan kepada diri saya untuk menyiapkan kajian ini. Pada kesempatan ini, saya ingin merakamkan jutaan penghargaan dan rasa hutang budi kepada penyelia tesis saya iaitu Prof. Emeritius Dato' Dr. Abdul Kadir Lebai Din atas bimbingan, motivasi serta didikan yang tulus. Penyeliaan beliau yang tegas tetapi jujur amatlah dihargai. Moga Allah memberi kekuatan kepadanya untuk terus menabur jasa dan bakti. Setinggi penghargaan dan terima kasih kepada ayahanda dan bonda yang disayangi lagi dikasihi, Abdullah bin Abdul Rahman dan Sakinah binti Ismail kerana atas berkat doa dan restu serta sokongan yang sangat padu daripada mereka, saya dapat menyempurnakan kajian ini. Juga kepada ibu dan bapa mertua yang turut menyokong usaha yang dilakukan ini. Setulus penghargaan dan kasih sayang diucapkan kepada isteri tercinta Masnisah bt Mukhtar, anak-anak tersayang iaitu Hannan Wafirah, Hawa Nabilah dan Huda Nabilah atas sokongan dan kesabaran sepanjang proses pengajian berlangsung. Tidak dilupakan juga untuk merakamkan penghargaan kepada semua pihak yang telah memberikan kerjasama terutama kepada semua responden kajian ini, sesungguhnya keilmuan, pengalaman dan pengalaman mereka bukan sahaja membantu tetapi mewujudkan jalinan ukhuwah yang baharu. Ucapan terima kasih juga saya rakamkan buat para sahabat yang telah memberikan semangat, dorongan vi

8 dan tunjuk ajar bermakna kepada saya, semoga Allah S.W.T memberikan ganjaran serta kebaikan yang selayaknya. Tidak dilupakan kepada penaja biasiswa, Kementerian Pengajian Tinggi Malaysia yang memberi peruntukan yang sewajarnya dalam membiayai sepanjang tempoh pengajian. Akhir sekali, terima kasih kepada semua yang terlibat secara langsung atau pun tidak langsung dalam membantu saya memudahkan urusan menyiapkan kajian. vii

9 ISI KANDUNGAN PERAKUAN KERJA TESIS KEBENARAN MERUJUK TESIS ABSTRAK ABSTRACT PENGHARGAAN ISI KANDUNGAN SENARAI JADUAL SENARAI RAJAH i iii iv v vi vii xi xii BAB 1 PENDAHULUAN 1.1 Pengenalan Latar Belakang Kajian Pernyataan Masalah Persoalan Kajian Objektif Kajian Kepentingan Kajian Skop Kajian Batasan Kajian Garis Kasar Kajian Definisi Konsep Kesimpulan 20 viii

10 BAB 2 ULASAN KARYA 2.1 Pengenalan Konsep Pelancongan dalam Islam Sejarah Penginapan dalam Islam Permintaan kepada Penginapan Bercirikan Agama Konsep Tanggungjawab Sosial/ Kebajikan dalam Pelancongan Pemilihan Penginapan Bercirikan Islam Isu Urus Tadbir Masjid Keperluan Penginapan di Masjid Garis Panduan Penginapan di Masjid Sorotan Perkembangan Penginapan Masjid di Malaysia Kerangka Konsep Kesimpulan 42 BAB 3 KAEDAH PENYELIDIKAN 3.1 Pendahuluan Reka bentuk Kajian Pensampelan dan Populasi Instrumen Kajian Pengumpulan Data Analisis Bukti Kajian Kes Etika Kajian Kesahan dan Kebolehpercayaan Data 55 ix

11 3.9 Kesimpulan 56 BAB 4 ANALISIS HASIL KAJIAN 4.1 Pendahuluan Maklumat Latar belakang Masjid Profil Informan Faktor Mendorong Pengunjung Menginap di Masjid Keperluan untuk Menguruskan Penginapan di Masjid Garis panduan Membangunkan Penginapan di Masjid Kesimpulan 112 BAB 5 RUMUSAN DAN CADANGAN 5.1 Pendahuluan Rumusan Kajian Cadangan Cadangan Penyelidikan Masa Hadapan Kesimpulan 122 BIBLIOGRAFI 124 LAMPIRAN 134 x

12 SENARAI JADUAL Jadual 3.1 Ringkasan Kriteria Pemilihan Informan 46 Jadual 3.2 Ringkasan Soalan Temu bual 50 Jadual 3.3 Ringkasan Soalan Perbincangan Kumpulan Berfokus 51 Jadual 4.1 Bilik Penginapan dan Kemudahan yang disediakan 76 Jadual 4.2 Informan dipilih Mengikut Masjid 79 Jadual 4.3 Harga Bilik ditawarkan kepada Pengunjung 81 Jadual 4.4 Tujuan Pengunjung Menginap di Masjid 84 Jadual 4.5 Lokasi berdekatan dengan Masjid 85 Jadual 4.6 Kemudahan sokongan kepada Penginap 89 Jadual 4.7 Ringkasan Faktor Mendorong Pelancong Menginap di Masjid 93 Jadual 4.8 Ringkasan Keperluan mengendalikan Penginapan di Masjid 101 Jadual 4.9 Etika Pegawai Masjid 106 xi

13 SENARAI RAJAH Rajah 1.1 Garis Kasar Kajian 16 Rajah 2.1 Struktur Penginapan 40 Rajah 2.2 Produk Penginapan 41 Rajah 3.1 Kerangka Analisis Bukti Kajian Kes 53 Rajah 4.1 Pandangan Luar Masjid Ridzuaniah, Kuala Kangsar 59 Rajah 4.2 Peta Lokasi Masjid Ridzuaniah 60 Rajah 4.3 Carta Organisasi Masjid Ridzuaniah 62 Rajah 4.4 Kemudahan yang disediakan di Masjid 63 Rajah 4.5 Penyata Bulanan di Masjid Ridzuaniah 64 Rajah 4.6 Persekitaran luaran bilik penginapan di Masjid Ridzuaniah 65 Rajah 4.7 Pandangan Luar Masjid Sultanah Bahiyah 66 Rajah 4.8 Peta Lokasi Masjid Sultanah Bahiyah, Alor Setar 67 Rajah 4.9 Carta Organisasi Masjid Sultanah Bahiyah, Alor Setar 68 Rajah 4.10 Penyata Kewangan di Masjid Sultanah Bahiyah, Alor Setar 69 Rajah 4.11 Ruang bilik penginapan di Masjid Sultanah Bahiyah, Alor Setar 70 Rajah 4.12 Pemandangan Luar Masjid Osmaniah, Padang Besar, Perlis 71 Rajah 4.13 Peta Lokasi Masjid Osmaniah, Padang Besar, Perlis 72 Rajah 4.14 Carta Organisasi Masjid Osmaniah, Padang Besar, Perlis 73 Rajah 4.15 Penyata Kewangan Masjid Osmaniah, Padang Besar, Perlis 74 Rajah 4.16 Bilik penginapan di Masjid Osmaniah, Padang Besar, Perlis 75 Rajah 4.17 Buku Log Penempahan Bilik di Masjid Sultanah Bahiyah 86 xii

14 Rajah 4.18 Borang Tempahan Bilik di Masjid Sultanah Bahiyah 87 Rajah 4.19 Laman blog di Masjid Sultanah Bahiyah 88 Rajah 4.20 Blog-blog ulasan tentang penginapan di masjid 90 Rajah 4.21 Cadangan penulis buku untuk menjalankan kajian 91 Rajah 4.22 Kemudahan parkir dan lot kedai di Masjid Sultanah Bahiyah 98 Rajah 4.23 Ruang parkir kereta di Masjid Ridzuaniah 99 Rajah 4.24 Ruang parkir dan lot kedai di Masjid Osmaniah 99 Rajah 4.25 Cadangan Susunan Guna Tanah Masjid 108 Rajah 4.26 Kemudahan Asas Bilik Penginapan di Masjid 109 xiii

15 BAB 1 PENDAHULUAN 1.1 Pengenalan Keutamaan untuk mengembara semakin berubah mengikut situasi dan keperluan semasa. Suatu ketika dahulu, aktiviti mengembara berlaku bagi memenuhi keperluan asas manusia. Kehendak untuk mendapatkan makanan atau perlindungan daripada musuh menuntut manusia untuk keluar dari tempat asal mereka. Sebaliknya kini, kegiatan tersebut tidak hanya untuk memenuhi keperluan tetapi juga untuk keseronokan (Howell, Wright, Reynolds, Ellison, & Ellison, 2006). Menurut Goeldner, Ritchie, dan McIntosh (2000) tujuan mengembara ialah untuk urusan perniagaan, urusan peribadi, menziarahi rakan dan saudara mara, serta merehatkan diri daripada aktiviti kebiasaan. Semenjak bermulanya tamadun manusia, hubungan antara keperluan mengembara dengan agama telah dikesan (Rinschede, 1992; Vukonic, 1996). Ia menjadi antara motivasi penting dalam aktiviti pengembaraan terutamanya dari segi mengunjungi tempat suci agama, atau menyertai acara keagamaan masing-masing (Timothy & Olsen, 2006). Kewajipan mengembara sebagai simbol pengabadian kepada agama merupakan permulaan kepada perkembangan aktiviti pelancongan (Howell et al., 2006). Kegiatan mengembara hari ini lebih dikenali sebagai melancong. Ia masih mengambil pendekatan yang sama iaitu seseorang individu meninggalkan tempat bermukim untuk menuju ke satu destinasi baharu (Jamudin, 2012). Perkembangan ini berlaku dalam hampir semua agama termasuklah Islam. Istilah musafir misalnya 1

16 merujuk kepada pelancong untuk tujuan keagamaan sebagai asas kewujudan pelancongan dalam Islam. Fokus umum kajian ini ialah pelancongan menurut perspektif Islam. Terdapat pelbagai definisi pelancongan Islam (Duman, 2011; Henderson, 2009; Shakiri, 2006). Pelancongan Islam berpandukan kajian di atas merangkumi elemen berbentuk kegiatan, destinasi, produk, dan nilai berlandaskan motivasi ajaran Islam yang melibatkan pengendali dan pelancong. Walaupun konsep pelancongan Islam dianggap masih baharu tetapi ia telah mendapat perhatian dan galakan daripada banyak pihak agar dikembangkan (Al-Hamarneh & Steiner, 2004; Henderson, 2010a; "Raja Muda Perlis", 2012; Zainu l Azhar, 2012). Pelancongan Islam mampu diketengahkan dengan membangunkan produk bercirikan Islam secara kreatif ("ITC akan semarakkan", 2012). 1.2 Latar Belakang Kajian Apabila dikaitkan dengan pelancongan Islam, masjid merupakan antara produk yang boleh diketengahkan. Menurut sumber yang diperoleh melalui laman sesawang (Lembaga Penggalak Pelancongan Malaysia, 2012), hampir setiap negeri yang disenaraikan mempunyai masjid tersendiri yang menjadi tarikan pelancong untuk dikunjungi. Masjid-masjid seperti Masjid Putra, Masjid Jamek, Masjid Sultan Salahuddin Abdul Aziz Shah dan beberapa buah lagi disenaraikan sebagai destinasi tarikan budaya kepada pelancong. Aspek keindahan masjid melalui ketelitian binaan dan kehalusan ukiran dijadikan tarikan pelancong untuk melawat lokasi-lokasi berkenaan (Ghafani, 2008). Isunya adakah masjid hanya layak ditonjolkan melalui aspek seni bina dan ukiran semata-mata dalam segmen pelancongan Islam? Walhal 2

17 sejarah membuktikan tentang fungsi sebilangan masjid yang berjaya berperanan sebagai pusat kegiatan umat Islam (Lokman, 2007; Muhd Fadli, 2003). Masjid dalam sejarah Islam merupakan sebuah institusi yang penting. Bangunan terawal dibina oleh Rasulullah S.A.W ketika penghijrahan ke Madinah ialah Masjid Quba (Majlis Agama Islam Wilayah Persekutuan, 2012; Raghib, 2011). Ia dianggap sebagai pengiktirafan tentang kepentingan masjid kepada umat Islam. Kehebatan masjid tersebut tidak terletak kepada keluasan atau keindahan seni bina tetapi ekoran keberkesanan fungsinya sebagai tumpuan untuk beribadah dan bertindak sebagai pusat kegiatan ummah. Keunggulan masjid pada zaman awal Islam terbentuk hasil daripada peranan dalam aspek keagamaan dan kemasyarakatan yang berjalan sepenuhnya (Abdul Basit, 2009; Nik Azis, 2007). Ia berperanan sebagai tempat ibadat bagi umat Islam untuk mengerjakan solat dan zikir. Berpadanan dengan itu, masjid bertindak sebagai pusat pentadbiran negara, hab aktiviti perniagaan dan hubungan sosial. Kebanyakan masjid yang wujud pada hari ini tidak dimaksimumkan pengunaannya seperti dahulu. Ia boleh diperhatikan melalui kehadiran ahli jemaah dan kegiatan masjid yang kurang rancak. Tambahan lagi, gesaan kerajaan agar masjid mampu menjadi pusat sehenti kepada masyarakat merupakan antara petanda kelesuan terhadap aktiviti pengimarahan masjid. Pengimarahan masjid selain daripada menjadi tempat beribadah menjadi polemik perbincangan apatah lagi apabila melibatkan orang bukan Islam. Ada pihak yang berhujah tentang keperluan mengimarahkan masjid dan sebagai medium dakwah manakala yang tidak bersetuju membangkitkan isu pencemaran status kesucian masjid sebagai tempat ibadah (Hasni, 2003; Mohd Asri, 2010). Namun, mutakhir ini sokongan dan kerjasama kepada aktiviti pengimarahan masjid semakin 3

18 meningkat melalui pelbagai bentuk bantuan. Agensi kerajaan seperti Jabatan Kemajuan Islam Malaysia (JAKIM), Jabatan Agama Islam Negeri (JAIN), Jabatan Wakaf Zakat dan Haji (JAWHAR) masing-masing menyumbang mengikut kemampuan sama ada dari segi dana atau kepakaran. Penubuhan unit takmir masjid dan wakaf mart atau bazar rakyat merupakan usaha bersama yang dijalankan oleh agensi terbabit bertujuan merancakkan kegiatan pengimarahan masjid. Fungsi masjid menyediakan tempat penginapan kepada musafir menjadi isu menarik untuk diselidiki. Perbezaan pendapat yang timbul daripada pihak yang menyokong dengan bangkangan daripada kelompok yang menentang membangkitkan semangat untuk menjalankan kajian. Walaupun terdapat perbezaan pandangan, beberapa buah masjid tampil menyediakan kemudahan penginapan untuk musafir. Konsep yang dikenali sebagai Rumah Musafir telah dilaksanakan di beberapa buah masjid di seluruh negara. Pengelolaan penginapan dijalankan dengan penawaran bilik dan kemudahan yang terhad. Penyediaan bilik lebih bersifat kebajikan berbanding menjana pendapatan. Sorotan kajian mendapati sejarah masjid sebagai pusat penginapan di Malaysia secara tidak rasmi bermula sekitar awal 60-an lagi. Ia kemudiannya berkembang secara berperingkat-peringkat. Penyediaan penginapan untuk persinggahan musafir berehat dikesan wujud di Masjid Negara suatu ketika dahulu tetapi telah diubahsuai untuk keperluan lain (Hasnurul & Wan Shamsul, 2008). Usaha menyediakan penginapan secara terancang kemudiannya dikembangkan oleh Masjid Al-Ghufran, Taman Tun Dr. Ismail, Kuala Lumpur (Faizal, 2009; Khadijah, 2009). Selain itu, Masjid Wilayah Persekutuan Kuala Lumpur juga menyediakan kemudahan yang serupa kepada tetamu (Zuarida, 2010). Terdapat beberapa lagi masjid seperti Masjid Jamek Alam Shah di pusat bandar Kuala Lumpur (Mohd. 4

19 Zulfadli, 2012) dan Masjid Al-I tisam, Taman Tun Dr. Ismail Jaya, Shah Alam sedang dalam usaha untuk membangunkan penginapan dengan konsep yang sama. Statistik bilangan masjid di seluruh negara dianggarkan melebihi 6,000 buah (Jabatan Kemajuan Islam Malaysia, 2012). Walaupun kebanyakannya tidak dimaksimumkan pengimarahannya, terdapat sebilangan masjid yang dilihat berpotensi untuk dibangunkan sebagai penyedia kemudahan penginapan. Kewujudan permintaan penginapan di masjid menjadi pendorong kepada pihak pentadbiran masjid menyediakan perkhidmatan penginapan. Kajian ini meneliti potensi ruang penginapan di masjid sebagai tempat persinggahan awam. Adakah konsep penginapan sebegini diperlukan? Faktor apakah mendorong pengguna memilih untuk menginap di masjid yang menawarkan kemudahan sebegini? Kajian bersifat penerokaan ini bermatlamat menerangkan justifikasi keperluan dan permasalahan yang timbul dalam pengurusan penginapan yang diadakan di masjid dengan lebih mendalam. Seterusnya dapat membentuk garis panduan tentang pengendaliannya kepada pihak yang berminat untuk melaksanakannya. 1.3 Pernyataan Masalah Islam menggalakkan penganutnya untuk keluar bermusafir. Musafir merupakan istilah yang sinonim dengan pelancong dalam konteks Islam. Keistimewaan musafir dijelaskan dengan keringanan dari segi pelaksanaan ibadah dan hak mendapat layanan tertentu apabila memenuhi syarat yang telah ditetapkan (Muhammad Firdaus & Muhammad Ramzi, 2006). Seruan menggalakkan umat Islam melancong dijelaskan oleh Al-Quran dengan beberapa istilah yang khusus (Asmak & Fatimah, 2010; Hasan, Mohammad Mahyuddin, & Mohd Ahsrof Zaki, 2010). Gesaan melancong yang bertepatan dengan ayat Al Quran dengan pelbagai 5

20 maksud dapat diperhatikan dalam beberapa surah seperti Surah Ali Imran, 3: 137, Surah Al-An am, 6: 6/11, An-Nahl, 16: 36, An-Naml, 27: 69, Ar-Rum, 30: 69 dan beberapa surah lain (Surah.my, 2012). Istilah-istilah yang berkait dengan pelancongan dalam Islam akan dihurai dengan lebih lanjut pada bahagian ulasan karya. Suatu ketika dahulu, masjid ialah antara institusi yang berperanan menyokong penuh keperluan menyediakan kemudahan untuk musafir termasuklah manfaat bilik penginapan. Kerancakan industri pelancongan yang dikaitkan dengan Islam juga membuka suatu persepsi baharu tentang keperluan penginapan yang bersifat mesra pengguna Islam. Konsep pelancongan Islam telah mendapat liputan dan perhatian yang meluas. Hal ini dapat diperhatikan melalui pelbagai definisi berkenaan pelancongan Islam telah diutarakan (Duman, 2011; Henderson, 2009; Shakiri, 2006). Pelancongan Islam boleh dirumuskan sebagai merangkumi elemen berbentuk kegiatan, destinasi, produk, dan nilai berlandaskan motivasi ajaran Islam yang melibatkan pengendali dan pelancong. Pembawaannya elemen pelancongan dalam Islam mestilah bersifat sepadu dari aspek politik, ekonomi, perundangan, dan dasar sosial (Jabil & Mazlan, 2011). Apa yang penting dalam pelancongan Islam ialah pelancongan yang berlandaskan syariah dan mengikut tuntutan iman (Zairin Akma, Chamhuri, Habibah, & Hamzah, 2013). Masjid mampu dan berkebolehan menjadi penyumbang kepada elemen-elemen berkenaan dengan menyemarakkan lagi pengembangan industri pelancongan Islam di dalam negara. Kajian berkenaan masjid telah dijalankan dalam pelbagai disiplin ilmu. Hasil pengamatan melalui sorotan laporan penyelidikan menunjukkan usaha sehingga ini lebih terarah kepada aspek seni bina dan ukiran (Johar, Ahmad, Che-Ani, Tawil, & Abdullah, 2011; Othman, 2011; Surat, Rasdi, Musa, Utaberta, & Tahir, 2011). Aspek 6

21 keindahan inilah menjadi aset tarikan kepada pelancong. Kekurangan kajian yang dijalankan berkaitan penginapan di masjid menjadi isu yang menarik untuk diteroka dengan lebih mendalam. Selain daripada aspek keindahan dan kesenian, peranan masjid dalam membentuk institusi keluarga dan nilai orang Islam menjadi topik pilihan sebilangan kajian (Ainoor Mahfuzah, 2010; Ezad Azraai, Siti Noorasikin, Kaseh, & Zamri, 2010). Di samping itu, terdapat juga kajian tentang fungsi masjid dari segi keperluan masyarakat seperti menyediakan kemudahan sekolah dan klinik (Salah, 2002; Salawati, 2009; Sen, 1994). Penyelidikan tentang keperluan perkhidmatan penginapan di kawasan masjid masih di peringkat permulaan. Terdapat segelintir pihak yang telah memulakan usaha untuk membangunkan masjid dengan menyediakan kemudahan penginapan kepada pelancong tetapi bilangannya kecil jika dibandingkan dengan kewujudan masjid seluruh negara. Adakah ia hanya sekadar hasrat golongan tertentu atau sememangnya keperluan ummah yang harus dilaksanakan? Sejarah perkembangan keperluan penginapan pada peringkat awalnya adalah untuk meraikan tetamu yang berkunjung (Howell et al., 2006). Ia bertepatan dengan ajaran Islam dalam melayan tetamu. Seiring dengan perkembangan masa, keperluan menyediakan tempat penginapan menjadi lebih tersusun (Goeldner, Ritchie, & McIntosh, 2000). Kesudahannya industri penginapan berkembang sehingga menjadi apa yang kita lihat pada hari ini. Konsep penginapan awal Islam menjadikan kawasan masjid sebagai hab untuk tetamu berehat di samping menawarkan kemudahan yang diperlukan oleh pelancong (Dale, 2010; Ng, 2007; O Gorman & Prentice, 2008; O Gorman, 2007). 7

22 Walaupun begitu, penawaran penginapan tersebut telah terhenti dan tidak mendapat perhatian yang sewajarnya sehinggalah ke hari ini. Isu yang menjadi pertimbangan kepada orang Islam secara umumnya apabila mengembara ialah keperluan makanan halal dan perkhidmatan yang mesra pengguna Islam (Suhaiza, Azizah, & Simon, 2011; Wan Sahida, Suhaimi, Khairil Wahidin, & Yaakob, 2011). Penyediaan perkhidmatan penginapan yang patuh syarak boleh merubah imej negatif pengguna terhadap penginapan secara umumnya dan industri pelancongan secara khususnya (Henderson, 2003; Zamani-Farahani & Henderson, 2010). Masalah kesukaran untuk beribadah dan kewujudan unsur-unsur maksiat di tempat-tempat penginapan menjadi dilema kepada sebilangan pelancong Islam untuk menginap di tempat berkenaan (Arasteh & Eilami, 2011; Battour, Ismail, & Battor, 2010; Nazarudin, Mohd Onn Rashdi, Harnizam, & Razlan Adli, 2010). Kesulitan yang dihadapi mewajarkan masjid berperanan agar dapat memenuhi tuntutan melancong tanpa mengabaikan tuntutan agama. Kerajaan berhasrat menjadikan masjid sebagai pusat sehenti yang berkemampuan menyediakan pelbagai kemudahan kepada pengguna seperti perpustakaan, komputer, kelas-kelas pengajian untuk semua peringkat usia dan kemudahan penginapan sementara untuk musafir ("Mosques to be one-stop centre", 2012; Thestaronline, 2010). Gagasan kerajaan timbul akibat kegagalan masjid berperanan di luar skop tuntutan ibadah lazim tanpa mengambil berat tentang keperluan awam yang belum ditunaikan. Masjid tidak mempunyai daya tarikan untuk menggamit pengunjung seperti yang wujud di pusat membeli-belah atau pusat hiburan (Muhammad Hisyam, 2006). 8

23 Kegiatan melancong memerlukan kos yang bukan sedikit terutamanya apabila melibatkan penginapan. Isu tanggungjawab sosial dalam pelancongan sepatutnya boleh diamalkan oleh institusi masjid dengan menyediakan perkhidmatan penginapan berdasarkan kemampuan pelancong (Shakiri, 2007) sebagaimana dilaksanakan di negara Eropah (Kinderis, 2010; McCabe, 2009; Minnaert, Maitland, & Miller, 2009). Kewujudan badan amal khusus Tourism for All memberi peluang kepada golongan yang kurang upaya atau warga emas, merupakan contoh perlaksanaan yang aktif dalam memenuhi tuntutan tanggungjawab sosial dalam pelancongan. Badan ini menawarkan bantuan berbentuk maklumat yang tepat berkenaan tempat penginapan, tempat lawatan, dan acara-acara berkaitan kepada golongan yang tidak berkemampuan dengan membuka peluang untuk orang ramai memberikan sumbangan dana (Tourism for All, 2012). Kajian tentang pengurusan masjid dalam mengendalikan penginapan masih lagi terbatas. Pengurusan yang berjaya memerlukan garis panduan yang sempurna. Pengurusan masjid pada era kegemilangan Islam (Dale, 2010; Miftahi, 1996) atau pengurusan masjid di Singapura (Majlis Ugama Islam Singapura, 2005; Mohamed Ali, 2005) adalah rujukan penting dalam penyelidikan ini. Pengurusan ialah suatu perbuatan yang boleh berubah mengikut jangka masa atau tempat. Perihal mengurus masjid pada zaman dahulu mungkin berbeza dengan apa yang berlaku pada hari ini. Darihal pengurusan masjid yang cemerlang di Singapura juga tidak semestinya boleh diamalkan untuk masjid-masjid di Malaysia. Namun, sekurang-kurangnya ia boleh dijadikan asas rujukan kajian secara umum. Masjid berpotensi menyumbang kepada pembangunan tamadun manusia jika diurus dengan berkesan (Nik Azis, 2007). Usaha pembaharuan dan penambahbaikan secara berterusan terhadap fungsi masjid merupakan salah satu pendekatan bijak 9

24 yang diketengahkan oleh ahli jawatankuasa masjid. Pengendalian penginapan di masjid merupakan konsep yang boleh diperkemaskan dengan garis panduan untuk dilaksanakan di lebih banyak masjid di lokasi-lokasi yang strategik. Sumber kewangan yang mencukupi, peningkatan kesedaran masyarakat untuk membangunkan institusi masjid dan pengurusan wakaf atau zakat untuk pembangunan masjid secara terancang merupakan situasi yang menjadi kekuatan untuk mengendalikan perkhidmatan penginapan di masjid. Pernyataan masalah berkenaan penginapan di kawasan masjid telah menimbulkan persoalan yang boleh dijelaskan apabila melakukan penyelidikan lanjut. Isu yang dinyatakan menjurus kepada persoalan tentang faktor dorongan dan keperluan dalam pengendalian perkhidmatan penginapan di masjid terutamanya cadangan garis panduan perlaksanaan penginapan yang boleh dirujuk. 1.4 Persoalan Kajian Tiga persoalan kajian dikenal pasti dalam kajian ini iaitu; 1. Apakah faktor pendorong pengguna memilih masjid sebagai pilihan untuk menginap dari sudut tanggapan pengendali perkhidmatan? 2. Apakah perkara yang menjadi keperluan kepada pihak pentadbiran dalam menguruskan penginapan di masjid? 3. Apakah garis panduan yang bersesuaian dalam membangunkan penginapan di masjid? 10

25 1.5 Objektif Kajian Berdasarkan persoalan kajian yang diberikan, berikut adalah antara objektif-objektif kajian, iaitu: 1. Mengenal pasti faktor masjid sebagai pilihan penginapan bagi tetamu dari sudut pandangan pengendali perkhidmatan. 2. Memahami keperluan pentadbiran untuk pengurusan perkhidmatan penginapan. 3. Mencadangkan garis panduan yang sesuai untuk membangunkan konsep penginapan di masjid. 1.6 Kepentingan Kajian Kajian penerokaan ini diharap dapat memberikan manfaat kepada pihak yang terlibat secara langsung atau tidak langsung dengan penyediaan penginapan di masjid agar mencapai manfaat seperti berikut; Kesukaran yang dihadapi dalam menjalankan kajian ialah kesukaran untuk mendapatkan data berkenaan dengan penginapan di masjid. Maklumat didapati adalah terhad sama ada dalam bentuk tulisan bercetak atau media elektronik. Kajian yang telah dijalankan ini diharap boleh dapat menjadi data awalan bagi keperluan penyelidikan lanjutan atau menokok kepada penambahan sorotan literatur tentang penginapan di masjid. Kerajaan menyokong usaha agar masjid dapat berperanan sebagai pusat sehenti yang mampu menawarkan pelbagai kemudahan dan perkhidmatan bermanfaat kepada orang ramai (Intan Mas Ayu, 2012). Hasrat kajian ialah untuk merealisasikan hasrat kerajaan menjadikan masjid sebagai pusat sehenti kepada 11

26 pengguna dengan kewujudan banyak tempat penginapan yang diuruskan oleh pihak masjid. Impian kajian ialah menyediakan maklumat umum ke arah mengelola pengendalian penginapan masjid dengan teratur kepada ahli jawatankuasa masjid yang bercita-cita menyahut hasrat ini. Maklumat tentang kewujudan penginapan yang terbatas merupakan kerumitan yang dialami oleh pengkaji dan mungkin segelintir orang ramai. Keterangan daripada hasil kajian diharap mampu menyemai keinginan kelompok terbabit untuk meneruskan usaha pengumpulan maklumat seperti ini. Agensi kerajaan atau badan bukan kerajaan yang berkeinginan untuk menyediakan penginapan yang bersifat mesra pengguna Islam menjadi sasaran kajian yang dijalankan. Kajian ingin memupuk keyakinan kepada pihak-pihak berwajib seperti Jabatan Kemajuan Islam (JAKIM), Jabatan Wakaf, Zakat dan Haji (JAWHAR), Jabatan Agama Islam Negeri dan badan-badan yang berminat seperti Angkatan Koperasi Kebangsaan Malaysia Berhad (ANGKASA) atau badan-badan bukan kerajaan (NGO) bagi menjayakan konsep penginapan di masjid. Kelebihan dari segi dana yang mencukupi dan kepakaran boleh dijalin untuk mengadakan kajian tentang penginapan yang memberi manfaat kepada banyak pihak. Kebanyakan masjid yang wujud dalam negara pada hari ini tidak dimaksimumkan penggunaannya. Kewujudan rumah penginapan di masjid berkepentingan agar dapat memenuhi tuntutan syiar Islam dalam membantu golongan musafir mendapatkan kemudahan penginapan dapat diperkasakan semula. Ia juga boleh diketengahkan sebagai pendekatan lama yang diperbaharui sebagai usaha untuk meningkatkan pengimarahan masjid. 12

27 1.7 Skop Kajian Skop kajian secara amnya berkisar tentang penginapan tetamu yang diuruskan oleh masjid. Masjid dalam ruang lingkup kajian mestilah mempunyai kemudahan penginapan sekurang-kurang tiga buah bilik dengan kemudahan asas yang lengkap. Kemudahan tempat tidur, tandas dan pengudaraan yang selesa merupakan elemen-elemen perbandingan kuantiti kepada kemudahan asas yang disediakan. Kemudahan makanan dan minuman merupakan nilai tambah yang melengkapkan kemudahan sedia ada. Penginapan yang ditawarkan adalah lebih bersifat kebajikan atau kemudahan yang mampu sewa kepada penginap. Kajian ini melibatkan pemerhatian kes di tiga buah masjid di kawasan utara Semenanjung Malaysia iaitu Masjid Ridzuaniah Kuala Kangsar, Perak, Masjid Sultanah Bahiyah Alor Setar, Kedah dan Masjid Osmaniah, Padang Besar, Perlis. Masjid-masjid ini menjadi subjek kajian kerana ia menawarkan kemudahan penginapan kepada pelancong serta menepati kemudahan asas yang diperihalkan. Informan yang dipilih ialah individu yang terlibat dengan penginapan di masjid secara langsung iaitu ahli jawatankuasa dan pekerja masjid ataupun mereka yang bergiat rapat dengannya seperti pegawai masjid atau ahli akademik dalam bidang tersebut. Penyelidikan ini menggunakan kaedah kualitatif di mana keperluan subjek kajian dipilih secara pensampelan bertujuan (purposive sampling). Sampel hanya melibatkan kelompok yang telah ditetapkan oleh pengkaji untuk menyertai proses temu bual atau perbincangan kumpulan berfokus. Selain itu, penilaian dan pertimbangan kajian ialah kepada: 13

28 i. Proses pengembangan pentadbiran dan kegiatan ahli jawatankuasa dalam mengendalikan tempat penginapan dan elemen-elemen berkaitan dengannya. ii. Tahap penerimaan pengguna terhadap kemudahan penginapan yang berbeza-beza mengikut pandangan pihak pengurusan. iii. Mengetepikan aspek lain seperti pandangan politik atau lain-lain hal yang tidak melibatkan aspek pengurusan tempat penginapan di dalam bidang kuasa pentadbiran masjid. 1.8 Batasan Kajian Kajian yang dijalankan adalah bersifat penerokaan awalan kerana keterbatasan sumber sorotan karya yang diperoleh. Sebahagian besar maklumat diperolehi daripada maklum balas responden melalui kaedah temu bual, perbincangan kumpulan berfokus dan pemerhatian yang dilakukan sendiri oleh penyelidik. Masjid yang menjadi fokus kepada kajian ialah Wilayah Utara Semenanjung Malaysia. Wilayah Utara Semenanjung merujuk kepada bahagian barat laut Semenanjung Tanah Melayu iaitu negeri Perlis, Kedah, Pulau Pinang, Perak (Utara dan Tengah) (Abdul Rahman, 2012). Kajian memilih tiga negeri sahaja iaitu Perlis, Kedah dan Perak Utara kerana kesukaran untuk mendapatkan maklumat berkenaan dengan masjid yang mengendalikan penginapan di premis. Statistik masjid yang diperoleh daripada Jabatan Kemajuan Islam Malaysia (2012), menunjukkan bilangan masjid di Perak sebanyak 591 buah, di Kedah sebanyak 551 dan di Perlis sebanyak 103 buah. Walaupun mempunyai bilangan masjid yang berbeza di antara satu negeri dengan negeri yang lain, penyelidik hanya 14

29 mampu mendapatkan maklumat kajian kepada satu kes bagi setiap negeri yang dipilih. Kajian hanya tertumpu kepada masjid yang terlibat menyediakan penginapan di premis masjid sahaja. Kesulitan yang dihadapi oleh pengkaji ialah mendapatkan maklumat daripada agensi yang dikaji. Justifikasi alasan seperti pegawai bercuti dan ketiadaan data yang lengkap ialah di antara alasan yang dikemukakan. Pengkaji mengatasi masalah untuk mendapatkan maklumat masjid terbabit dengan merujuk kepada pengguna yang biasa menggunakan perkhidmatan, berhubung terus dengan ahli jawatankuasa yang mengendalikan penginapan dan merujuk kepada ulasan di laman-laman sesawang berkaitan isu yang dikaji. Kajian kes yang berjaya dijalankan melibatkan Masjid Ridzuaniah di Kuala Kangsar, Perak Utara, Masjid Sultanah Bahiyah, Alor Setar, Kedah dan Masjid Osmaniah, Padang Besar, Perlis. Oleh itu, maklumat yang diperoleh adalah terbatas kepada masjid terbabit dan tidak boleh digeneralisasikan kepada masjid lain di luar kawasan kajian. 1.9 Garis Kasar Kajian Dalam memastikan keseluruhan proses kajian berjalan dengan lancar, penyelidik menggariskan lima fasa kajian yang dijalankan seperti Rajah 1.1. Fasafasa yang digariskan adalah mengenal pasti fokus kajian, menjalankan sorotan karya, memilih instrumen dalam pengumpulan data, menganalisis dan mencerakin data serta menulis hasil dapatan. 15

30 Fasa 1: Mengenal pasti fokus kajian Pemahaman Awal, Pembentukan Isu Keterangan Masalah yang ingin dikaji Objektif, Skop dan Matlamat Kajian Fasa 2: Menjalankan sorotan kajian Sorotan Karya yang lepas Pengumpulan Data Fasa 3: Pemilihan instrumen dan pengumpulan data Temu Perbincangan bual Kumpulan Fokus Pemerhatian bual Fasa 4: Analisis Data Analisis Dapatan Kajian Fasa 5: Penulisan Akhir Cadangan dan kesimpulan kajian Rajah 1.1.Garis Kasar Kajian 16

31 1.10 Definisi Konsep Penjelasan konsep-konsep bagi keseluruhan kajian adalah seperti berikut. i. Pelancong Pertubuhan Pelancongan Dunia Bangsa-Bangsa Bersatu (United Nation World Tourism Organization, 2010) mendefinisikan pelancong sebagai sesiapa yang melawat di suatu tempat di luar persekitaran yang biasa dalam tempoh kurang daripada setahun untuk sesuatu tujuan selain daripada aktiviti-aktiviti yang boleh mendatangkan pendapatan atau upah. Istilah pelancong dalam kajian merujuk kepada seseorang yang mengunjungi sesuatu tempat di luar tempat tinggalnya selama lebih daripada 24 jam untuk urusan pekerjaan, menziarahi tempat atau seseorang dengan tujuan-tujuan tersendiri. Ia boleh melibatkan sesiapa sahaja sama ada warga tempatan ataupun antarabangsa. ii. Masjid Menurut Zawawi (2007), masjid secara umumnya merupakan tempat ibadah bagi orang Islam terutamanya untuk menunaikan solat. Dirujuk kepada masjid yang wujud pada zaman Rasulullah, masjid dimanfaatkan sepenuhnya sebagai tidak hanya berfungsi sebagai pusat ibadah tetapi juga melaksanakan fungsi sosial, pusat dakwah, institusi pendidikan, ketenteraan, sehinggalah perkara yang berkait dengan soal kehidupan dunia dan akhirat (Zulkiple, 2002). Masjid dalam skop kajian merujuk kepada premis yang boleh 17

32 dijadikan ruang untuk solat berjemaah atau ibadah lain di samping menawarkan penginapan kepada pelancong. iii. Penginapan di Masjid Penginapan umumnya merujuk kepada tempat tinggal sementara ketika melancong (Sharpley, 2006). Kajian ini memberi tumpuan kepada penyediaan bilik atau bangunan khas di perkarangan masjid untuk kemudahan musafir menginap. Dalam konteks penginapan untuk pelancong ia boleh dibahagikan kepada dua iaitu berasaskan keuntungan dan kebajikan. Penginapan yang wujud di masjid lebih berbentuk kebajikan dengan kadar harga yang mampu bayar oleh penginap. Kadar yang dikenakan untuk tujuan penyelenggaraan bilik dan perbelanjaan utili yang ditanggung oleh masjid. Perbezaan bilik penginapan yang ditawarkan di masjid mestilah mempunyai kelebihan yang tersendiri yang membezakan dengan penginapan yang ditawarkan oleh hotel ataupun resort. Kelebihan dari segi kesucian, halal, mesra pengguna Islam, kebersihan, harga berpatutan dan keselamatan merupakan asas penting kepada penginapan di masjid yang tonjolkan. iv. Pengurusan Masjid Pengurusan merupakan suatu pendekatan yang mengupayakan pengendalian perjalanan peristiwa secara tersendiri (Hadi, 2008). Mengurus bererti mengelola perusahaan secara tersusun. Dalam konteks kajian, pengurusan masjid merujuk kepada pengendalian dan penawaran perkhidmatan penginapan. Pengurusan memerlukan kepakaran dan kesungguhan terutamanya apabila melibatkan aktiviti kesukarelawan seperti pengurusan 18

33 masjid. Pengurusan juga melibatkan kewangan yang mencukupi untuk memastikan urusan dapat berjalan dengan licin dan sistematik. Kebolehan ahli jawatankuasa masjid dalam menguruskan penginapan di masjid perlu dijiwai berteraskan semangat ikhlas kerana Allah. v. Perkhidmatan Penginapan Pelancong Hospitaliti melibatkan layanan mesra kepada tetamu. Ia biasanya meliputi perkhidmatan industri penginapan dan makanan serta minuman (Mancini, 2005). Perkhidmatan penginapan pelancong merujuk kepada penawaran layanan mesra yang disediakan untuk kemudahan pelancong daripada aspek keselesaan penginapan, makanan, keselamatan dan kemudahan lain. Ajaran Islam mengambil berat dalam melayan tetamu. Kewajipan menerima dan melayan tetamu memberikan hak yang sama rata kepada tetamu Islam ataupun bukan Islam (Alias & Anisah, 2008). Perkhidmatan penginapan pelancong jika dilaksanakan adalah selari mengikut kehendak agama. Apatah lagi jika masjid melaksanakan perkhidmatan penginapan sebagai menyokong nilai kesantunan dalam melayani tetamu bukanlah suatu kesukaran. vi. Penginapan Mesra Pengguna Islam Masalah yang dihadapi oleh penginap Islam lazimnya apabila menginap ialah mendapati bilik penginapan mereka tidak selari dengan apa yang telah ditetapkan oleh tuntunan agama. Keperluan kemudahan bilik penginapan yang menepati ciri-ciri yang ditetapkan oleh syarak merupakan isu yang menjadi masalah penginap Muslim (Nazarudin et al., 2010). Penginapan yang ditawarkan meliputi kemudahan untuk melakukan ibadah, sajian 19

34 makanan yang halal, bebas daripada percampuran lelaki dan perempuan yang bukan muhrim tanpa aktiviti perjudian dan kelakuan yang dilarang oleh agama. Masjid yang berkemampuan menawarkan kemudahan terbabit mampu untuk memenuhi ciri penginapan mesra pengguna Islam. vii. Penginapan Mampu Sewa Penginapan mampu sewa di masjid hampir sama kepada konsep yang ditawarkan oleh hotel bajet. Rumusan daripada definisi hotel bajet menjelaskan ciri-ciri penawaran bilik yang kecil tetapi bersih, kemudahan yang terhad dan harga yang tidak berlebihan (Fiorentino, 1995). Penginapan mampu sewa merujuk kepada kajian ialah bilik dengan saiz yang sesuai dengan kemudahan asas yang selesa dan harga di bawah RM100 menggolongkan bilik penginapan di masjid sebagai penginapan mampu sewa kepada semua golongan. Harga penginapan boleh berubah mengikut kemampuan penginap dan bergantung pada lokasi masjid terbabit Kesimpulan Persoalan yang menjadi latar belakang permasalahan telah dinyatakan secara umum di dalam bab ini. Fenomena yang menarik minat penyelidik berkisar kepada mendalami faktor yang mendorong kewujudan penginapan di masjid. Di samping itu kajian menyasar kepada keperluan untuk menyediakan penginapan di masjid menurut keperluan penginapan secara halal. Kaedah halal dan haram yang digariskan oleh Islam merupakan suatu perkara yang jelas dan mudah difahami. Perkara yang tidak boleh dilakukan mengikut syarak adalah tidak halal walaupun di mana sahaja berada hatta ketika melancong. 20

35 Penginapan yang wujud pada hari ini banyak dilingkari oleh perkara-perkara yang tidak jelas mahupun yang haram. Hal ini mencetuskan kebimbangan kepada golongan pelancong yang inginkan kemudahan penginapan yang mesra pengguna Islam berdasarkan kajian-kajian yang dilakukan sebelumnya. Penerangan lanjut berkenaan keseluruhan tema kajian akan diperjelaskan dengan lebih lanjut dalam bab seterusnya. Fungsi masjid yang unggul berdasarkan ajaran Islam dan realiti hari ini merupakan rasional penyelidik mengkaji keperluan penginapan masjid. 21

36 BAB 2 ULASAN KARYA 2.1 Pengenalan Penyelidikan tentang masjid telah dilaksanakan dalam pelbagai bidang ilmu. Kajian bersabit dengan masjid didapati daripada aspek seni bina dan reka bentuk. Penemuan tentang aspek kubah (Surat et al., 2011), kecacatan bangunan (Johar et al., 2011) dan motif hiasan di dinding masjid (Othman, 2011) ialah di antara subjek kajian. Fungsi masjid sebagai pembentuk nilai masyarakat Islam juga mendapat perhatian sarjana untuk diselidik. Kajian yang telah dijalankan berkaitan usaha untuk mewujudkan masjid yang mesra remaja (Ainoor Mahfuzah, 2010) dan sebagai tapak untuk membentuk nilai masyarakat Melayu model Singapura (Ezad Azraai et al., 2010) merupakan sebahagian daripadanya. Terdapat kajian yang dijalankan tentang fungsi masjid dalam bidang kesihatan dan pendidikan. Kebolehan masjid dan gereja mengendalikan klinik merupakan fenomena biasa di Kaherah (Sen, 1994), manakala Salah (2002) menjelaskan berkenaan dengan keupayaan masjid menjadi pusat kesepaduan ilmu daripada peringkat rendah hingga ke universiti. Masjid Bandar Uda, Johor Bahru pula tampil menyediakan kemudahan mesin dialisis dan kesihatan di dalam premis masjid (Salawati, 2009) Dalam konteks pelancongan di Malaysia, masjid menjadi tumpuan pelancong untuk menikmati keindahan seni bina, menara, mihrab, dan mimbar. Kegiatan ini mendapat sokongan padu daripada kerajaan. Kementerian Pelancongan telah bersetuju untuk menyenaraikan mana-mana masjid yang bersetuju menerima 22

37 kehadiran pelancong sebagai destinasi pelancongan dalam pakej pelancongan Islam (Kay, 2009). Ia merupakan peluang yang baik untuk mengembangkan bilik-bilik penginapan jika dilaksanakan secara serius oleh ahli jawatankuasa masjid. Mengikut definisi yang dikembangkan oleh Medlik dan Ingram (2006), premis boleh dikategorikan sebagai pengendali produk penginapan apabila memenuhi kriteria seperti berikut. Kedudukan lokasi yang mudah diakses merupakan suatu tuntutan kepada tempat penginapan. Di samping itu, keupayaan menawarkan kemudahan dan perkhidmatan minimum memberi pilihan kepada pengguna dalam membuat keputusan. Sebagai premis penginapan, ia perlu mempunyai imej yang tersendiri sebagai identiti dengan polisi penetapan harga yang berpatutan. Berasaskan kriteria produk penginapan di atas, masjid boleh berperanan melaksanakan perkhidmatan penginapan kepada pengunjung. Sebilangan masjid berada di lokasi tumpuan dan berkemampuan dari segi kewangan boleh berperanan mengendalikan perkhidmatan berimejkan penginapan mesra pengguna Islam ini. Lokasi tumpuan merujuk kepada kawasan yang mempunyai tarikan orang ramai berkunjung seperti bandar-bandar besar untuk pelbagai maksud. Penyediaan kemudahan penginapan ini sekurang-kurangnya memberi alternatif kepada pelancong untuk memilih penginapan. Masjid boleh menjadi pesaing yang sihat dalam industri pelancongan sebanding dengan amalan penganut agama lain seperti Young Men Christian Association (YMCA), Ashram, Dharamshalas atau Chabad House. Dalam masa yang sama ia boleh merealisasikan harapan kerajaan menjadikan masjid sebagai pusat sehenti kepada orang ramai. YMCA merupakan penginapan ekonomi berbentuk hostel bagi penganut agama Kristian tinggal pada peringkat awalnya. Ia kemudiannya dibuka kepada umum untuk menginap. Untuk penganut agama Hindu pula, mereka mempunyai 23

38 Ashram sebagai tempat menginap bagi upacara keagamaan mereka. Ashram ialah rumah penginapan yang diperuntukkan untuk golongan yang melarat ( Ashram, n.d.). Ia dibangunkan khusus untuk musafir agama dan didirikan di tempat suci penganut Hindu (Wikipedia, 2013). Ia juga sinonim dengan istilah asrama pada hari ini. Dharamshalas dan Sarais merupakan rumah penginapan untuk penganut agama pelabagi agama di India. Dharamshalas secara merujuk kepada rumah rehat bersifat keagamaan manakala Sarais lebih khusus untuk pengembara. Chabad House pula ialah rumah khusus untuk penganut agama Yahudi apabila berpergian ke kawasan lain. Ia wujud di banyak tempat di seluruh dunia. Merujuk kepada Pertubuhan Chabad-Lubavitch, organisasi Yahudi sedunia, Chabad House merupakan pusat komuniti yang menawarkan kepada semua penganut Yahudi dari segi kelas agama, sinagog untuk ibadah, dan amalan serta pendidikan (Chabad.org, 1993). 2.2 Konsep Pelancongan dalam Islam Rinschede (1992) berpendapat pelancongan berasaskan agama merupakan salah satu jenis pelancongan yang terawal diperkenalkan di dunia. Kegiatan mengembara bagi tujuan keagamaan dipelopori oleh pendeta atau pendakwah dan pengikut mereka, yang mendorong berkembangnya industri pengembaraan (Howell et al., 2006). Kepatuhan kepada agama tidak kira Yahudi, Kristian, Islam, Hindu atau Buddha telah mendorong mereka meninggalkan kediaman untuk menziarahi tempat suci agama masing-masing (Vukonic, 1996). Pelancongan dalam Islam mempunyai perspektif yang luas dan boleh diungkapkan dalam beberapa pecahan istilah. Istilah rehlah, ziyarah, siyahah, umrah dan haji mempunyai pengertian yang umumnya merujuk kepada pelancongan tetapi mempunyai konsep dan pendekatan yang berbeza (Hasan et al., 2010). Takrifan 24

39 musafir, rehlah, siyahah, hijrah dan riadah masing-masing merangkumi urusan perniagaan, menuntut ilmu, berdakwah, melihat kejadian alam, mendapat maklumat dan iktibar, kesihatan, rekreasi, kekeluargaan, persahabatan dan berlindung daripada ancaman serta perubahan sikap untuk keredaan Allah (Pusat Kajian Strategik Kelantan, n.d.). Perkara ini turut diperjelaskan oleh Asmak dan Fatimah (2010) bahawa semua istilah dinyatakan ini tercatat di dalam Al-Quran yang merupakan gesaan dan galakan kepada umatnya. Ia dianggap sebagai ibadah di dalam Islam jika dilaksanakan dengan niat yang betul. Istilah Rehlah timbul daripada bahasa Arab Rahala yang membawa maksud mengembara (Hasan et al., 2010). Contoh ayat Al Quran merujuk kepada Rehlah ialah di dalam Surah Quraish, 106: 2 (laitu) kebiasaan aman tenteram perjalanan mereka (menjalankan perniagaan) pada musim sejuk (ke negeri Yaman), dan pada musim panas (ke negeri Syam) Ziyarah pula merujuk kepada maksud menziarahi, melawat atau bertandang berasal daripada perkataan Arab, Zara. Siyahah pula bermaksud mengembara di bumi dan merujuk kepada pelancongan secara umumnya. Di dalam Al-Quran terdapat ayat 112 dalam Surah At Taubah merujuk kepada perkataan tersebut. (Mereka itu ialah): orang-orang yang bertaubat, yang beribadat, yang memuji Allah, yang mengembara (untuk menuntut ilmu dan mengembangkan Islam), yang rukuk, yang sujud, yang menyuruh berbuat kebaikan dan yang melarang daripada kejahatan, serta yang menjaga batas-batas hukum Allah. dan gembirakanlah orang-orang Yang beriman (yang bersifat demikian). Kemudahan penginapan merupakan keperluan utama dalam proses pelancongan (Lominé & Edmunds, 2007). Penekanan untuk menyediakan produk 25

40 penginapan bercirikan Islam (Duman, 2011) adalah untuk memenuhi konsep pelancongan Islam itu sendiri (Henderson, 2010a). Perkembangan produk dan usaha pemasaran sebegini memberi ruang kepada pengguna Islam secara khusus untuk melancong dengan selesa seiring ketetapan syarak. Kewujudan permintaan terhadap produk tersebut boleh diambil perhatian oleh institusi keagamaan seperti masjid secara serius dengan menyediakan kemudahan penginapan yang lebih bersifat mesra pengguna. 2.3 Sejarah Penginapan dalam Islam Sejarah penyediaan penginapan yang sempurna untuk tetamu bermula dari kediaman persendirian. Tetamu dianggap sebagai sebahagian daripada ahli keluarga dan perlu mendapat layanan yang sewajarnya (Goeldner et al., 2000). Dalam sejarah Islam, pengembara seperti Ibn Batuta dikenali sebagai tokoh hebat dalam pengembaraan skala dunia yang mendapat bantuan penginapan di masjid-masjid di sepanjang perjalanan (Mohd Tajuddin, 1998). Seiring dengan perkembangan masa dan kemajuan tamadun, keperluan penginapan menjadi lebih terbuka. Kewujudan caravanserai menjadi tradisi layan tamu Islam yang lazim diamalkan semasa kegemilangan empayar Uthmaniah. Menurut O Gorman (2007), caravanserai berfungsi sebagai tempat penginapan bagi pengembara. Ia disediakan secara percuma selama tiga hari selaras dengan ajaran Islam yang menyarankan penganutnya meraikan tetamu sepanjang tempoh tersebut. Kajian lanjut yang dijalankan oleh O'Gorman dan Prentice (2008) mendapati sistem caravanserai ini menjadikan masjid sebagai induk di samping pelbagai jenis bilik disediakan untuk kemudahan tetamu memilih penginapan. Kemudahan yang ditawarkan termasuklah kawasan khas sebagai kandang haiwan tunggangan. Bagi 26

41 menjamin keselamatan penginap pula, menara kawalan didirikan di setiap penjuru kawasan. Apa yang menariknya ialah kewujudan bazaar untuk urusan jual beli juga terdapat di dalam caravanserai ini. Pembangunan caravanserai dan bazar di sekitar masjid membantu kelangsungan masjid untuk menjalankan kegiatan kemasyarakatan (Dale, 2010). Tradisi caravanserai diteruskan dengan tercetusnya konsep Musafir Khanna yang menyediakan tempat perlindungan merangkap penginapan kepada musafir yang memerlukan. Ng (2007) menjelaskan Musafir Khanna ialah tempat persinggahan kepada orang Islam yang berhajat untuk menginap. Bangunan tersebut dibina di perkarangan masjid. Matlamat penubuhannya adalah untuk memenuhi keperluan penginapan kepada orang Islam ketika dalam perjalanan mengerjakan haji ke Mekah. Konsep ini dilihat berkembang dari wilayah Arab hinggalah ke Hong Kong. Di India, Musafir Khanna juga dikenali sebagai Choultry merupakan tempat rehat musafir dengan bilik dan makanan disediakan oleh institusi kebajikan dengan harga berpatutan. Penginapan ini menjadi tempat penginapan untuk pelancong dan orang awam daripada kawasan luar. Kebanyakan Musafir Khanna untuk orang Islam terletak berdekatan dengan masjid atau stesen bas dan kereta api (Rajasthan Board of Muslim Waqfs, 1999). 2.4 Permintaan kepada Penginapan Bercirikan Agama Kepuasan pelanggan terhadap perkhidmatan yang diterima memberi nama baik kepada pengusaha dan keseluruhan destinasi kunjungan (Kelly & Nankervis, 2001). Reputasi ini juga memberi kesan dalam kembara keagamaan. Ini dapat dijelaskan dengan merujuk kepada penawaran perkhidmatan penginapan di dalam tradisi agama lain. 27

42 Abdul Kadir (1989) menyebut kewujudan YMCA antara organisasi keagamaan yang terlibat dalam penginapan. Hostel penginapan YMCA wujud hampir di seluruh dunia. Matlamat awal penubuhan ialah untuk tujuan pemulihan dan upacara keagamaan Kristian (Zald & Denton, 1963). Kini ia dibuka kepada umum untuk menginap. Manakala penganut Sikhs biasa dengan Dharamsalas dan Sarais sebagai tempat penginapan ekonomi (Tripathi, Choudhary, & Agrawal, 2010) yang didirikan di sekitar tempat ibadah mereka di Amritsar, India. Amalan yang hampir sama dapat diperhatikan dalam tradisi Chabad House di kalangan orang Yahudi di seluruh dunia. Rumah Chabad merupakan pusat komuniti bagi Yahudi dengan mengendalikan kegiatan untuk Yahudi setempat dan pelancong (Maoz & Bekerman, 2010). Ashram yang sinonim dengan perkataan asrama pada hari ini merupakan simbol rumah penginapan dalam tradisi agama Hindu(Wikipedia, 2013). Sebaliknya, selepas era kewujudan Musafir Khanna dan Caravanserai, tiada lagi penyediaan penginapan yang boleh dijadikan model bagi umat Islam. Dalam pada itu, terdapat trend baharu memperkenalkan hotel patuh syariah khusus untuk menarik pelancong Islam. Konsep ini masih dalam status pengenalan dan memerlukan kajian mendalam dari segi persepsi dan penerimaan pelanggan terhadap produk ini terutama di kalangan pelanggan bukan Islam (Mohd Fadil, 2011). Operasi hotel patuh syariah memberi penekanan terhadap makanan halal, bilik yang mesra pengguna Islam, pengasingan lelaki dan perempuan dan urusan kewangan Islam (Rosenberg & Choufany, 2009). Walaupun konsep patuh syariah itu disokong oleh Henderson (2010b) dengan dapatan yang hampir sama, beliau merasakan konsep tersebut masih lagi terdapat kesamaran. Ini kerana kebanyakan hotel terutamanya di Timur Tengah mempunyai amalan pengurusan yang berbezabeza di antara satu sama lain. Kebanyakan daripada hotel-hotel jenis ini menitik- 28

43 beratkan perkara-perkara yang melibat syiar Islam seperti penyediaan makanan halal, atau peraturan yang ketat dalam pergaulan lelaki dan perempuan. Siddiqui (2011) berpendapat penawaran aspek patuh syariah hanya bersifat keindahan luaran semata-mata. Kewujudan aspek Islamik ditonjolkan lebih kepada nilai-nilai luaran yang bersifat kosmetik seperti penyediaan Al-Quran atau sejadah di dalam bilik atau alunan lagu nasyid misalnya sedangkan pelanggan menginginkan ketenangan ketika menginap dengan kadar bayaran harga yang berpatutan untuk menikmati kemudahan penginapan sebagai satu keperluan sosial. Penginapan di masjid jika dikendalikan dengan berkesan boleh menjadi contoh penginapan patuh syariah yang terbaik berbanding hotel konvensional yang diolah menjadikan sebagai penginapan patuh syariah. 2.5 Konsep Tanggungjawab Sosial/ Kebajikan dalam Pelancongan Bagi kebanyakan orang, keinginan untuk melancong tidak dapat dipenuhi disebabkan oleh masalah kewangan. Kebanyakan negara di Eropah seperti Perancis, Belgium dan Sepanyol mengambil pendekatan bahawa setiap orang berhak untuk menikmati pelancongan. Konsep pelancongan sosial diperkenalkan agar aktiviti pelancongan boleh dinikmati oleh semua. Golongan yang tidak berkemampuan dan orang kelainan upaya dibantu supaya dapat menyertai aktiviti pelancongan dengan bantuan dana awam yang ditaja oleh kerajaan dan badan-badan kebajikan (Minnaert et al., 2009). Shakiri (2007) menegaskan bahawa mengikut statistik di negara maju seperti Britain hampir satu pertiga daripada rakyatnya tidak berkemampuan untuk melancong disebabkan ketiadaan sumber pendapatan. Ini disokong oleh kajian 29

44 McCabe (2009) yang mengetengahkan bahawa masalah kewangan merupakan punca utama kegagalan untuk menyertai aktiviti pelancongan. Perusahaan penginapan tidak berasaskan keuntungan merupakan salah satu penyumbang kepada kejayaan pelancongan sosial (Kinderis, 2010). Perkhidmatan penginapan di masjid boleh memenuhi tuntutan pelancongan sosial tersebut jika konsep tersebut dilaksanakan di Malaysia. Harga bilik yang ditawarkan adalah antara faktor yang menjadikan golongan berpendapatan rendah dan kumpulan orang kelainan upaya terhalang untuk melancong. Penginapan yang bersifat kebajikan dengan harga yang minimum boleh memberi peluang kepada golongan tersebut turut menikmati kegiatan pelancongan. 2.6 Pemilihan Penginapan Bercirikan Islam Penginapan yang bersifat mesra pengguna Islam perlu dikembangkan lagi jika mengambil kira pelancongan Islam sebagai produk penting dalam industri pelancongan. Zamani-Farahani dan Henderson (2010) dalam kajian perbandingan di Iran dan Arab Saudi mendapati faktor kepatuhan syarak menjadi asas pilihan destinasi kunjungan. Ini termasuklah dalam memilih penginapan sepanjang tempoh melancong. Keraguan yang mendasari keperluan bagi pengunjung Islam dalam memilih lokasi pelancongan ialah kemudahan mendapatkan makanan halal. Fenomena ini dijelaskan oleh Wan Sahida et al. (2011) berkenaan keperluan makanan halal ketika menginap di hotel atau bercuti ke mana-mana destinasi. Kenyataan ini disokong oleh kajian Suhaiza et al. (2011) tentang keperluan makanan halal untuk pelancong Muslim terutamanya dari negara Asia Barat yang mahukan makanan dan perkhidmatan halal ketika melancong. Keperluan kepada makanan halal jelas 30

45 menjadi tuntutan utama kepada majoriti umat Islam di seluruh dunia. Untuk menjelaskan lagi perkara ini ialah terdapatnya kajian tentang pengaruh kewujudan makanan halal kepada pemilihan destinasi melancong umat Islam (Bon & Hussain, 2010). Potensi keperluan makanan halal dibentuk oleh penambahan bilangan pelancong Muslim yang signifikan setiap tahun. Islam telah menggariskan perkara-perkara yang perlu dielakkan walau dalam apa keadaan sekalipun ketika melancong. Kajian daripada Arasteh dan Eilami (2011) mendapati adanya perkongsian bilik lelaki dan perempuan yang belum berkahwin, terdapat kegiatan perjudian, dan cara berpakaian yang tidak bersesuaian menjadi faktor yang menghindari penginapan di tempat tersebut. Selain daripada itu, konsep penginapan yang dipilih oleh Muslim mukmin mestilah bersifat mesra pengguna Islam dari semua aspek tuntutan keagamaan (Battour et al., 2010) seperti adanya AlQuran di kamar hotel, tanda arah kiblat, sejadah dan kemudahan mengambil wudhu (Nazarudin et al., 2010). Kemudahan mendapatkan makanan halal, kewujudan aktiviti atau perlakuan yang berlandaskan syariat dan penginapan yang bersifat mesra pengguna Islam merupakan keperluan kepada penginapan yang patuh syariah (Henderson, 2010b). Masjid mempunyai kelebihan untuk menyediakan penginapan yang memenuhi kriteria tersebut berbanding hotel atau penginapan jenis lain. Justeru itu masjid tidak hanya boleh mengadakan penginapan sahaja tetapi perlu juga memberikan perhatian yang sewajarnya kepada premis penyediaan makanan dan minuman halal. 2.7 Isu Urus Tadbir Masjid Bilangan masjid semakin meningkat disebabkan peningkatan jumlah penduduk di sesuatu kawasan yang baru. Kewujudan kawasan perumahan, 31

46 perindustrian dan institusi pendidikan merupakan antara pencetus kepada keperluan masjid di kawasan terbabit. Jawatan utama di masjid ialah pegawai masjid yang terdiri daripada imam, bilal dan siak di bawah kawalan Majlis Agama Islam negeri. Jawatan ahli jawatankuasa diwujudkan bagi melicinkan pengurusan masjid (Nor Raudah & Mohamad Zaidi, 2006). Keberhasilan melaksanakan kepelbagaian fungsi masjid bergantung kepada kebolehan ahli jawatankuasa dan kemampuan masjid daripada segi kewangan (Hasni & Abdullah, 2004). Walaupun kajian di atas hanya dijalankan di negeri Perak tetapi secara umumnya ia merupakan amalan yang hampir sama berlaku di kawasan lain. Perubahan masa dan zaman memberi kesan kepada pengurusan masjid yang perlu ditangani secara profesional (Roslan, 2008). Pengurusan yang profesional perlu bermula daripada peringkat pemilihan ahli jawatankuasa masjid. Ahli jawatankuasa berperanan untuk mengerakkan segala kegiatan urus tadbir masjid. Pelantikan ahli di kalangan mereka yang kurang berminat dan kekurangan ilmu dalam pentadbiran menambahkan kesulitan kepada masjid. Keaktifan sesebuah masjid banyak bergantung pada kesungguhan ahli jawatankuasa yang dilantik. Situasi ini dilihat berbeza di negara minoriti umat Islam seperti Amerika Syarikat, United Kingdom, Kanada dan Australia di mana masjid berfungsi sebagai tempat ibadah dan bertindak sebagai pusat komuniti umat Islam setempat. Pusat Kebudayaan Islam Ireland (ICCI) sebagai contoh mampu menawarkan pelbagai kemudahan dan perkhidmatan kepada masyarakat sekitarnya. Perkhidmatan dan kemudahan yang ditawarkan termasuklah perkhidmatan penterjemahan, berkaitan hal ehwal suami isteri, pameran buku dan bazar, kemudahan bilik seminar dan dewan serba guna, kedai gunting rambut, restoran, kedai keperluan barangan halal, 32

47 pengurusan jenazah dan penjagaan kanak-kanak (Islamic Cultural Centre of Ireland, 2012). Singapura juga dilihat lebih ke depan dalam pengurusan masjid. Pengurusan sukarelawan yang dikenali sebagai Lembaga Pengurusan Masjid (LPM) di bawah kawal selia Majlis Ugama Islam Singapura telah mewujudkan sistem yang tersusun untuk dicontohi (Ezad Azraai et al., 2010). Garis panduan pengurusan masjid dikeluarkan dengan sistematik dan dijadikan garis panduan yang selaras untuk keseluruhan masjid di Singapura. Untuk tujuan pengawasan terdapat unit tertentu di dalam Majlis Ugama Islam Singapura (MUIS) yang bertanggungjawab menyelia keseluruhan pentadbiran masjid-masjid di seluruh Singapura. Setiap masjid masingmasing mempunyai perancangan dan visi yang tersendiri yang ingin ditampilkan (Majlis Ugama Islam Singapura, 2005). Pendekatan pihak berkuasa agama di Singapura membentuk semula masjid dengan penumpuan khusus terhadap pelantikan kepimpinan masjid dengan peraturan pengurusan terutamanya kewangan yang telus dan profesional. Kejayaan membentuk semula pengurusan masjid diiktiraf apabila berjaya merangkul beberapa anugerah kualiti di peringkat tempatan (Majlis Ugama Islam Singapura, 2011). Masjid Darul Ghufran di Tampines, Singapura ini misalnya menampilkan visi untuk menjadi pusat pendidikan dan pembangunan dakwah yang sistematik dan terbaik. Dua bidang tumpuan ini disokong oleh unit khidmat korporat yang terdiri daripada bahagian pentadbiran dan sumber manusia, khidmat pelanggan, kewangan dan pembantu masjid yang berkelayakan (Masjid Darul Ghufran, 2010) Masjid yang berada di bandar-bandar besar terutamanya berkemampuan menyediakan kemudahan penginapan. Apakah pendekatan mengembangkan perkhidmatan penginapan di masjid? 33 terbaik untuk Kewujudan penginapan

48 begini suatu ketika dahulu banyak bergantung pada sumbangan daripada institusi wakaf dan aktiviti perniagaan yang berlaku di kawasan persekitarannya (Dale, 2010; Miftahi, 1996). Kewujudan kedai, bazar dan caravanserai banyak membantu menyediakan dana untuk kegiatan masjid. Mutawalli atau pemegang amanah wujud bagi mengurus dan mentadbir dana secara adil dan bebas. Kejayaan masjid bertindak sebagai pusat perdagangan (emporium) dijelaskan oleh Dale (2010) sebagai hasil kejayaan pengurusan yang berkesan. Masjid yang berlokasi bandar umumnya mempunyai tabungan yang kukuh sehingga mencecah ratusan ribu setahun. Masalahnya ialah kegagalan untuk membelanjakan wang kepada aktiviti yang boleh mendatangkan manfaat kepada orang ramai (Majlis Agama Islam Wilayah Persekutuan, 2011; Mohd Yahya, Fidlizan, Azila, Nurul Fadly, & Syed Ismail, 2012). Walaupun tidak semua masjid mempunyai dana kutipan yang banyak tetapi terdapat sumber lain daripada wakaf dan zakat yang boleh dimanfaat. Yayasan Wakaf Malaysia (YWM) merupakan agensi kerajaan yang ditubuhkan oleh JAWHAR berperanan untuk menggembleng sumber harta wakaf agar bermanfaat untuk kebajikan umat Islam (Anan, 2012). Hotel Wakaf merupakan antara projek yang boleh dibiayai oleh YWM. Premis terbabit dibangunkan di atas tanah wakaf tetapi kemudian diuruskan oleh syarikat pengurusan hotel swasta. Ia bersifat menjana keuntungan lebih daripada memenuhi tuntutan kebajikan sosial dan spiritual. Jika projek sebegini dapat disalurkan kepada masjid yang berkemampuan, manfaat yang diperoleh adalah lebih besar. 34

49 2.8 Keperluan Penginapan di Masjid Cetusan awal sebelum timbulnya persetujuan untuk mengadakan penginapan di masjid ialah hasil daripada keputusan syura ahli jawatankuasa masjid. Persoalan berkenaan faktor dan keperluan telah diambil perhatian yang sewajarnya sebelum dilaksanakan. Adakah kewujudan permintaan yang banyak menyebabkan beberapa buah masjid berani membuat keputusan menyediakan kemudahan di tempat mereka? Kajian ini bertujuan merungkai persoalan permintaan atau terdapat faktor lain yang menyumbang kepada kesungguhan masjid untuk mengendalikan penginapan di premis mereka. Permintaan terhadap penginapan di masjid mempunyai pengikut yang tersendiri. Penginapan yang dikendalikan di Masjid Wilayah Persekutuan misalnya mendapat sambutan yang menggalakkan. Permintaan pelanggan telah mencetus gagasan kepada pihak pengurusan masjid untuk membina hotel bajet berhampiran dengan masjid berkenaan (Zuarida, 2010). Apakah pencapaian ini penanda kepada keperluan atau ketiadaan pilihan lain? Penyelidik ingin mendapat idea yang boleh dijadikan garis panduan umum ke arah melestarikan perkhidmatan penginapan di masjid supaya tidak hanya wujud mengikut musim. Perkhidmatan penginapan yang disediakan pada hari ini mempunyai pengurusan yang berbeza antara satu masjid dengan masjid yang lain. 2.9 Garis Panduan Penginapan di Masjid Pelaksanaan penginapan di beberapa masjid yang mendahului usaha ini menunjukkan ada perubahan dari segi penambahan bilik dan kemudahan yang disediakan. Bilangan bilik di tingkat enam kamar musafir telah diserikan lagi dengan homestay Al Ghufran dan bilik Balqis untuk penginap dalam kumpulan sekitar 40 35

50 orang (Masjid Al Ghufran, 2013). Pencapaian ini menunjukkan wujud permintaan daripada orang ramai menyebabkan pihak pengurusan sanggup menambah kemudahan bilik untuk menampung kehendak pengunjung. Menurut Zuarida (2010) Masjid Wilayah juga menghadapi situasi permintaan yang hampir sama apabila penginap perlu membuat tempahan beberapa bulan awal sebelumnya dan keunikannya ialah penginap tidak hanya daripada pelancong tempatan tetapi ada yang berasal daripada Afrika Selatan, Mauritius, Pakistan, dan Amerika Syarikat. Kebanyakan masjid masa kini mengendalikan operasi perkhidmatan berdasarkan kepada inisiatif ahli jawatankuasa yang melaksanakan berdasarkan kemampuan mereka. Setakat hari ini, terdapat kesukaran untuk melihat garis panduan yang khusus tentang pengendalian penginapan di masjid. Umumnya sebagai penganut Islam ketika melancong mereka cenderung ke destinasi yang mesra pengguna Islam. Kemudahan yang boleh dinikmati seperti makanan halal, kemudahan tempat solat, azan dan hiburan Islami menjadi keperluan mereka (Battour et al., 2010). Garis panduan hotel patuh syariah menyenaraikan beberapa kelayakan dari segi operasi, reka bentuk bilik, dan kewangan bagi menggambarkan kemudahan penginapan yang Islamik (Rosenberg & Choufany, 2009). Hampir kesemua daripada ciri tersebut sesuai jika dijadikan asas untuk mendirikan penginapan di masjid dengan penambahbaikan tertentu. Medlik dan Ingram (2006) berpendapat konsep penginapan di hotel memberi penekanan kepada lima unsur utama. Kesesuaian lokasi, keselesaan kemudahan, kepuasan perkhidmatan, penonjolan imej yang jelas dan polisi harga yang berpatutan merupakan asas yang dihayati untuk membuka sesebuah penginapan. 36

51 Gabungan antara dua pendapat tersebut menunjukkan ada keperluan untuk mewujudkan garis panduan agar penginapan di masjid bukan sekadar memenuhi aktiviti dan ruang semata-mata tetapi mampu untuk kekal berterusan dan menjadi kebanggaan seperti amalan yang wujud dalam sejarah peradaban Islam Sorotan Perkembangan Penginapan Masjid di Malaysia Di Malaysia, masjid dikesan sebagai pilihan untuk menginap seawal tahun 60-an lagi (Badaruddin & Yusnita, 2009). Pada waktu tersebut, kebanyakan perjalanan jarak jauh menggunakan kapal laut yang bertumpu di Pelabuhan Kelang dan Pelabuhan Pulau Pinang sebagai tempat berlepas. Perjalanan yang signifikan bagi orang Islam pada masa tersebut ialah untuk menunaikan haji. Rombongan ahli keluarga dan saudara mara turut sama hadir untuk mengucapkan selamat jalan atas keberangkatan tersebut. Bilangan kehadiran yang ramai memilih untuk menginap sama ada di rumah saudara atau rakan dan masjid. Masjid antara pilihan tempat persinggahan kepada rombongan penghantaran jemaah haji selain hotel dan rumahrumah Tok Syeikh.. Penginapan di masjid semakin berkembang dengan pembinaan Masjid Negara yang menyediakan penginapan kepada musafir pada peringkat awal penubuhan. Walau bagaimanapun, menurut Hasnurul dan Wan Shamsul (2008), sebahagian daripada tempat penginapan musafir di sana telah diubah suai untuk tujuan kelas-kelas pengajian. Kewujudan rumah musafir di masjid-masjid lain di kawasan bandar-bandar kemungkinan sudah wujud tetapi keterbatasan sumber maklumat menyebabkan ia tidak disedari oleh orang ramai. Semenjak akhir-akhir ini, usaha masjid untuk mendirikan bilik penginapan didapati di beberapa tempat tumpuan orang ramai. Masjid Al Ghufran merupakan 37

52 contoh masjid yang menawarkan penginapan dalam jumlah bilik yang banyak. Penginapan kamar musafir yang mempunyai 24 bilik ini mampu menampung tetamu daripada dua orang hinggalah ke 10 orang untuk satu bilik bergantung jenis bilik dengan harga serendah RM70 hingga ke RM220 untuk satu bilik. Kemudahan yang ditawarkan adalah setaraf dengan penginapan lain. Semua bilik penginapan itu mempunyai kemudahan penghawa dingin, bilik mandi, alat pemanas, tuala, televisyen, meja makan, meja solek dan sebagainya. Tidak ketinggalan, ia turut dilengkapi dengan sistem wi-fi yang membolehkan penyewa mengakses internet secara percuma. Masjid Wilayah Persekutuan Kuala Lumpur tidak ketinggalan dalam menyediakan perkhidmatan penginapan kepada pelancong. Empat buah bilik penginapan dan 22 buah bilik asrama yang terletak di aras bawah masjid dibuka kepada umum. Kemudahan penginapan tersebut setakat ini mendapat sambutan menggalakkan berdasarkan kepada permintaan orang ramai. Penempahan bilik perlu dilakukan seawal tiga bulan sebelum tarikh menginap (Zuarida, 2010), merupakan bukti kewujudan permintaan yang ramai. Bilik yang disediakan tidak semewah bilik hotel tetapi menyediakan kemudahan asas diperlukan oleh penginap dengan harga serendah RM45. Terdapat masjid-masjid lain di seluruh negara yang ditemui menjalankan penginapan di masjid masing-masing tetapi dalam jumlah bilangan bilik yang terhad sekitar di antara sebuah sehingga 10 buah bilik sahaja. Kajian menetapkan jumlah bilik dalam linkungan tersebut kerana kesukaran untuk mencari masjid-masjid yang mampu menyediakan kemudahan melebihi 20 buah melainkan dua buah masjid yang dimaksudkan sebelumnya. 38

53 2.11 Kerangka Konsep Menurut Goeldner et al. (2000), pelancongan melibatkan suatu hubungan yang wujud hasil interaksi di antara pelancong, ahli perniagaan, kerajaan, dan komuniti selaku tuan rumah dalam proses menarik pelancong dan pelawat. Ironinya apabila seseorang individu terlibat dalam aktiviti pelancongan, mereka memerlukan perkhidmatan seperti kemudahan penginapan atau pengangkutan. Terdapat hubungan yang ketara di antara pelancong dan pembekal pelancongan. Pelancongan ke sesebuah negara biasanya dikawal oleh kerajaan maka secara tidak langsung wujud hubungan di antara pelancong dengan tuan rumah selaku masyarakat di destinasi yang dilawati. Disebabkan oleh kepelbagaian jenis pelancong menyebabkan pembekal barangan menawarkan dua jenis produk perkhidmatan kepada pelancong. Ia bersifat komersial dan tidak komersial. Sektor penginapan dalam pelancongan juga boleh dibahagikan kepada dua pecahan sifat itu. Pengelasan yang ditekankan ialah untuk penginapan yang tidak berasaskan keuntungan. Menurut Rajah 2.1, dalam kategori penginapan yang tidak komersial dan tidak melibatkan keuntungan, pengkaji telah menambahkan penginapan di masjid sebagai kelompok yang boleh dikelaskan bersama-sama dengan hostel, rumah perlindungan dan rumah kebajikan. Pengelasan ini dibuat berdasarkan penawaran penginapan yang hampir sama di antara satu sama lain. 39

54 Penginapan Tidak Komersil Persendirian Tidak Berasaskan Komersil Hotel Institusi Motel Keuntungan Bed & Breakfast Private Hostel Kolej/ Upscale Mewah Homes Rumah Universiti Deluxe Pertengahan Home Perlindungan Spa dan Luxury Bajet Exchange YM/ YWCA Kemudahan Pertengahan Penginapan di Penjagaan Suite Masjid Kesihatan Extended stay Mesyuarat/ Konvensyen Ekonomi Bajet Resort Spa Kasino Rajah 2.1 Struktur Penginapan. Diubahsuai daripada Tourism Principles, Practices, Philosophies, p. 3, Goeldner et al., 2000, John Wiley & Son. Berdasarkan sorotan kajian lepas, pelancong Islam berhadapan dengan beberapa isu yang menjadi masalah ketika mengembara termasuklah dalam hal memilih tempat untuk menginap. Walau bagaimanapun, kewujudan masjid membuka peluang dalam menyediakan penginapan pilihan baharu kepada mereka. Maka berpandukan tema 40 Time-share Facilities

55 penyelidikan tersebut dapat dibina kerangka konsep yang menjadi fokus kepada keseluruhan penyelidikan. REKA BENTUK DAN HIASAN PIAWAIAN TEKNOLOGI PERABOT, PERKHIDMATAN MAKLUMAT LENGKAPAN DAN PERALATAN PERKHIDMATAN HVAC - SOKONGAN Heating/ ventilasi Pencahayaan Kualiti udara - TAHAP PRODUK PENGINAPAN KESELAMATAN - Perkhidmatan perniagaan Perkhidmatan bilik Kemudahan parkir Dobi Maklumat Kamar Tidur FLEKSIBEL PERSEKITARAN KERJA YANG SELAMAT SELESA DAN TENANG PIAWAI UNTUK KEBERSIHAN, KESELAMATAN, MUDAH DIAKSES BEKALAN MAKANAN, PEMBERSIHAN MINUMAN, HIBURAN PENAMPILAN, PENYELENGGARAAN Rajah 2.2 Produk Penginapan. Diubahsuai daripada Managing Facilities, p 3, Jones & Jowett, 1998, Butterworth-Heinemann. 41

56 2.12 Kesimpulan Penyelidikan dan perbincangan berkenaan dengan masjid boleh didapati dengan meluas. Walau bagaimanapun perkaitan masjid dalam bidang pelancongan terutamanya penginapan adalah kurang. Keperluan dan kesukaran yang dihadapi oleh pelancong Muslim adalah isu yang mendasari persoalan kepada kajian ini. Dalam setiap kajian, bagi mendapatkan hasil yang tepat memerlukan penggunaan kaedah yang sesuai. Kajian penerokaan ini akan menggunakan kaedah seperti yang dijelaskan dalam bab berikutnya. 42

57 BAB 3 KAEDAH PENYELIDIKAN 3.1 Pendahuluan Kajian ini bertujuan menganalisis faktor pendorong pengurusan masjid dengan mengenal pasti perkara-perkara yang mereka anggapkan perlu bagi perkhidmatan penginapan. Sasaran kajian ialah menghasilkan satu garis panduan umum bagi rujukan kepada pihak yang berminat dengan konsep penginapan kebajikan sebegini. Bab ini menghuraikan secara terperinci kaedah penyelidikan yang akan digunakan dalam keseluruhan kajian. Perkara penting dalam bab ini ialah reka bentuk kajian, prosedur menjalankan kajian, prosedur sampel kajian, instrumen kajian, prosedur mendapatkan data serta tatacara penganalisisan data. 3.2 Reka bentuk Kajian Pendekatan kualitatif digunakan untuk memperoleh gambaran sahih tentang situasi sebenar. Oleh kerana penyelidik tidak mempunyai maklumat yang banyak berkenaan pengendalian penginapan di masjid, pendekatan kualitatif dirasakan natijah terbaik untuk mendapatkan gambaran yang sahih terus kepada masjid-masjid yang terlibat. Ia memerlukan penelitian terhadap unsur-unsur persekitaran lazim dengan memahami atau mentafsir fenomena mengikut apa yang dimaksudkan oleh responden (Denzin & Lincoln, 1994). Pendekatan kualitatif juga sesuai untuk memahami pendapat dan perasaan melalui pengalaman mereka (Wisker, 2001). Ia diyakini bertepatan dengan keperluan pengurusan dalam mengendalikan penginapan di masjid oleh penyelidik. 43

58 Kesukaran mendapatkan maklumat awalan berasaskan kajian sebelumnya telah mendorong penyelidik menggunakan kajian berbentuk penerokaan, manakala kaedah kajian kes dijalankan untuk mendapatkan maklumat yang lebih terperinci. Menurut Yin (2003), kajian sains sosial sesuai menggunakan pendekatan kajian kes dalam pelbagai bidang termasuk pengurusan. Data kajian dikumpulkan melalui tiga kaedah iaitu temu bual, perbincangan kumpulan berfokus dan pemerhatian. Justifikasi ketiga-tiga kaedah akan diterangkan dengan lebih lanjut dalam instrumen kajian. 3.3 Pensampelan dan Populasi Matlamat kajian kes ialah untuk mendapat maklumat tentang sesuatu konteks atau fenomena untuk difahami secara jelas (Cavana, Delahaye, & Sekaran, 2001). Ia tidak memerlukan jumlah sampel dan populasi yang banyak untuk diuji. Bilangan kes boleh sekurang-kurangnya satu atau lebih sehingga 15 kes (Perry, 2001). Kebiasaannya penyelidikan akan memberikan tumpuan kepada kes-kes yang dijangka boleh mewakili keseluruhan populasi (Gerring, 2007). Pensampelan diperlukan untuk memperoleh data mewakili keseluruhan populasi. Kajian ini menggunakan teknik pensampelan bertujuan iaitu kaedah pensampelan bukan rawak di mana penyelidik memilih informan yang mempunyai banyak maklumat tentang perkara yang ingin dikaji (Patton, 2001). Dalam kajian kes ini, penyelidik telah menetapkan untuk kaedah bukan rawak, informan yang dipilih terdiri daripada dua pihak iaitu pegawai-pegawai masjid dan ahli jawatankuasa masjid. Informan ini mempunyai maklumat yang lengkap tentang penginapan yang ingin dijalankan. 44

59 Pada awal bab telah dinyatakan tentang jumlah bilangan masjid iaitu sebanyak 590 buah (Perak), 551 (Kedah), dan 103 (Perlis). Walaupun mempunyai bilangan masjid yang berbeza, penetapan kajian menyasarkan sebiji bagi setiap negeri setelah penyelidik sukar mendapatkan bilangan masjid yang menyediakan kemudahan penginapan di wilayah Utara Semenanjung ini. Pemilihan kajian kes perlu melibatkan masjid yang mengendalikan penginapan. Tambahan lagi kekangan utama untuk mendapatkan maklumat ialah dari segi keterbatasan masa yang ada. Sumber untuk mendapatkan maklumat berkenaan kajian kes dibuat berdasarkan saranan kawan-kawan, pembacaan melalui blog di internet dan bukubuku berkait dengan masjid. Pemilihan dibuat berasaskan maklumat daripada pelbagai sumber ini membolehkan penyelidik berhubung secara terus dengan pegawai atau ahli jawatankuasa masjid melalui telefon. Pemilihan masjid di kawasan utara sebagai kes kajian kerana ketiadaan maklumat tentang masjid mengendalikan penginapan berbanding di kawasan Lembah Kelang yang mendapat liputan meluas. Pegawai dan ahli-ahli jawatankuasa serta pekerja sokongan merupakan informan penting dalam kajian ini. Pegawai masjid ialah imam, khatib, bilal dan siak yang dilantik oleh pihak majlis agama manakala ahli jawatankuasa dilantik oleh pihak majlis atau melalui pencalonan dalam mesyuarat agung (Jabatan Agama Islam Perak, 2003). Maklumat tentang kajian umumnya adalah seperti berikut: 45

60 Jadual 3.1 Ringkasan Kriteria Pemilihan Informan Bil Kriteria 1. Bilangan kes kajian Catatan Tiga 2. Di kawasan utara Semenanjung Lokasi Kajian Masjid Ridzuaniah, Kuala Kangsar, Perak Masjid Sultanah Bahiyah, Alor Setar, Kedah Masjid Usmaniah, Padang Besar, Perlis 3. Bilangan informan untuk di Tiga orang untuk setiap kes temu bual Sembilan orang untuk tiga kes Bilangan informan untuk Enam hingga lapan orang bagi setiap kes kumpulan berfokus Keseluruhan 23 orang untuk tiga kes 5. Pemerhatian Pemerhatian ikut serta 6. Profil Informan Pegawai Masjid 4. Ahli Jawatankuasa Masjid Kakitangan Sokongan Sumber: Kerja lapangan 3.4 Instrumen Kajian Instrumen dalam kajian kes secara umumnya menggunakan tiga pendekatan supaya maklumat yang diperoleh boleh dibandingkan bagi tujuan mendapatkan maklumat yang sahih. Merujuk kepada Jadual 3.1, instrumen kajian ditetapkan kepada kaedah temu bual, perbincangan kumpulan berfokus dan pemerhatian. Penyelidik bertanggungjawab dalam sesi temu bual sebagai penyoal. Pengendalian kumpulan berfokus melibatkan penyelidik sebagai moderator. Di samping itu, penyelidik turut serta dalam pemerhatian dengan bertindak menjadi penginap dan membuat beberapa sesi lawatan ke tempat kajian kes. Temu bual boleh membantu mendapatkan data secara mendalam tentang pandangan dan pengalaman informan menangani topik-topik yang sensitif (Mack, 46

61 Woodsong, McQueen, Guest, & Namey, 2005). Temu bual diadakan dengan individu yang terlibat dalam program pengurusan penginapan terbabit bertujuan mendapatkan maklumat secara terus daripada informan. Penyelidik menemu bual secara khusus pegawai masjid yang terdiri daripada imam, bilal atau siak masjid bagi mendapatkan maklumat berkenaan faktor dan keperluan dalam mengendalikan penginapan di masjid. Kaedah perbincangan kumpulan berfokus (focus group discussion) turut dilaksanakan untuk mendapatkan maklumat lanjutan. Perbincangan kumpulan berfokus terdiri daripada sekumpulan kecil individu yang dikumpulkan bagi tujuan perbincangan berkait permasalahan kajian. Biasanya ahli terdiri daripada 6 hingga 12 orang diketuai oleh seorang moderator yang akan mengendalikan perbincangan selama sejam atau dua jam (Weeden, 2005). Perbincangan kumpulan berfokus mensasarkan ahli jawatankuasa masjid dan pekerja sokongan untuk mendapatkan maklumat berkenaan faktor dan keperluan dalam mengendalikan penginapan di masjid. Pendekatan dilaksanakan dalam bentuk perbincangan secara berkumpulan. Kaedah ini diharap dapat mengembangkan idea hasil daripada perkongsian antara individu yang berkemungkinan mempunyai pandangan yang berbeza antara satu sama lain. Penyelidik terlibat secara langsung dalam kajian ini dengan mengadakan kunjungan ke masjid ke atas tiga-tiga masjid bagi mengalami sendiri pengalaman menginap di masjid-masjid terbabit. Dalam melaksanakan penyelidikan, kaedah pemerhatian boleh digunakan untuk memahami sesuatu fenomena dengan lebih jelas. Terdapat dua jenis pemerhatian yang boleh dijalankan iaitu pemerhatian berstruktur dan pemerhatian ikut serta (participant observation) (Saunders, Thornhill, & Lewis, 2009). 47

62 Pemerhatian jenis ikut serta dipilih menjadi pilihan kerana ia memberi kesempatan kepada penyelidik berkongsi pengalaman tentang perkara sebenar dengan mengalami sendiri perkara tersebut (Gill & Johnson, 2005). Ia boleh membentuk kepercayaan informan apabila pengkaji terlibat secara langsung dalam menjalankan aktiviti penginapan di masjid. Kaedah ini digunakan oleh pengkaji sepanjang menjalankan kajian di tempat kajian kes. Sepanjang tempoh pemerhatian, pengkaji meluang masa memahami kegiatan penginapan dengan mendalam. Hasil dapatan daripada ketiga-tiga kaedah dianalisis untuk mendapatkan jawapan kepada persoalan berkenaan garis panduan pengurusan penginapan di masjid. 3.5 Pengumpulan Data Soalan yang dihasilkan adalah sejajar dengan persoalan kajian yang dijelaskan pada bab pertama. Soalan bagi ketiga-tiga kaedah dibahagikan kepada tiga bahagian berdasarkan kepada persoalan yang ditimbulkan. Bentuk soalan terbuka dengan kebanyakan soalan bermula dengan frasa bagaimana dan mengapa digunakan bagi mendapatkan penjelasan yang meluas daripada informan (Rowley, 2002). Menurut Perry (1998) dalam kajian kes, landasan teori tidak semestinya diguna pakai. Pengukuhan yang boleh dilakukan sebelum pengumpulan data ialah dengan mengadakan ujian rintis. Ia boleh digunakan untuk membangunkan soalan temu bual. Kajian ini telah melaksanakan ujian rintis pada Ogos 2012, di sebuah masjid yang pernah menjalankan perkhidmatan penginapan dengan menemu bual imam sebagai informan. Maklumat berkenaan masjid yang mengendalikan penginapan adalah dikhususkan untuk kawasan utara sahaja. Senarai masjid yang menawarkan 48

63 perkhidmatan penginapan diperoleh daripada kawan dan maklumat melalui laman sesawang. Penyelidik telah berhubung dengan pegawai masjid bertugas secara terus dan ahli jawatankuasa masjid yang dikaji melalui panggilan telefon untuk mendapatkan maklumat umum dan menyatakan hasrat untuk menjalankan kajian Temu bual Penyelidik menjalankan temu ramah bagi mendapat data tentang keperluan pengurusan penginapan. Senarai informan untuk ditemu bual meliputi pegawaipegawai masjid berdasarkan keterlibatan mereka secara langsung dengan masjid sebagai imam, bilal ataupun siak. Penyelidik beranggapan apabila terlibat sebagai pekerja sepenuh masa di masjid maka mereka sepatutnya mempunyai maklumat tentang kegiatan yang berlaku di bawah kawalan mereka. Strategi pencarian maklumat asas tentang tema kajian seperti teori, sejarah, fenomena mutakhir berkenaan dengan masjid dan hubungan dengan penyediaan penginapan difahami terlebih dahulu. Pengetahuan ini berguna untuk membentuk soalan. Menurut Boyce dan Neale (2006) temu bual mengandungi pengenalan, soalan utama dan transisi serta komen penutup. Prosedur atau tata cara soalan dibangunkan bagi memastikan maklumat berkenaan persoalan kajian diajukan sepenuhnya kepada informan. Protokol soalan sebagai garis panduan untuk menemu bual responden ialah seperti di Lampiran 1. Data daripada temu bual yang dirakam atas kebenaran informan disalin ke dalam bentuk transkripsi untuk tujuan interpretasi data. Temu bual secara separa berstruktur memberi peluang kepada orang yang ditemu bual menggambarkan maklumat dengan mendalam. Proses menganalisis soalan dijalankan secara sistematik dengan mengambil kira semua perkara tetapi menekankan maklumat yang 49

64 relevan sebagai hasil kajian. Ringkasan soalan dan keperluan menjawabnya adalah seperti Jadual 3.2. Jadual 3.2 Ringkasan Soalan Temu bual Bil Soalan Temu bual Persoalan / Isu kajian 1. Soalan Bahagian C1 Faktor mendorong memilih menginap di masjid 2. Soalan Bahagian C2 Keperluan pihak pentadbiran mengurus penginapan 3. Soalan Bahagian C3 Garis panduan membangun penginapan Sumber: Kerja lapangan Perbincangan Kumpulan Berfokus Bagi tujuan mendapatkan maklumat yang lebih jitu berkenaan dengan kajian, kaedah perbincangan kumpulan berfokus dilaksanakan. Soalan yang dikemukakan bertujuan mendapatkan jawapan bagi persoalan yang ingin dikaji. Informan yang menyertai perbincangan adalah di kalangan ahli jawatankuasa masjid dan pekerja sokongan. Bilangan informan yang ramai, daripada pelbagai latar belakang menjadi antara salah satu justifikasi untuk menggunakan pendekatan perbincangan berfokus. Dalam usaha untuk memastikan semua informan merasa selesa dengan perbincangan, penyelidik akan memaklumkan kepada peserta tentang tujuan kajian dan peranan peserta adalah secara sukarela. Soalan yang dibangkitkan ialah soalan terbuka (open-ended) untuk membolehkan wujudnya perbincangan dalam masa tidak melebihi dua jam. Peranan moderator penting untuk menghidupkan suasana dengan soalan-soalan yang berbentuk mencungkil (probing) seterusnya informan dapat menjawab persoalan kajian dengan lebih tepat. Penyelidik sendiri terlibat sebagai moderator kepada perbincangan yang 50 dijalankan. Perbincangan dirakam

65 menggunakan perakam dengan kebenaran daripada semua informan untuk tujuan analisis data. Soalan untuk perbincangan berfokus merupakan soalan yang sama bagi sesi temu bual. Penyelidik berpendapat dengan bertanyakan soalan yang sama akan dapat memberikan penjelasan yang lebih menyeluruh kepada persoalan kajian. Ringkasan soalan dan keperluan untuk menjawab persoalan adalah seperti Jadual 3.3. Manakala protokol soalan disediakan untuk panduan seperti di Lampiran 2. Jadual 3.3 Ringkasan Soalan Perbincangan Kumpulan Berfokus Bil Soalan Perbincangan Persoalan / Isu kajian 1. Soalan Bahagian A Faktor mendorong pilihan menginap di masjid 2. Soalan Bahagian B Keperluan pihak pentadbiran mengurus penginapan 3. Soalan Bahagian C Garis panduan membangun penginapan Sumber: Kerja lapangan Tujuan utama pengumpulan data adalah untuk memperoleh maklumat secara tepat. Kepelbagaian kaedah yang digunakan akan menghasilkan dapatan yang lebih diyakini. Dalam proses mendapatkan data, keperluan untuk membina hubungan yang baik dengan informan adalah penting supaya mereka bekerjasama dengan memberikan data yang tepat untuk kajian (Cresswell, 1998). Penyelidik menghargai kerjasama yang diberikan oleh informan yang terlibat dengan menyediakan cenderamata sebagai tanda terima kasih. 51

66 3.5.3 Pemerhatian Pemerhatian ikut serta merupakan kaedah yang digunakan oleh penyelidik sains sosial dengan mengambil bahagian dalam aktiviti seharian, ritual dan interaksi dalam usaha untuk memahami sesuatu aspek rutin atau kebudayaan secara mendalam (DeWalt & DeWalt, 2011). Pemerhatian digunakan untuk mendapatkan data melalui pengalaman secara terus iaitu dengan cara penyelidik menggunakan perkhidmatan penginapan atau sentiasa mengunjungi masjid yang dikaji. Dalam kajian kes penginapan di masjid, penyelidik menyertai kajian dengan menggunakan perkhidmatan penginapan sebagai tetamu dengan menyewa kamar. Di samping itu, penyelidik turut beberapa kali hadir untuk bertemu dengan bukan hanya ahli jawatankuasa masjid tetapi juga jemaah-jemaah masjid. Tujuannya ialah untuk melihat perbezaan pandangan yang timbul antara mereka. Ia juga dapat menjelaskan apa yang telah dinyatakan oleh informan semasa proses temu ramah dijalankan. Penyelidik merangka senarai semak bagi memudahkan apa yang perlu diperhatikan sepanjang proses pemerhatian dijalankan. Pemerhatian melibatkan proses bermalam dan pada masa sebelum dan selepas solat berjemaah. Senarai semak untuk kaedah pemerhatian dirangka oleh penyelidik bertujuan untuk memudahkan proses padanan data dengan maklumat daripada informan. Senarai semak tersebut disertakan pada Lampiran Analisis Bukti Kajian Kes Miles dan Huberman (1994) mencadangkan kerangka analisis yang menyeluruh bagi kajian yang seperti dalam rajah berikut: 52

67 Mengasingkan maklumat mengikut kategori Mengelaskan bukti berdasarkan matrik kategori Memaparkan data bentuk visual - carta alir atau grafik Menjadualkan kekerapan yang timbul Meneliti hubungan berdasarkan kekerapan yang timbul Menyusun maklumat mengikut kronologi Rajah 2.1 Kerangka Analisis Bukti Kajian Kes. Nota dipetik daripada Qualitatives Data Analysis, p. 33,Miles & Huberman, 1994, Sage Publication. Analisis yang dilakukan ialah berpandukan kerangka analisis bukti kajian kes yang dibangunkan oleh Miles & Huberman (1994) seperti Rajah 3.1. Informan yang dipilih berjumlah 23 orang di ketiga-tiga masjid. Temu bual dan perbincangan memerlukan ketelitian untuk dianalisa. Berdasarkan maklumat yang diperoleh melalui dua kaedah tersebut, penyelidik mengasingkan maklumat mengikut pecahan persoalan kajian dimulai dengan proses transkripsi untuk setiap set temu bual dan perbincangan kumpulan berfokus. Untuk peringkat seterusnya, maklumat bagi setiap persoalan diasingkan mengikut kategori. Persoalan kajian yang pertama ialah untuk mengenal pasti faktor mendorong penginap memilih untuk menginap di masjid. Maklumat yang diperolehi daripada informan akan dikelaskan mengikut kategori. Bagi tujuan memudahkan pencarian, penyelidik memaparkan dalam bentuk visual menggunakan warna. Kekerapan yang timbul menunjukkkan bahawa informan mempunyai pendapat yang 53

68 sama. Maklumat yang diperolehi akan menjadi faktor pendorong berdasarkan kekerapan yang timbul dan kemudiannya disusun mengikut kronologi. 3.7 Etika kajian Setiap penyelidik perlu mengambil kira tentang etika. Etika menampilkan kesungguhan dan sifat akauntabiliti seseorang penyelidik terhadap keseluruhan perkara yang mempunyai kaitan dengan kajian (Othman, 2009). Perkara yang dititikberatkan ialah seperti berikut: a. Kerahsiaan Prinsip kerahsiaan bermaksud untuk melindungi individu atau premis daripada gangguan atau salah interpretasi atau kesan negatif daripada maklumat yang didedahkan. Penyelidik bertanggungjawab memastikan hak kerahsiaan responden tidak didedahkan kepada umum melainkan dengan izinnya. Perkara yang dianggap rahsia ialah nama atau maklumat peribadi yang boleh menjatuhkan maruah responden jika didedahkan. Penyelidik mengambil tiga langkah berhati-hati dalam memastikan kerahsiaan terpelihara. Langkah pertama ialah dengan mendapatkan keizinan untuk memeriksa atau menyalin sebarang dokumen yang dianggap mustahak. Hasil temu bual dan perbincangan kumpulan fokus dianggap sah tetapi pihak terlibat mempunyai hak untuk menyekat jika dianggap sulit dan tidak bersifat hak awam. Sekiranya maklumat terperinci memerlukan kepada pendedahan identiti, pengkaji perlu memohon kebenaran daripada pihak terbabit terlebih dahulu. 54

69 b. Ketelusan Kajian ini terbuka kepada penelitian dan penilaian informan kajian. Matlamat kajian perlu diterangkan dengan jelas tanpa ada maksud yang terselindung. Tujuan kajian adalah bersifat akademik dengan harapan dapat memberi sumbangan kepada masyarakat. Penilaian yang dilakukan dibuat secara bebas dengan kebenaran daripada pihak yang terlibat. Kajian ini bebas daripada pengaruh pertubuhan politik dan dimaklumkan kepada semua pihak yang terlibat untuk diteliti. c. Mendapat persetujuan subjek kajian Informan diberi masa atau waktu untuk ditemu bual berdasarkan kesesuaian yang telah dipersetujui bersama agar maklumat yang diberikan dengan ikhlas dan benar. Mereka dimaklumkan bahawa penyertaan mereka adalah secara sukarela dan mereka berhak secara keseluruhannya untuk bersetuju ataupun menolak daripada menjadi subjek kajian. Kajian ini merupakan pandangan banyak pihak tanpa sebarang paksaan untuk disertai. Informan dimaklumkan dengan jelas tentang tujuan, skop, kaedah dan kegunaan dapatan kajian sebelum membuat keputusan untuk menyertai ataupun sebaliknya. 3.8 Kesahan dan Kebolehpercayaan Data Kesahan adalah berkaitan dengan ketepatan sesuatu laporan kajian yang dilaksanakan (Maxwell, 2005). Untuk memastikan data yang didapati boleh dipercayai proses triangulasi dijalankan. Menurut Yin (2003) proses triangulasi boleh dibuat dengan tiga pendekatan iaitu triangulasi ke atas kaedah, triangulasi ke 55

70 atas data dan triangulasi penyelidik. Kajian yang dijalankan melaksanakan triangulasi ke atas kaedah dan data untuk mendapat hasil yang terbaik. Triangulasi ke atas kaedah ialah dengan menggunakan pelbagai pendekatan dalam pengumpulan data. Kajian menggunakan kaedah temu bual untuk mendapatkan maklumat. Pengukuhan dilakukan dengan melaksanakan kaedah perbincangan kumpulan berfokus ke atas informan yang berbeza tetapi dari kelompok yang sama. Penyelidik tidak ketinggalan terlibat sebagai peserta dengan memerhati dan berada dalam persekitaran yang dijalankan untuk menambahkan lagi kebolehpercayaan dan kesahan maklumat kajian. Sumber data dirakam dan ditranskripsikan bagi mendapat gambaran tentang keseluruhan maklumat yang telah diberikan. Di samping itu juga semua dokumen yang berkaitan dengan kebenaran pihak yang terlibat akan cuba dikaji untuk menguatkan lagi kesahan maklumat yang diperoleh. Pembinaan kredibiliti dan kebolehpercayaan dapatan kajian diperkukuhkan lagi dengan merujuk semula kepada mereka data yang telah diproses bagi mengesahkan ketepatan kajian dan kebenaran maklumat yang dilaporkan dalam kajian (Lincoln & Guba, 1985). 3.9 Kesimpulan Kaedah penyelidikan yang bersesuaian membantu untuk mendapatkan maklumat yang diperlukan bagi menjawab persoalan-persoalan kajian. Penggunaan kaedah temu bual dan perbincangan kumpulan berfokus ialah dua kaedah untuk mendapatkan maklumat daripada informan. Penyelidik melakukan pemerhatian untuk mengukuhkan hasil dapatan maklumat tersebut. Kajian melibatkan pihak-pihak yang sibuk dengan pelbagai urusan. Pemilihan masa yang sesuai penting untuk memudahkan mereka menjalani proses 56

71 temu bual dan perbincangan. Pengendalian kumpulan perbincangan mengalami kesukaran untuk mengumpulkan ahli seperti jumlah yang ditetapkan namun masih perlu dilakukan. Untuk tujuan menghargai masa yang telah diluangkan, penyelidik telah menyediakan sagu hati kepada informan. 57

72 BAB 4 ANALISIS HASIL KAJIAN 4.1 Pendahuluan Dalam bab ini, keputusan kajian dihurai secara terperinci dengan menggunakan hasil dapatan yang diperoleh melalui temu bual, perbincangan kumpulan berfokus dan pemerhatian ikut serta yang telah dijalankan. Persoalan yang membentuk objektif kajian diteliti dan disimpulkan sebagai hasil dapatan penyelidikan. 4.2 Maklumat latar belakang masjid a. Masjid Ridzuaniah Masjid Ridzuaniah telah dibina dalam tahun 1915 pada zaman Sultan Idris Murshidul'adzam Shah ( ) iaitu Sultan Perak yang ke-28. Masjid ini telah didirikan di atas tanah yang diwakafkan oleh baginda sultan. Urusan membina dan menyelenggarakan masjid ketika itu dikelola oleh badan amanah. Pembukaan rasmi Masjid Ridzuaniah telah disempurnakan perasmiannya oleh Sultan Abdul Jalil Nasaruddin Shah yang merupakan pengganti kepada Sultan Idris Murshidul adzam Shah. Peristiwa penting itu berlaku pada 1 Januari Reka bentuk asal masjid mengandungi ruang sembahyang berbentuk lapan segi dengan kubah di tengah-tengahnya. Semenjak ia mula dibina, Masjid Ridzuaniah telah mengalami beberapa perubahan dari segi struktur bangunannya. Perubahan pertama ke atas bangunan masjid berlaku semasa zaman Al Marhum Sultan Iskandar, ia diperbesarkan bagi menampung bilangan jemaah yang 58

73 bertambah. Pada zaman pemerintahan Sultan Idris Shah II pada 1968, pembesaran masjid ini dilakukan sekali dan berupaya menampung hampir 1000 orang jemaah. Pada tahun , Masjid Ridzuaniah telah bertukar dari bangunan yang asal kepada bangunan baru. Bangunan baru dibina untuk memberi keselesaan kepada masyarakat Islam menunaikan ibadah kerana bangunan asal tidak mampu menampung bilangan penduduk yang semakin meningkat. Pada 17 Mei 1982, bangunan baharu telah dibina dengan kos RM3.9 juta. Pembukaan rasmi disempurnakan oleh Sultan Perak, Sultan Azlan Muhibbuddin Shah pada Jumaat 28 Rejab 1405 Hijrah bersamaan 19 April Rajah 4.1 Pandangan luar Masjid Ridzuaniah, Kuala Kangsar Kelebihan masjid Ridzuaniah ialah dari segi kehadiran jemaah sama ada untuk solat berjemaah dan juga kuliah pengajian maghrib dan subuh. Kehadiran ahli jemaah menjangkau sehingga 500 orang setiap malam. Penceramah jemputan terdiri 59

74 daripada penduduk tempatan dan yang didatangkan khas dari luar kawasan termasuklah dari kawasan Lembah Kelang. Masjid Ridzuaniah terletak di kawasan yang strategik di dalam daerah Kuala Kangsar, di laluan yang mudah untuk dihubungi sama ada dengan kenderaan persendirian atau awam. Kolej Melayu Kuala Kangsar dan Sekolah Menengah Clifford merupakan antara sekolah tertua di Malaysia terletak berhampiran dengan Masjid Ridzuaniah. Stesen bas Kuala Kangsar dan pejabat-pejabat kerajaan seperti Pejabat Daerah dan Tanah Kuala Kangsar dan Pejabat Pendaftaran Negara juga terletak berdekatan menggamit orang ramai untuk mengunjungi masjid. Sumber: Rajah 4.2 Peta lokasi Masjid Ridzuaniah 60

75 Majoriti ahli jawatankuasa masjid terdiri daripada penduduk berdekatan yang merupakan ahli kariah. Ahli jawatankuasa masjid terdiri daripada pesara-pesara kerajaan kecuali pengerusi. Oleh sebab Masjid Ridzuaniah berstatus masjid daerah, jawatan pengerusi masjid disandang terus oleh pegawai daerah Kuala Kangsar. Pemilihan ahli jawatankuasa ditentu berdasarkan beberapa kriteria yang telah dicadangkan oleh jawatankuasa sebelumnya. Nama calon ahli jawatankuasa dimajukan kepada ketua bahagian, pejabat agama dan Orang Besar Jajahan untuk pengesahan sebelum diperkenankan oleh Sultan Perak. Kriteria utama pemilihan ialah calon mestilah ahli kariah masjid yang mampu memberi idea. Di samping itu, calon yang dipilih juga mestilah mempunyai pengaruh dan sokongan daripada penduduk setempat. Pengurusan Masjid Ridzuaniah dianggotai oleh pegawai masjid dan ahli jawatankuasa. Pegawai masjid terdiri daripada tiga orang imam, tiga orang bilal dan dua orang siak. Sebahagian daripada mereka dibiayai oleh kerajaan dan sebahagian lagi oleh masjid. Ahli jawatankuasa yang berjumlah 15 orang dengan pengkhususan biro-biro tertentu yang telah diputuskan melalui mesyuarat. 61

76 Rajah 4.3 Carta Organisasi Masjid Masjid Ridzuaniah mempunyai beberapa kemudahan seperti mempunyai bilik mesyuarat, dewan ceramah dan dewan makan terbuka untuk disewa oleh orang ramai. Keistimewaannya bertambah dengan kewujudan bilik penginapan kepada musafir yang berkeperluan. Papan tanda yang menunjukkan kewujudan bilik penginapan yang berada di tingkat atas bangunan masjid dapat dilihat dengan jelas apabila melangkah ke laluan masuk masjid seperti yang digambarkan dalam Rajah 4.4 di bawah. 62

77 Rajah 4.4 Kemudahan yang disediakan di Masjid Pendapatan utama masjid bergantung kepada sumbangan orang ramai sama ada dalam bentuk derma dan zakat. Selain itu, sewaan lot-lot kedai, dewan mesyuarat, dewan jamuan dan bilik penginapan dalam tapak wakaf masjid menjadi sumber perolehan tambahan di samping sumbangan tidak berkala badan amanah di bawah naungan Sultan Perak. Pendapatan bulanan pula dianggarkan daripada RM6000 sehingga RM8500 tidak termasuk hasil sewaan lot-lot kedai bilik, dewan dan bilik penginapan. Hasil yang diperoleh oleh masjid dipaparkan dengan jelas di ruangan laluan masuk ke masjid seperti Rajah

78 Rajah 4.5 Penyata Bulanan bagi Bulan Oktober 2012 Bilik penginapan yang disewakan kepada orang ramai berada di tingkat atas bangunan masjid lengkap dengan kemudahan bilik air dan katil, almari dan penyaman udara. Terdapat sembilan buah bilik kesemuanya tersedia untuk disewa oleh pengunjung iaitu dua buah bilik kelamin dan tujuh buah bilik bujang. Di samping sewaan kepada tetamu, bilik ini berfungsi sebagai tempat penginapan kepada penceramah dari luar kawasan. Bilik kelamin boleh didapati dengan sewaan sekitar RM90 sementara sewa bagi bilik bujang ialah RM70 dengan kemudahan penyaman udara atau RM50 dengan kemudahan kipas di dalam kamar. Matlamat penawaran bilik penginapan ialah lebih bersifat kebajikan daripada keuntungan maksimum. 64

79 Rajah 4.6 b. Persekitaran luaran di bilik penginapan Masjid Ridzuaniah Masjid Sultanah Bahiyah Perletakan batu asas masjid telah dilakukan pada awal Pembinaan rumah Allah ini mengambil masa hampir dua tahun untuk disiapkan. Masjid yang dimasyhurkan sebagai Masjid Sultanah Bahiyah ini dibuka secara rasmi pada 22 Julai 1983 bersempena dengan perayaan Jubli Perak pemerintahan Sultan Abdul Halim Muadzam Shah. Masjid Sultanah Bahiyah dibina di bawah pembiayaan Yayasan Sultanah Bahiyah iaitu organisasi amal yang dinamakan sempena dengan penaung diraja yang pertama iaitu Almarhum Tuanku Bahiyah Ibni Almarhum Tuanku Abdul Rahman. Masjid ini mempunyai pelbagai kelebihannya yang tersendiri. Keunikan yang ketara ialah dari segi seni binanya yang terbuka tanpa dinding yang biasanya mengelilingi sesebuah bangunan. Ia terletak berhampiran pusat bandaraya Alor Setar; menjadi tempat persinggahan umat Islam bersolat dan berehat. Kedudukannya yang mudah dihubungi memudahkan umat Islam untuk beribadat sama ada penduduk setempat atau musafir. 65

80 Rajah 4.7 Pemandangan luar Masjid Sultanah Bahiyah Lokasi masjid menjadi lebih strategik dengan kewujudan Maahad Tahfiz AlQuran Yayasan Islam Negeri Kedah bersebelahannya. Dewan Sultanah Bahiyah yang diuruskan oleh Institut Pengurusan dan Integriti Negeri Kedah Darul Aman dalam kawasan masjid menambahkan lagi kesibukan masjid yang sentiasa dikunjungi oleh ibu bapa dan waris pelajar dan orang awam yang menyertai kursuskursus yang dianjurkan di dewan tersebut. Kelas-kelas pengajian dijalankan pada waktu pagi dan malam menambahkan kehadiran orang ramai. Begitu juga dengan acara sambutan keraian seperti ceramah, kursus haji, korban lembu, majlis perkahwinan dan program motivasi. 66

81 Sumber: Rajah 4.8 Peta lokasi Masjid Sultanah Bahiyah, Alor Setar Ahli jawatankuasa dipilih adalah daripada ahli kariah yang aktif berjemaah di masjid. Mereka terdiri daripada gabungan pelbagai profesion termasuk pesara dan kakitangan kerajaan. Jawatankuasa yang ada banyak dibantu oleh biro-biro yang terdiri daripada ahli jemaah masjid. 67

82 Rajah 4.9 Carta Organisasi Masjid Sultanah Bahiyah, Alor Setar Pendapatan Masjid Sultanah Bahiyah seperti kebanyakan masjid lain bergantung kepada sumbangan daripada orang ramai. Selain itu juga, sewaan lot kedai menjadi sumber pendapatan tambahan kepada tabungan masjid. Pendapatan lain yang diperolehi secara tetap ialah melalui penyewaan ruang pencawang kepada dua syarikat telekomunikasi di dalam kawasan masjid. Pendapatan bulanan hasil daripada kutipan bulanan adalah sekitar RM4500 sehingga RM5800 sebulan, manakala hasil sewaan masuk daripada lot kedai dan pencawang adalah sekitar RM4500 sebulan. Pendapatan dan perbelanjaan masjid juga dipaparkan di papan kenyatan masjid seperti Rajah

83 Rajah 4.10 Penyata Kewangan Masjid Sultanah Bahiyah, Alor Setar Kemudahan lot-lot kedai di perkarangan masjid memberi peluang perniagaan kepada peniaga dan kemudahan kepada ahli jemaah mendapatkan perkhidmatan seperti tawaran pakej haji, takaful dan rundingan kaunseling. Enam lot kedai disewakan kepada peniaga dan agensi kerajaan. Di samping lot kedai, terdapat juga satu lot kedai makan disewakan untuk kemudahan pengunjung menikmati makanan. Kewujudan rumah penginapan musafir adalah satu tarikan asalnya merupakan rumah yang disediakan untuk kediaman pegawai masjid tetapi tidak dihuni. Ahli jawatankuasa masjid telah memutuskan melalui mesyuarat untuk memanfaatkan bangunan terbabit dengan menyewakan bilik-bilik tersebut kepada yang berkeperluan. Rumah yang dilengkapi dengan penyaman udara itu mempunyai tiga buah bilik tidur di tingkat atas, manakala di bahagian bawah mempunyai ruang tamu lengkap dengan kerusi set, meja makan dan televisyen serta dapur. Terdapat sebuah 69

84 bilik berasingan bersebelahan yang juga turut disewa. Pelancong boleh memilih untuk menyewa keseluruhan rumah ataupun bilik-bilik tertentu. Rumah terbabit luas dan selesa untuk sesiapa yang datang berkumpulan. Ia sesuai untuk tempat perjumpaan atau bermesyuarat bagi kumpulan antara 10 hingga 20 orang. Pihak masjid bersedia untuk menguruskan penyediaan sarapan pagi, tengah hari atau malam jika terdapat permintaan. Harga yang ditawarkan adalah sekitar RM70 untuk sebilik dan RM300 untuk sebuah rumah. Keputusan meletakkan harga yang dianggapkan berpatutan dipersetujui oleh ahli jawatankuasa kerana memikirkan kesukaran kepada golongan musafir yang memerlukan penginapan. Kebajikan merupakan asas kepada penyediaan bilik penginapan. Rajah 4.11 Ruang bilik penginapan di Masjid Sultanah Bahiyah, Alor Setar c. Masjid Osmaniah Masjid Osmaniah dibina pada pertengahan tahun 1970-an di kawasan seluas lebih kurang dua ekar di Padang Besar, Perlis tidak jauh daripada sempadan Malaysia-Thailand. Masjid asal dibina daripada kayu. Sejajar dengan perkembangan 70

85 semasa, ia dinaik taraf pada tahun 1998, hasil sumbangan orang ramai dan dibuka secara rasmi pada 25 Ogos 2000 oleh Tuanku Syed Sirajuddin. Masjid ini berada di kawasan pendalaman berbanding dua buah masjid lain yang dikaji. Namun, masjid ini mudah dikunjungi kerana berada di laluan utama ke Padang Besar. Lokasi masjid ini mudah untuk dikenal pasti berdasarkan halaman yang luas di bahagian hadapan jalan tersebut. Bangunan masjid berlatar warna biru dan kuning memanjang ke dalam, memudahkan pengunjung mengenalinya dan ke sana. Rajah 4.12 Pemandangan Luar Masjid Osmaniah, Padang Besar, Perlis Majoriti ahli kariah yang menggunakan masjid adalah petani dan peniaga. Terdapat segelintir ahli kariah yang bekerja dengan kerajaan dan swasta. Masjid Osmaniah terletak kira-kira 22 kilometer daripada bandar Kangar. Walaupun hanya berstatus masjid kariah kampung, kawasan naungannya merangkumi lima buah kampung yang iaitu Kampung Kok Mak, Kampung Tersusun, Kampung Padang Mawa, Kampung Pattani, dan Kampung Sena. 71

86 Sumber: Rajah 4.13 Peta Lokasi Masjid Osmaniah, Padang Besar, Perlis Lokasi yang berdekatan dengan tempat pengajian iaitu Unit Pembangunan Agroteknologi Universiti Malaysia Perlis, Taman Burung Unta dan Empangan Timah Tasoh, menjadikan masjid tersebut tempat persinggahan orang ramai. Kewujudan pusat membeli belah bebas cukai di Padang Besar dan Wang Kelian sedikit sebanyak memperkenalkan masjid ini kepada orang ramai kerana kedudukan masjid di laluan utama ke tempat tersebut. Majoriti ahli jawatankuasa masjid dan pegawai masjid adalah penduduk setempat. Mereka terdiri daripada pesara dan kakitangan kerajan serta yang bekerja sendiri. Pegawai masjid dibiayai oleh kerajaan terdiri daripada dua orang imam, dua orang bilal dan tiga orang siak, manakala ahli jawatankuasa seramai 14 orang dilantik melalui mesyuarat agung yang diadakan tiga tahun sekali. 72

87 Rajah 4.14 Carta Organisasi Masjid Osmaniah, Padang Besar, Perlis Masjid Osmaniah bergantung pada sumbangan orang ramai yang berkunjung ke sana. Oleh sebab masjid ini dikategorikan sebagai masjid kariah di mana kebanyakan ahli merupakan penduduk kampung, pendapatan yang diperoleh adalah sekitar RM1200 sehingga RM4000 sebulan. Pendapatan lain yang diperoleh ialah melalui sewaan lima lot kedai sebanyak RM100 bagi sebuah kedai. Bilik penginapan juga menyumbang kepada pendapatan masjid. 73

88 Rajah 4.15 Penyata Kewangan Masjid Osmaniah Ruang penginapan musafir disediakan di dalam kawasan masjid secara asasnya dilengkapi dengan kemudahan kipas di dua buah dan ruang tamu serta ruang dapur yang luas. Kesungguhan menyediakan kemudahan penginapan kepada musafir ini cukup membanggakan walaupun dengan pendapatan yang tidak seberapa. Pihak jawatankuasa masjid menyediakan kemudahan ini apabila mendapati kesukaran pelawat untuk mendapatkan penginapan di Padang Besar. Kebajikan ternyata menjadi asas kepada penyediaan kemudahan penginapan pelancong. Bilik yang disediakan di sini lebih mengutamakan keluarga. Harga yang ditawarkan untuk musafir yang ingin mendapat kemudahan penginapan bagi sebilik hanyalah sekitar RM30 sahaja. Jika pelancong berhasrat untuk menyewa rumah hanya dikenakan bayaran sebanyak RM50. Walaupun hanya sebuah rumah tetapi ia mempunyai ruang tamu yang luas. Rumah penginapan ini mampu memuatkan anggota seramai hampir 40 orang. Jika jumlah pengguna dalam bentuk rombongan 74

89 bas dikenakan bayaran RM100. Bayaran dikenakan hanya bertujuan menampung penggunaan elektrik dan air. Rajah 4.16 Bilik Penginapan Masjid Osmaniah Kesimpulan Masjid-masjid yang dikaji mempunyai bilangan bilik yang berbeza antara satu masjid dengan masjid lain bermula dengan dua buah bilik sehinggalah yang paling banyak berjumlah sembilan buah bilik. Kajian menetapkan masjid yang dipilih perlu mempunyai sekurang-kurangnya tiga bilik. Walau bagaimanapun Masjid Osmaniah tidak memenuhi kriteria tersebut tetapi keluasan ruang tamu di dalam rumah tersebut boleh menampung penginapan dalam jumlah yang ramai menyebabkan ia dipilih. Kemudahan bilik yang ditawarkan berdasarkan kemampuan pihak pengurusan masjid. Jika dibandingkan dengan Masjid Al Ghufran atau Masjid Wilayah, bilangan bilik yang ditawarkan oleh masjid yang dikaji tidak dapat menyaingi bilik-bilik yang ditawarkan oleh mereka. 75

90 Jadual 4.1 di bawah menerangkan jumlah bilangan bilik dan kemudahan asas yang disediakan untuk penginap di masjid-masjid kajian. Jadual 4.1 Bil 1. Bilangan Bilik Penginapan dan Kemudahan di Masjid-masjid Kajian Nama Masjid Masjid Rizduaniah Bilangan Bilik Kemudahan 9 Bilik air di dalam (kelamin) 2 (kelamin) Bilik air di luar (bujang) 7 (bujang) Penyaman udara/ kipas Bantal/ tilam ( tambahan) 2. Masjid Sultanah 4 Bilik air Bahiyah 3 (dalam) Penyaman udara/ kipas 1 (luar) Bantal/ tilam ( tambahan) Ruang tamu Dapur 3. Masjid Osmaniah 2 Bilik air Ruang tamu Kipas Bilik air khas (di luar) Sumber: Kerja lapangan Ketiga-tiga masjid yang dipilih untuk kajian mempunyai kemudahan penginapan. Taraf masjid yang dikaji berbeza antara satu sama lain; Masjid Ridzuaniah bertaraf masjid daerah manakala Masjid Sultanah Bahiyah dan Masjid Osmaniah merupakan masjid kariah. Walau bagaimanapun ketiga-tiga masjid mempunyai persamaan iaitu diuruskan oleh jawatankuasa masjid tanpa bantuan kewangan daripada pihak kerajaan secara tetap kecuali sokongan imam, bilal dan siak yang dibayar gaji oleh kerajaan. Ahli jawatankuasa bertanggungjawab sepenuhnya terhadap pentadbiran masjid termasuk urusan pengendalian penginapan. 76

91 Ketiga-tiga masjid berada di letakan strategik menjadikan masjid terbabit mudah untuk dikenal pasti kedudukannya. Kelebihan ini dijadikan alasan oleh ahli jawatankuasa yang berpandangan jauh menyediakan kemudahan-kemudahan kepada orang ramai. Kelainan yang ditonjolkan oleh ketiga-tiga masjid ialah kebolehan menyediakan kemudahan penginapan kepada musafir pada harga sekitar RM30 ke RM100 semalam. Keuntungan bukan merupakan matlamat utama bagi ketiga-tiga masjid terbabit. 4.3 Profil Informan Pengurusan masjid biasanya melibatkan dua pasukan iaitu ahli jawatankuasa masjid dan pegawai masjid. Ahli jawatankuasa ialah ahli yang dilantik seramai 10 hingga 15 orang, bertanggungjawab merancang dan mengelola aktiviti masjid (Hairunnizam, Nor Ghani, Jaafar, & Sanep, 2009). Pegawai masjid pula terdiri daripada imam, bilal dan siak yang dilantik oleh majlis agama Islam negeri masingmasing. Pada peringkat awal kajian, penyelidik mencadangkan temu bual dan perbincangan kumpulan berfokus dengan dua kumpulan pengurusan masjid, iaitu pegawai dan ahli jawatankuasa. Walau bagaimanapun, kesukaran untuk mengumpulkan ahli jawatankuasa dan pegawai masjid pada suatu masa dalam jumlah yang ditetapkan menyebabkan penyelidik memperbanyakkan bilangan temu bual dengan informan. Usaha untuk membuat kumpulan perbincangan tetap diteruskan tetapi dalam jumlah yang kecil. Perbincangan dicadangkan kepada seramai enam orang informan dan ke atas tetapi kehadiran yang diperoleh hanya tiga orang sahaja dengan sasaran temu bual kepada pegawai masjid dan perbincangan kumpulan berfokus kepada ahli jawatankuasa masjid. Namun kesukaran untuk 77

92 mengumpulkan kesemua dalam satu masa menyebabkan penyelidik mengumpulkan mana-mana individu yang ada tidak kira pegawai atau ahli jawatankuasa masjid. Penyelidik mendapati hanya segelintir ahli jawatankuasa dan pekerja sokongan terlibat secara langsung dengan aktiviti pengendalian rumah penginapan. Pegawai masjid dan kebanyakan ahli jawatankuasa lain menumpukan perhatian kepada bidang tugas yang diamanahkan kepada mereka. Sokongan mereka yang lain adalah lebih berbentuk persetujuan untuk kegiatan tersebut dijalankan. Temu bual dan perbincangan dilakukan mengambil masa dari 20 minit hingga dua jam bergantung kepada pengetahuan dan pengalaman mereka. Informan yang terlibat secara langsung memberi banyak maklumat dan mengambil masa lama berbanding informan yang tidak terlibat secara langsung; mereka memberikan pandangan berdasarkan maklumat yang disalurkan kepada mereka di dalam mesyuarat sahaja. Proses menemu bual informan diadakan beberapa kali bergantung kepada masa yang ditetapkan oleh mereka. Informan yang dipilih adalah daripada kalangan individu selaian yang ditemubual dan yang menyertai perbincangan kumpulan berfokus. Ia melibatkan pegawai masjid dan juga ahli jawatankuasa masjid. Berikut ialah ringkasan berkenaan informan yang dilaksanakan mengikut masjid seperti yang tertera pada Jadual

93 Jadual 4.2 Informan yang Dipilih Mengikut Masjid Bil Nama Masjid Temu bual 1. Masjid Ridzuaniah 5 orang Perbincangan Kumpulan Berfokus 3 orang Kod Informan AG1, AG5, AI3, AI6, AI5, AG2, AG3, AG1 2. Masjid Sultanah 4 orang 3 orang KI5, KI9, KI3, KG2, Bahiyah 3. Masjid Osmaniah KG1, KI4, KG3 4 orang 3 orang RG1, RI2, RG3, RI4, RG4, RI3, RI7 Sumber: Kerja lapangan 4.4 Faktor mendorong pengunjung menginap di masjid Pengenalan Penginapan di dalam kawasan masjid bukan satu fungsi yang baharu tetapi pernah diamalkan sebelum kejatuhan kerajaan Islam. Fungsi ini walau bagaimanapun mula mendapat perhatian dan cuba dikembangkan oleh beberapa buah masjid di Malaysia. Kesungguhan ahli jawatankuasa masjid dalam merealisasikan kegiatan ini adalah membanggakan. Kajian menunjukkan ada permintaan daripada pelbagai latar belakang pengunjung untuk menginap di masjid. Ahli jawatankuasa masjid yang mengendalikan perkhidmatan penginapan mengakui terdapat permintaan melebihi bilangan bilik yang ada terutamanya pada musim cuti persekolahan dan perayaan. Permintaan pada musim-musim tersebut dinyatakan oleh kebanyakan informan yang ditemu bual. Berikut adalah dua transkripsi perbualan yang merujuk kepada permintaan perkhidmatan perkhidmatan: 79

94 ...salah satunya pelancong ataupun setengah tu sekarang ni kan kita tidak nafikan dulu kalau adik-beradik (ahli keluarga) balik duduk hotel satu yang luar biasa, sekarang tidak ada, dengan sibuk di rumah, kemudahan bilik air tak cukup...(a-i3) Sebulan tu.. kalau cuti sekolah aaa... tidak putus la... dia bersambungsambung... (K-I4) Analisis faktor mendorong pengunjung menginap di masjid Maklumat berkenaan faktor yang mendorong pengunjung menginap di masjid didapati daripada temu bual yang telah dijalankan. Kekerapan faktor yang disebut oleh informan telah disusun mengikut keutamaan. Setelah dianalisis dilakukan terhadap ketiga-tiga kes, dapatan kajian berkenaan faktor yang mendorong pengunjung menginap di masjid ialah seperti berikut: i) Kos sewa yang berpatutan Faktor yang menjadikan masjid sebagai pilihan pengguna di ketiga-tiga buah masjid ialah pertimbangan dari segi kos yang berpatutan ketika melancong untuk tujuan yang tidak boleh dielakkan seperti menghantar atau melawat anak yang menyambung pengajian dan menghadiri majlis perkahwinan. Pelancongan sosial yang diterangkan oleh penyelidik seperti Kinderis (2010) dan Shakiri (2007) adalah sehaluan dengan pengurusan tiga masjid terbabit. Ahli jawatankuasa masjid memutuskan bahawa penyediaan bilik di masjid ialah untuk tujuan membantu golongan yang memerlukan. 80

95 Berikut merupakan petikan yang merujuk kepada keperluan sewa yang berpatutan selaras dengan kemudahan yang ditawarkan menurut kenyataan informan kajian.... walau kaya pun saya kaji manusia ni dia suka kepada benda murah dan benda baik, dia tidak suka benda mahal dan benda lekeh (R-I5) Kita letak harga tu la... kemas rumah bila orang keluar, cadar nak bawak,.. sarung bantal nak bawak... hok tu la. (K-I4) Harga tu berdasarkan kepada kemudahan yang disediakan... itu pun kalau orang tu duduk lama harga lebih murah (A-I3) Kadar sewa bilik yang murah dan berpatutan ini dipersetujui sebagai asas kepada ketiga-tiga masjid dalam menyediakan penginapan. Faktor ini merupakan salah satu daripada tarikan pelancong memilih penginapan di masjid. Harga bilik yang ditawarkan di tiga masjid ialah di bawah kadar harga RM100 bergantung kepada kemudahan yang ditawarkan. Rumusan harga bilik bagi ketiga-tiga masjid kajian ialah seperti yang dinyatakan pada Jadual 4.3. Harga yang ditawarkan dikira berada pada paras berpatutan dengan kemudahan yang ditawarkan apabila dibuat perbandingan dengan hotel-hotel bajet di sekitar masjid-masjid terbabit. Jadual 4.3 Harga Bilik ditawarkan kepada Pengunjung Bil Nama Harga Masjid 1. Masjid - bermula dari RM70 hingga RM90 Rizduaniah - Bilik kelamin RM90 81

96 - Bilik bujang RM70 (penyaman udara) - Bilik bujang RM50 (kipas) (rundingan harga bagi menginap untuk tempoh yang lama) 2. Masjid - bermula dari RM70 hingga RM80 Sultanah - Bilik A RM80 ( Bilik di dalam satu bangunan ) Bahiyah - Bilik B RM70 ( Bilik di dalam satu bangunan) - Bilik C RM70 ( Bilik di dalam satu bangunan ) - Bilik D RM80 (Bilik luar) (pakej satu rumah RM300) (rundingan harga bagi menginap untuk tempoh yang lama) 3. Masjid - bermula dari RM30 hingga RM 50 Osmaniah - Sebuah bilik RM30 - Sebuah rumah RM50 (pakej penginapan untuk penumpang sebuah bas RM100 ) Sumber: Kerja lapangan ii) Kemudahan untuk solat dan ibadah Pelancong yang memilih masjid terbabit kebanyakannya mempunyai kesedaran yang lebih tentang Islam dan memilih penginapan yang bersifat mesra pengguna Islam walaupun kemudahan yang ditawarkan mempunyai beberapa kekurangan berbanding dengan penginapan lain. Kemudahan mendapatkan penginapan yang mesra pengguna Islam yang digambarkan oleh Arasteh dan Eilami, 2011; Battour, et al. (2010) dan Nazarudin et al. (2010) bertepatan dengan kehendak pengguna yang memilih untuk menginap di masjid. Kebanyakan penginap ialah di kalangan mereka yang boleh menerima keadaan bilik yang ditawarkan tidak seperti yang ditawarkan di setengah-setengah tempat. Bilik bagi mereka lebih kepada tempat untuk merehatkan diri sahaja. Kenyataan di bawah merupakan hujah yang dikemukakan oleh informan berdasarkan pemerhatian mereka dengan penyewa yang menginap di masjid terbabit. 82

97 Penyelidik dapat memerhatikan perwatakan penginap yang tinggal di situ semasa menjalankan kajian di salah satu daripada masjid kajian.... biasanya orang luar yang sudah tahu ada kemudahan penginapan di sini terutama mereka yang suka tinggal di masjid, mudah sembahyang, dapat mengikuti kuliah, tempat letak kereta yang mudah, dan berdekatan dengan tempat-tempat makan...(a-i3) La ni orang tua-tua je (menginap) pasai ingat rumah dekat masjid ni rasa seronok la, orang muda-muda tak mahu... (K-I5) kebanyakan orang kita sekarang ni, dia lebih suka menginap di masjid, senang la nak sembahyang, nak beribadat... (A-G4) Pengunjung yang melakukan perniagaan di sekitar daerah berdekatan merupakan pelanggan tetap masjid terbabit. Alasan diberikan ialah mudah untuk menunaikan ibadah solat dan mendengar majlis ilmu yang diadakan setiap malam.... mereka ni jenis yang suka beribadat,... mereka pekerja yang biasanya dalam seminggu akan datang dua kali dan pusing sekitar kawasan berdekatan dan akan bermalam di sini... (A-G5) iii) Berdekatan dengan tempat tujuan Tujuan pelancong yang menginap adalah seperti jadual berikut. Kebanyakan yang memilih untuk menginap masing-masing mempunyai alasan untuk menginap di tempat yang berdekatan dengan tempat yang ingin dikunjungi. Jadual 4.4 di bawah menyatakan tujuan-tujuan penginap yang memilih tinggal di masjid dikenal pasti 83

98 melalui perbualan di kalangan informan dan pemerhatian yang dilakukan oleh penyelidik. Jadual 4.4 Tujuan Pengunjung Menginap di Masjid Bil Nama Masjid Tujuan Melancong dan Menginap 1. Masjid - Melawat anak yang menuntut di Kolej Melayu Kuala Rizduaniah Kangsar - Melihat keindahan tempat-tempat menarik sekitar Kuala Kangsar - Merasai pengalaman menginap di masjid - Urusan pekerjaan/perniagaan - Balik kampung (perayaan) - Menghadiri majlis perkhahwinan 2. Masjid Sultanah - Melawat anak yang menuntut MTAQ-YINK Bahiyah - Urusan pekerjaan/perniagaan - Percutian keluarga dalam kelompok ramai - Menghadiri majlis perkahwinan 3. Masjid Osmaniah - Percutian keluarga dalam kelompok ramai - Menghadiri majlis perkahwinan Sumber: Kerja lapangan iv) Kesesuaian Lokasi Ketiga-tiga masjid berada di lokasi sesuai menggamit orang ramai untuk singgah solat atau menginap. Di samping itu jalan yang menghubungi lokasi tujuan juga meyumbang kepada tarikan orang ramai untuk singgah. Di bawah merupakan senarai lokasi yang menjadi tumpuan berdekatan dengan masjid. Jadual 4.5 menerangkan perincian lokasi tumpuan di sekitar masjid: 84

99 Jadual 4.5 Lokasi Berdekatan dengan Masjid Bil Nama Lokasi tumpuan di sekitar masjid Masjid 1. Masjid Rizduaniah - Pejabat Daerah dan Tanah Kuala Kangsar dan pejabat Jabatan Pendaftaran Negara - Sekolah Menengah Clifford dan Kolej Melayu Kuala Kangsar - Stesen bas Kuala Kangsar, pasar dan lain-lain kemudahan. - Laluan ke destinasi pelancongan seperti Sayong dan Kota Lama 2. Masjid - Institut Pengurusan dan Integriti Negeri Kedah Darul Aman Sultanah Maahad Tahfiz Al-Quran Yayasan Islam Negeri Kedah Bahiyah terletak bersebelahan dengan masjid - Laluan untuk ke destinasi sekitar Alor Setar seperti pasar raya besar, hospital, stadium dan lain-lain. 3. Masjid Osmaniah - Laluan utama dari Kangar ke Padang Besar dan Wang Kelian - Universiti Malaysia Perlis kampus Agroteknologi - Kewujudan tempat pelancongan berdekatan seperti ladang burung unta, empangan Timah Tasoh dan Gua Kelam Sumber: Kajian lapangan v) Kemudahan dalam berurusan Pihak pengurusan bilik penginapan juga tidak melibatkan proses yang formal. Pelancong hanya perlu menghubungi pekerja atau ahli jawatankuasa yang diberi amanah menjaga penginapan bagi mendapatkan status pengesahan menduduki dan mendapatkan kunci. Pendaftaran masuk dan keluar adalah bebas selagi tiada tempahan daripada pelancong lain untuk menginap pada hari tersebut. Kadar sewa bilik boleh berubah mengikut budi bicara pihak pengurusan penginapan. Pelancong 85

100 yang menginap untuk satu tempoh yang lama diberikan harga yang berbeza dan kebajikan musafir adalah matlamat teras urus niaga. Urusan pendaftaran yang ringkas ini mempunyai kelebihan dan kekurangannya. Kelebihannya ialah penginap hanya perlu menghubungi ahli jawatankuasa atau pekerja yang telah diamanahkan untuk urusan pengambilan kunci dengan maklumat ringkas tanpa perlu mengisi apa-apa borang. Kekurangannya ialah tiada rekod secara terperinci tentang keluar masuk penginap. Jika ada masalah yang timbul seperti kehilangan dan sebagainya sukar untuk mengesan kembali penginap kerana ketiadaan sistem rekod. Urusan penginapan lebih kepada sikap percaya kepada sesama Islam. Rajah 4.17 Buku log penempahan bilik di Masjid Sultanah Bahiyah 86

101 Rajah 4.18 vi) Borang Tempahan di Masjid Sultanah Bahiyah Perasaan ingin mencuba Maklumat daripada ulasan melalui blog, laman sesawang dan penyampaian daripada mulut ke mulut daripada orang yang dikenali menguatkan perasaan ingin mencuba di kalangan pelancong baru. Menurut kebanyakan ahli jawatankuasa masjid tiada keperluan untuk memasarkan di internet kecuali Masjid Sultanah Bahiyah ( sahaja kerana dasar mereka memberikan penginapan kepada musafir yang mencari dan memerlukan. 87

102 Sumber: Rajah 4.19 Laman blog Masjid Sultanah Bahiyah Maklumat lazim hanya berkisar pada mereka yang pernah mencuba penginapan tersebut sahaja. Penyelidik sendiri mendapatkan maklumat penginapan di Masjid Sultanah Bahiyah melalui enjin carian di internet. Maklumat yang dipaparkan di blog dan forum tertentu mendorong penyelidik untuk mendapatkan maklumat susulan dengan melakukan kunjungan ke masjid-masjid yang diselidik. vii) Kemudahan makanan dan keperluan Keseluruhan masjid yang menyediakan kemudahan penginapan ini tidak menyediakan kemudahan makanan dan minuman kepada tetamu mereka. Walau bagaimanapun terdapat premis makanan dan kemudahan barangan runcit di perkarangan masjid atau berhampiran dengan masjid untuk tujuan berkenaan. Rumusan kemudahan yang ada di masjid-masjid kajian dapat disimpulkan seperti Jadual

103 Jadual 4.6 Kemudahan Sokongan kepada Penginap Bil Nama Masjid Kemudahan Makanan dan Keperluan Harian 1. Masjid Lot kedai yang terdiri dari kedai makan, kedai pakaian dan Rizduaniah keperluan haji/umrah, kedai runcit dan keperluan asas terdapat di perkarangan masjid Restoran dan medan selera berhampiran masjid Kedai keperluan asas seperti kedai serbaneka 24 jam, kedai dobi dan stesen minyak berdekatan masjid 2. Masjid Premis menjual makan secara tetap dan berkala (ketika Sultanah kuliah/ceramah) boleh didapati mengikut masa yang Bahiyah ditetapkan Lot kedai yang menawarkan perkhidmatan haji/umrah dan takaful juga terdapat di kawasan masjid. Kewujudan pasar raya besar terletak tidak jauh dari kawasan masjid 3. Masjid Lot Kedai yang terdiri dari kedai makan, kedai gunting, Osmaniah kedai runcit dan keperluan asas terdapat di perkarangan masjid Terdapat kedai makan di luar kawasan masjid di samping pasar malam pada hari tertentu Sumber: Kerja lapangan viii) Cadangan daripada mereka yang pernah menginap Aliran semasa memberi peluang kepada bakal pelancong untuk mendapatkan maklumat tentang tempat yang ingin dikunjungi. Segelintir pelancong menggunakan internet untuk mendapatkan maklumat sebelum membuat keputusan untuk memilih penginapan (Beime & Curry, 1999). Tambahan lagi kewujudan teknologi internet seperti blog menyediakan maklumat berdasarkan pengalaman individu turut membantu dalam memilih tempat untuk menginap (Kamal, 2003). Ini juga berlaku 89

104 kepada penginapan yang terdapat di masjid. Cadangan daripada mereka yang pernah menginap menarik perhatian kepada mereka yang bakal berkunjung ke tempat yang mempunyai kemudahan berkenaan. Rajah 4.20 Blog-blog ulasan tentang penginapan di masjid Menurut temu bual yang dijalankan terdapat sebilangan pelancong yang menginap di masjid atas cadangan daripada rakan-rakan yang pernah menginap di masjid terbabit. Situasi ini menimbulkan perasaan ingin mengalami sendiri menginap di masjid. Penyampaian dari mulut ke mulut boleh menjadi pendorong dalam memilih tempat untuk menginap (Murphy, Mascardo, & Benckendorff, 2007). Contohnya seperti yang dinyatakan oleh salah seorang informan berikut: 90

105 Maklumat kadang-kadang daripada kawan, kadang-kadang daripada orang yang dah biasa dan ada yang tengok papan tanda tu (papan tanda di dinding masjid) (A-G4) Penyelidik sendiri mendapat maklumat tentang penginapan di Masjid Ridzuaniah setelah berutus e-mel dengan penulis buku Masjid itu Hidupku, Gunawan Aziz yang mencadangkan supaya menjalankan kajian di masjid tersebut berdasarkan pengalaman beliau yang pernah menginap di sana. Begitu juga maklumat untuk Masjid Osmaniah juga melalui cadangan daripada rakan yang mengetahui tentang kewujudan penginapan. Rajah 4.21 Cadangan penulis buku untuk menjalankan kajian 91

106 ix) Ketiadaan pilihan Kelebihan masjid yang dikaji ialah berada di lokasi yang tidak mempunyai banyak kemudahan penginapan kecuali di Alor Setar. Kesukaran mendapatkan tempat penginapan terutamanya pada waktu-waktu tertentu seperti musim perayaan dan cuti umum menyebabkan penginapan di masjid menjadi pilihan penginapan. Senario ini ketara berlaku terutamanya di Kuala Kangsar dan Padang Besar. Kenyataan di bawah ialah antara penjelasan oleh informan merujuk kepada masalah yang dihadapi oleh pengunjung yang menginap di masjid di bawah seliaan mereka. Mereka datang melancong, mereka bukan hendak menginap di sini tetapi tidak ada tempat lain jadi mereka menginap di sini (R-G3)...bergantung pada musim/ keadaan, cuti sekolah, musim budak-budak kolej (Kolej Melayu Kuala Kangsar) mula masuk, dan hari-hari perayaan (A-I3) Hari raya puasa yang lepas, penuh bilik tu.. orang tempatan rumah mereka penuh dengan keluarga... menginap sini dua tiga malam (A-G4) Setengah tu ada yang tak cukup rumah (ketika perayaan) (K-G1) Hasil temu bual mendapati ruang penginapan tidak hanya diguna oleh pelancong luar tetapi juga disewa oleh penduduk tempatan yang kini menetap di tempat lain. Ia lebih ketara terutamanya pada waktu-waktu cuti menyambut perayaan. Penduduk tempatan yang bekerja di luar meyambut perayaan di kampung memilih untuk menginap di masjid kerana rumah keluarga tidak mampu menampung anggota keluarga yang balik serentak dalam jumlah yang ramai. 92

107 Ringkasan faktor pemilihan masjid untuk pelancong menginap berdasarkan kepada pendapat yang diperoleh melalui temu bual dan perbincangan kumpulan berfokus adalah seperti Jadual 4.7 Jadual 4.7 Ringkasan Faktor Mendorong Pelancong Menginap di Masjid Bil Faktor Masjid Masjid Masjid Ridzuaniah Sultanah Osmaniah Bahiyah 1. Kos sewa berpatutan 2. Kemudahan untuk bersolat/ibadah 3. Berdekatan tempat tujuan 4. Kesesuaian lokasi 5. Kemudahan berurusan 6. Perasaan ingin mencuba 7. Kemudahan makanan/ keperluan lain 8. Cadangan dari kawan-kawan 9. Ketiadaan pilihan Sumber: Kerja lapangan 4.5 Keperluan menguruskan penginapan di masjid Pengenalan Griffin (1993) menegaskan pengurusan ialah memahami dengan betul apa yang ingin dilaksanakan dan melakuan dengan kaedah terbaik serta pada kos yang paling minimum. Pengurusan penginapan di masjid lebih tertumpu pada ahli jawatankuasa masjid dan pekerja yang dilantik. Keseluruhan ahli jawatankuasa bersetuju bahawa tujuan penyediaan penginapan di kawasan masjid ialah untuk kebajikan kepada musafir yang memerlukan tempat berehat. Kenyataan ini adalah 93

108 selaras dengan kajian yang telah dijalankan oleh Dale (2010) dan O Gorman & Prentice (2008) di Asia Barat. Keperluan pengurusan boleh dibahagikan kepada dua fasa iaitu sebelum memulakan perkhidmatan penginapan di masjid dan apabila bilik penginapan telah siap untuk diuruskan. Keperluan yang disenaraikan adalah berdasarkan kenyataan yang dimaklumkan oleh informan kepada penyelidik. Secara keseluruhannya, berdasarkan hasil kajian, keperluan penginapan di masjid melibatkan kesesuaian lokasi, kemampuan untuk menampung kos, kesungguhan ahli jawatankuasa, kemudahan sokongan yang banyak dan sokongan daripada semua pihak Analisis keperluan mengurus penginapan di masjid Keperluan menguruskan penginapan di masjid dapat dikelaskan mengikut pengkelasan berikut. i) Kesesuaian Lokasi Kajian yang dijalankan di ketiga-tiga tempat mendapati masjid yang ingin menawarkan kemudahan penginapan perlu melihat kepada kesesuaian lokasi sebelum boleh membuat keputusan untuk mengendalikan perkhidmatan tersebut. Lokasi masjid mestilah berada di kawasan yang mudah dihubungi oleh jaringan perhubungan bagi memudahkan orang ramai berhenti di kawasan masjid. Ketiga-tiga lokasi kajian berada di laluan yang mampu menarik orang ramai. Walaupun status masjid berbeza-beza, ia bukan faktor yang penting. Status masjid daerah atau masjid kariah kampung bukan merupakan isu yang besar. Kewujudan institusi pengajian di kawasan berhampiran dengan masjid adalah suatu petunjuk tentang keperluan mewujudkan penginapan di masjid. Ketiga-tiga masjid kajian terletak berdekatan dengan tempat pengajian seperti Maktab Melayu 94

109 Kuala Kangsar, Maahad Tahfiz Al-Quran Yayasan Islam Negeri Kedah dan Universiti Malaysia Perlis. Pusat-pusat pengajian berkenaan berpotensi untuk menjana permintaan terhadap perkhidmatan penginapan di masjid. Ibu bapa yang melawat anak-anak mereka di tempat-tempat pengajian tersebut merupakan pelanggan yang berpotensi. Ibu bapa Kolej Melayu (Kolej Melayu Kuala Kangsar) biasa memilih untuk menginap di sini terutamanya masa mendaftar anak masuk (A-I5) Saya kaji kalau KUKUM (UNIMAP) buat kampus kekal sini akan ada 7000 pelajar, ibu bapa akan ada , tak kan 10 orang tidak ada untuk menginap di sini (R-I3) Ustaz-ustaz yang yang jauh mai biasanya dari Kelantan, Terengganu melawat nak tengok anak tahfiz (K-G2) ii) Kos Mengendalikan Penginapan Kos yang banyak diperlukan pada peringkat permulaan penubuhan perkhidmatan. Mengikut temu bual, kos pembinaan masjid pada peringkat awal adalah di bawah tanggungan kerajaan ataupun yayasan tertentu. Walaupun begitu, untuk kerja penambahbaikan bilik sebagaimana yang wujud sekarang adalah di bawah tanggungan dana masjid masing-masing. Pada peringkat awal, ruang masjid direka bentuk untuk tujuan lain tetapi mengalami pengubahsuaian untuk dijadikan bilik penginapan. Bilik yang sedia ada di Masjid Ridzuaniah bertujuan menyediakan kemudahan penginapan kepada penceramah ataupun musafir yang memerlukan tetapi dalam keadaan serba tidak lengkap. Di Masjid Sultanah Bahiyah, bilik penginapan tersedia untuk kemudahan 95

110 pegawai masjid yang terhad bilangannya. Masjid Osmaniah pula, bilik yang didirikan merupakan bekas tapak bangunan tetapi diubahsuai menjadi ruang penginapan. Kesemua bilik tersebut telah mengalami pengubahsuaian dan penambahan peralatan mengikut kemampuan dan kesesuaian semasa. Kos untuk mengadakan bilik dan penambahbaikan berpunca daripada tabungan pendapatan masjid secara keseluruhannya. Dalam hal ini, pengurusan ahli jawatankuasa ketiga-tiga masjid tidak hanya bergantung kepada sumbangan orang ramai dalam bentuk derma sematamata. Pihak pengurusan boleh mempelbagaikan kegiatan ekonomi bagi menampung segala aktiviti yang memerlukan perbelanjaan termasuklah pengurusan bilik penginapan. Kegiatan ekonomi dilihat berjalan rancak di masjid-masjid dikaji yang menjana pendapatan melalui sewaan ruang kedai dan tapak terbuka kepada peniaga yang berminat. iii) Ahli Jawatankuasa Kajian Hairunnizam et al., (2009) mendapati antara faktor yang mempengaruhi aktiviti masjid ialah gaya pengurusan dan tahap pendidikan ahli pengurusan masjid. Dalam tiga kes masjid yang dikaji, ia mempunyai gaya pengurusan dan tahap pendidikan yang berbeza-beza. Majoriti ahli jawatankuasa Masjid Ridzuaniah umpamanya adalah pesara jabatan kerajaan yang kebanyakannya merupakan guru, tampil dengan gaya pengurusan yang sistematik. Keputusan yang tidak melibatkan perbelanjaan besar hanya melalui perbincangan peringkat dalaman melibatkan ahli jawatankuasa tertentu mengikut kesesuaian biro yang mencadangkannya. Sebarang keputusan diketengahkan oleh setiausaha dengan persetujuan pengerusi. Untuk pengurusan penginapan, setiausaha dan siak merupakan individu yang memainkan peranan 96

111 penting. Ahli jawatankuasa lain memberi sokongan dan sepenuh kepercayaan kepada anggota yang telah diamanahkan. Biro pembangunan dan ekonomi yang diselia oleh bendahari bertanggungjawab menguruskan hal-hal kewangan di Masjid Sultanah Bahiyah. Ia terdiri daripada enam orang ahli yang terlibat menguruskan perkara yang berkaitan dengan pembangunan dan ekonomi masjid termasuklah pengurusan bilik penginapan. Majoriti ahli jawatankuasa adalah pesara kerajaan yang berpendidikan dan bersemangat untuk membantu memakmurkan masjid. Situasi yang sama berlaku di Masjid Osmaniah di mana bendahari memainkan peranan besar dalam memastikan ekonomi masjid berjalan dengan lancar. Inisiatif menyediakan bilik penginapan lahir daripada idea yang dicetuskan oleh beliau. Oleh sebab masjid ini berada di kawasan kampung, gaya pengurusannya sedikit berbeza berbanding dua buah masjid sebelumnya. Majoriti ahli jawatankuasa adalah penduduk setempat dengan latar belakang yang berbeza. Hanya segelintir yang berpendidikan dan berpengalaman dalam menguruskan masjid. iv) Kemudahan Sokongan Penyediaan bilik penginapan di masjid bermatlamat memenuhi keperluan asas. Kemudahan yang ditawarkan mungkin berbeza dan tidak setanding dengan hotel. Namun ketiga-tiga masjid-masjid mempunyai kelebihan dengan kemudahan sokongan yang wujud di sekitar masjid. Walaupun pihak pengurusan masjid hanya mampu menawarkan kemudahan bilik yang asas, kemudahan sokongan turut disediakan untuk kemudahan pengunjung. Kemudahan mendapatkan makanan dan minuman halal boleh didapati melalui ruang kedai yang disewakan kepada peniaga atau kedai runcit sama ada di dalam premis masjid ataupun di kawasan yang berhampiran. 97

112 Rajah 4.22 Kemudahan parkir dan lot-lot kedai di Masjid Sultanah Bahiyah Kawasan lapang dalam perkarangan masjid atau berhampirannya penting untuk kemudahan berhenti dan meletakkan kenderaan. Pada waktu-waktu puncak, keperluan ini boleh menimbulkan masalah kesesakan. Di Masjid Ridzuaniah yang mempunyai kawasan letak kenderaan yang luas tetapi masih tidak mencukupi kerana majlis ilmu yang diadakan setiap malam menarik ramai pengemar kuliah. Kesannya berlaku kesesakan di tempat letak kenderaan. 98

113 Rajah 4.23 Ruang parkir kereta di Masjid Ridzuaniah Rajah 4.24 Ruang parkir kereta dan lot-lot kedai di Masjid Osmaniah 99

114 Walau bagaimanapun ia hanya berlaku pada waktu puncak sahaja. Langkah yang diambil oleh pihak pengurusan ialah dengan membuat makluman awal tentang acara tersebut. Penginap dinasihatkan agar meletak kenderaan di luar kawasan masjid jika mempunyai urusan lain. Isu ini tidak timbul di dua lagi masjid kerana kawasan tempat kenderaan mereka yang lebih luas dan kunjungan untuk majlis ilmu tidak seramai yang berlaku di Masjid Ridzuaniah. Keluasan di perkarangan Masjid Sultanah Bahiyah dan Masjid Osmaniah masing-masing mampu menampung bukan sahaja kereta tetapi juga bas dalam satu-satu masa. v) Sokongan orang ramai Kebanyakan masjid bergantung kepada tabungan yang disumbangkan oleh orang Islam. Keprihatinan ahli jawatankuasa masjid dalam menyediakan pelbagai kemudahan wajar diberi sokongan. Sokongan daripada orang ramai banyak membantu dalam menampung perbelanjaan masjid. Terdapat sebahagian penginap menggunakan perkhidmatan penginapan bagi membantu menambahkan pendapatan masjid. Penginap sanggup menerima kemudahan yang disediakan secara minima. Berdasarkan temu bual yang dilakukan, tiada aduan serius tentang keadaan bilik atau kemudahan dilaporkan di tiga-tiga masjid yang dikaji. Malah penginap yang mempunyai pengalaman menginap membantu memasarkan kepada kawan-kawan mereka untuk mencuba. Mereka yang memilih untuk tinggal di sini dapat terima dengan hati terbuka segala kemudahan yang ada walaupun tidak ada televisyen dan sebagainya (A-G2) 100

115 Keperluan untuk menguruskan penginapan di masjid dapat ringkaskan seperti jadual di bawah. Jadual 4.8 Bil 1. Ringkasan Keperluan untuk Mengendalikan Penginapan di Masjid Keperluan Keterangan Kesesuaian Rangkaian jalan yang menghubung masjid dengan laluan Lokasi terdekat, kawasan masjid yang luas, dan lokasi yang strategik. 2. Kos Mengurus Pendapatan yang diuruskan dengan sistematik dan berhemah supaya perbelanjaan tidak melebihi pendapatan Ahli Semua ahli jawatankuasa memberikan kerjasama yang Jawatankuasa baik, boleh membezakan antara keperluan dan kehendak Kemudahan Kemudahan sokongan seperti tempat makanan dan Sokongan kawasan letak kereta; bekalan utiliti yang mampu menampung penggunaan; kedai barangan keperluan; institusi pendidikan dan papan tanda pandu arah 5. Sokongan orang Memberi sokongan untuk menampung keperluan, dan ramai pemasaran secara tidak langsung Sumber: Kerja lapangan Keperluan yang dinyatakan ialah hasil daripada maklumat yang diperoleh melalui temu bual dan pemerhatian di masjid. Kajian mendapati kesesuaian lokasi, kecukupan kos mengurus, penglibatan ahli jawatankuasa yang proaktif, kemudahan sokongan dan sokongan orang ramai adalah beberapa keperluan dalam menguruskan penginapan di masjid. Walau bagaimanapun terdapat beberapa kekurangan iaitu dari segi pengurusan bilik, pendaftaran dan rekod serta promosi. Bilik penginapan biasanya akan diselia oleh seorang pekerja atau ahli jawatankuasa sahaja bagi proses 101

116 pengemasan bilik dan ia disiapkan apabila ada tetamu menempah untuk mendaftar masuk. Pendaftaran pula tidak direkodkan secara terperinci menyebabkan penyelidik mengalami kesukaran untuk mendapatkan statistik rekod bilik yang pernah dihuni. Tumpuan promosi lebih kepada mensasarkan kepada pelancong yang memerlukan kerana tiada iklan dibuat secara meluas. Pengurusan bilik seperti kekemasan dan kebersihan sepatutnya sentiasa dalam perhatian. Apa yang dapat diperhatikan pada ketiga-tiga masjid, bilik akan dikemaskan apabila ada tempahan daripada pelanggan dan tiada pembersihan susulan jika tiada pelanggan yang menginap. Hasilnya akan wujud kehadiran sawang dan debu di sekitar bilik penginapan. Pendaftaran bilik jika sistem perekodannya teratur memberi peluang untuk penyelidik menilai statistik dan kadar kekerapan penggunaan bilik secara berkesan. Masalah ketiadaan sistem rekod pendaftaran menyukarkan untuk menilai keperluan bilik penginapan di masjid. Rekod kadar kekerapan penginapan bilik diperoleh terus berdasarkan kenyataan informan yang ditemu ramah. Promosi yang lebih meluas mungkin boleh menarik lebih ramai untuk memilih menginap di masjid-masjid yang mengendalikan penginapan. Penyelidik melihat peluang yang lebih meluas kepada ahli jawatankuasa masjid dan kelompok yang berminat untuk menawarkan penginapan seperti yang dipromosi. Kepentingan promosi tidak dilihat sebagai keperluan dan peluang oleh pengendali penginapan dalam kajian kes ini. 102

117 4.6 Garis panduan membangunkan penginapan di masjid Pengenalan Sistem pengendalian penginapan di masjid terbentuk berdasarkan pengalaman dan pengetahuan di kalangan ahli jawatankuasa masjid. Perkhidmatan penginapan diusahakan hasil daripada cadangan individu tertentu dalam mesyuarat jawatankuasa yang kemudiannya dipersetujui untuk dilaksanakan. Ia lebih kepada memanfaatkan ruang ataupun bangunan sedia ada. Di samping itu, maklumat daripada sumber rujukan seperti buku dan sumber internet turut dirujuk. Masjidmasjid yang telah lama menjayakan pengendalian penginapan seperti Masjid Al Ghufran dan Masjid Wilayah Persekutuan digunakan juga sebagai padanan dapatan. Data yang diperoleh menjadi asas kepada garis panduan penginapan di masjid Cadangan garis panduan membangunkan penginapan di masjid Berdasarkan kepada penyelidikan yang telah dijalankan, penyelidik telah merangka garis panduan berkenaan pengurusan membangunkan perkhidmatan penginapan di masjid. Garis panduan ini disusun untuk kegunaan umum supaya ia boleh diubah suai mengikut kesesuaian masjid masing-masing. Ia boleh dibahagikan kepada tiga bahagian iaitu pengenalan, panduan berbentuk umum dan khusus serta diakhiri dengan penutup. Bahagian pendahuluan melibatkan tujuan penyediaan, tafsiran kepada penginapan di masjid dan latar belakang keperluan penubuhan. Penekanan teks garis panduan ini ialah kepada keperluan panduan umum dan khusus dengan penjelasan yang lebih menyeluruh. Berikut ialah butiran berkenaan garis panduan yang dirangka berdasarkan dapatan kajian. 103

118 a. Tujuan Garis panduan ini disediakan untuk ahli jawatankuasa masjid yang berminat membangunkan bilik penginapan di kawasan masjid berdasarkan kajian di beberapa buah masjid yang telah mengendalikan perkhidmatan tersebut. b. Tafsiran Penginapan di masjid merujuk kepada penyediaan bilik dan kemudahan asas sebagai tempat tinggal sementara yang dikendalikan oleh masjid di dalam kawasan perkarangannya. Kemudahan bilik yang ditawarkan ialah daripada 3 buah bilik sehingga 40 bilik mengikut kemampuan pihak pengendali (Kementerian Pelancongan dan Kebudayaan Malaysia, 2013). Sasaran penginapan ialah sekurangkurangnya dapat dikelaskan dalam pengelasan Sistem Orkid yang ditetapkan oleh Kementerian Pelancongan dan Kebudayaan Malaysia. c. Latar belakang Keutamaan melancong semakin berubah mengikut keperluan semasa. Suatu ketika dahulu, aktiviti melancong berlaku bagi memenuhi keperluan asas manusia. Kehendak untuk mendapatkan makanan atau perlindungan daripada musuh menuntut manusia untuk keluar dari tempat asal mereka. Kini, banyak keperluan yang memerlukan manusia untuk melancong ke tempat lain. Urusan menghantar anak menyambung pelajaran dan menghadiri majlis perkahwinan ialah antara contoh keperluan tersebut. Walau bagaimana pun masalah kewangan memberi kesan terutamanya kepada golongan yang tidak berkemampuan dan terdapat segelintir individu Muslim yang mencari penginapan bersifat mesra pengguna Islam. Justeru masjid 104

119 dicadangkan berperanan sebagai pengendali penginapan untuk memenuhi permintaan segmen pasaran Muslim dalam industri pelancongan. d. Garis panduan umum i. Ahli Jawatankuasa Ahli jawatankuasa dan pentadbir mestilah ikhlas melaksanakan program yang memberi manfaat kepada masyarakat umum. Kesedaran dan keinsafan untuk menunaikan amanah dalam menyediakan kemudahan penginapan sebagai tanggungjawab merupakan satu amalan yang mulia. Penghayatan etika kepegawaian masjid perlu diterapkan dengan bersungguh-sungguh di kalangan mereka (Nor Raudah & Mohamad Zaidi, 2006). Penjiwaan mestilah berteraskan semangat amal kerana Allah atau ikhlas diutamakan berbanding untuk mendapat ganjaran lain. Kebolehan ahli jawatankuasa yang memahami etika seperti Jadual 4.9 merupakan nilai-nilai penting dalam menjayakan pengendalian perkhidmatan penginapan dan lain-lain kegiatan di masjid. Jadual 4.9 Etika pegawai masjid. Menjunjung tinggi hakikat kemuliaan dan kesucian masjid Menyedari dan menjiwai bahawa masjid adalah institusi penggerak kemuliaan dan kemajuan insan, masyarakat dan umat. Mempunyai perasaan cinta dan kasih terhadap Islam dan terhadap masjid Menerima hakikat bahawa kepimpinan adalah suatu amanah Allah Mempunyai azam dan cita-cita yang tinggi untuk mengimarahkan masjid Berkorban dan mencurahkan tenaga, masa, harta benda dan ilmu kepada masjid kerana Allah Mempunyai kemahiran dan bersedia meningkatkan perancangan dan pelaksanaan kegiatan masjid 105 kemahiran dalam

120 Sentiasa peka kepada masalah dan suasana masjid dalam semua aspek, baik dari segi pembangunan fizikal, kegiatan mahupun hubungan jemaah. Berusaha meletakkan masjid sebagai nadi penggerak kemajuan ummah Menyusun dan melaksanakan kegiatan masjid agar memenuhi pelbagai pihak Sentiasa peka kepada kehendak ahli kariah dan tetamu Sentiasa mengawasi dan meningkatkan kualiti kebersihan, keindahan serta aspek daya tarikan masjid Bersikap terbuka kepada pandangan dan penilaian orang ramai Sentiasa mengamalkan semangat syura dan berkhidmat sebagai sebuah pasukan Berusaha mengukuhkan tabungan kewangan masjid dari pelbagai sumber yang halal dan suci Mempunyai jadual gerak kerja tahunan dan bulanan yang baik Menyantuni tetamu/musafir yang singgah Layanan yang mesra kepada bukan Islam yang berkunjung Nota. Nota Deskriptif. Diubahsuai daripada Strategi mengurus masjid (pp.81-82) oleh Nor Raudah dan Mohamad Zaidi, 2006, Kuala Lumpur: Universiti Malaya Pengendalian penginapan hendaklah mendapat persetujuan ahli jawatankuasa dan masjid seharusnya mempunyai pasukan tersendiri dalam mengendalikan bilik penginapan. Jumlah anggota pasukan bergantung kepada penawaran bilik dan kemampuan dari segi kewangan. ii. Lokasi Masjid sebagai tempat penginapan sesuai berada di tengah pusat penempatan atau di laluan utama kerana ia akan memberi kemudahan kepada pengunjung. Apabila berada di lokasi kajian kes banyak kemudahan sokongan disediakan seperti pengangkutan awam dan kedai-kedai. Di samping itu masjid harus mengambil kira keperluan musafir yang lain seperti kawasan singgah dan tempat letak kenderaan yang luas. 106

121 iii. Operasi Jawatankuasa khas perlu ditubuhkan untuk menyiapkan konsep reka bentuk dan mendapat dana. Mereka perlu bersedia dengan modal permulaan untuk membina bilik-bilik penginapan berserta dengan kemudahan asas pada peringkat awal. Dana boleh didapati melalui pelaburan tabungan masjid atau dana khas projek. Konsep yang perlu difahami ialah kebajikan dalam bentuk ibadah dan bantuan lebih diutamakan berbanding menjana keuntungan, juga tidak mendatangkan kerugian. Dalam menjalankan kemudahan penginapan, perkara yang perlu diambil perhatian ialah kewujudannya tidak mengganggu aktiviti hakiki masjid atau menimbulkan ciriciri mungkar seperti khalwat, kecurian, pergaduhan dan sebagainya. iv. Keluasan kawasan Kawasan persekitaran yang lapang memberi kelebihan bukan sahaja untuk tujuan mendirikan bilik penginapan malah boleh dipelbagaikan dengan aktiviti lain untuk tujuan pengimarahan masjid. Kedudukan bilik penginapan yang sesuai ialah berada di sebelah sisi induk bangunan masjid yang utama atau di bahagian belakang. Kedudukan di sisi atau di belakang mewujudkan suasana yang tidak menganggu jemaah lain. Suasana persekitaran mestilah ceria dan kemas sama ada di dalam atau luar bilik penginapan dengan landskap yang bersesuaian seperti pokok-pokok hijau atau arca-arca serta papan tanda yang lengkap untuk memudahkan orang ramai. v. Kemudahan sokongan Pengisian bilik penginapan lazimnya paling asas. Untuk keperluan lain, pihak masjid boleh menyediakan kemudahan sokongan seperti premis perniagaan 107

122 terutamanya kedai runcit dan kedai makan. Kemudahan sokongan seperti taman permainan, perpustakaan, dan bilik televisyen merupakan faktor tarikan untuk musafir menginap di masjid. Kemudahan lain untuk kegunaan bersama boleh ditambah mengikut kemampuan seperti kemudahan telefon, wifi, televisyen atau akhbar di kawasan umum yang boleh diguna sama oleh penginap atau ahli jemaah. Cadangan daripada kajian kepada masjid yang ingin mengadakan penginapan di masjid mempunyai kemudahan seperti Rajah Laluan utama Bilik Penginapan Kawasan Laluan utama permainan Tempat letak kenderaan Induk Masjid - Solat dan ibadah khusus - Ceramah Perpustakaan/ pejabat/ kelas pengajian Ruang rehat/ tv Ruang perniagaan / akhbar Sumber: Kerja lapangan Rajah 4.25 Cadangan susunan guna tanah masjid 108

123 e. Garis panduan Khusus i. Perancangan bilik Bilik dengan saiz yang bersesuaian mengikut keputusan ahli jawatankuasa dan perunding. Kemudahan bilik yang selesa dengan kemudahan katil dan perabot asas serta kemudahan bilik air merupakan kriteria asas yang dicadangkan. Keluasan yang dicadangkan ialah bilik sekitar 8 meter persegi yang menampung kemudahan kelengkapan asas seperti katil, almari pakaian dan bilik air seperti yang dicadangkan oleh Kementerian Pelancongan Malaysia dalam sistem pengelasan orkid untuk premis penginapan bajet (Kementerian Pelancongan dan Kebudayaan Malaysia, 2013). Rajah 4.26 merupakan cadangan kemudahan asas yang perlu disediakan untuk kemudahan kepada penginap. Susun atur boleh diubah suai mengikut keluasan bilik dan kedudukan arah kiblat. Sumber: Dibangunkan berdasarkan kajian Rajah 4.26 Kemudahan Asas untuk Bilik Penginapan di Masjid 109

124 ii. Kebersihan dan penyelenggaraan Kemudahan yang disediakan mestilah dalam keadaan yang bersih terutamanya apabila melibatkan tandas. Bakul sampah perlu disediakan dan sentiasa dalam keadaan tertutup. Kain cadar dan tuala yang disediakan seharusnya dibersihkan setiap kali pengunjung mendaftar keluar. Selain itu aktiviti pengawalan makluk perosak seperti tikus atau lipas perlu dilakukan secara berkala. Penyelenggaraan merupakan perkara penting bagi memastikan peralatan atau persekitaran berada dalam keadaan selamat dan terjamin penggunaannya. Kebersihan dan penyelenggaraan memerlukan kepada pekerja yang terlatih sama ada secara tetap atau separuh masa berdasarkan kemampuan. iii. Kemudahan dan sasaran Kemudahan bilik yang ditawarkan mestilah memenuhi keperluan asas iaitu keperluan tempat untuk tidur, mandi dan sebagainya. Kemudahan makan minum boleh disediakan di kawasan persekitaran masjid. Sasaran pasaran diutamakan kepada musafir atau pun golongan yang kurang berkemampuan. iv. Keselamatan bangunan dan pengguna Keselamatan pengguna diutamakan dengan menyediakan kemudahan laluan kecemasan jika berlaku kebakaran ataupun kecelakaan lain. Di samping itu, bekalan kuasa kecemasan juga perlu disediakan sebagai persediaan awal jika berlaku gangguan bekalan elektrik ataupun air. Skop keselamatan juga merangkumi kawasan penginapan bebas daripada gangguan penjenayah, pengemis atau orang tidak siuman. 110

125 v. Pendaftaran Pendaftaran penginap merupakan satu kemestian untuk tujuan keselamatan dan rekod. Rekod pendaftaran sepatutnya mempunyai ruang yang cukup bagi catatan butiran lengkap penginap seperti alamat rumah, destinasi, tempoh menginap dan ruangan khas untuk maklum balas. Maklumat seperti ini berguna bagi tujuan penambahbaikan perkhidmatan pada masa hadapan. vi. Sumber manusia Ahli jawatankuasa perlu menyediakan tenaga kerja sekurang-kurangnya seorang untuk menguruskan pengendalian bilik penginapan secara sepenuh masa. Keperluan tenaga kerja sepenuh masa bergantung pada jumlah bilik yang dikendalikan dan kemampuan kewangan. Sekiranya permintaan pasaran tidak memperlihatkan pola yang boleh diramal, pihak pengurusan perlu memikirkan pengambilan pekerja secara separuh masa. Ada baiknya jika keutamaan pengambilan pekerja separuh masa diberikan kepada ahli jemaah masjid. vii. Peraturan dan garis panduan penginapan Peraturan bertindak sebagai arahan kepada sesuatu perkara. Ia perlu dirangka untuk semua pihak yang terlibat merangkumi pekerja dan penginap. Pekerja perlu mengetahui apa yang boleh dan tidak boleh dilakukan dalam bab kewangan, waktu bekerja dan bidang tugas manakala penginap perlu mematuhi peraturan bilik penginapan yang diwartakan. Penginap mestilah mematuhi peraturan yang dipaparkan di bahagian dalam pintu bilik dan di kaunter pendaftaran. Contoh garis panduan penginapan seperti yang dilampirkan di lampiran 4. Panduan di lampirkan 111

126 bersifat umum dan lebih berbentuk arahan tentang apa yang boleh dilakukan dan apa yang dilarang kepada penginap. f. Penutup Keperluan lain boleh disesuaikan mengikut kemampuan dan persekitaran setempat. Pindaan dan penambahan boleh dilakukan di atas budi bicara ahli jawatankuasa masjid. Situasi mungkin berbeza bergantung kepada keadaan semasa. Pihak masjid seharusnya merujuk khidmat nasihat daripada JAKIM atau majlis agama Islam sekiranya perlu. 4.7 Kesimpulan Potensi masjid akan lebih terserlah jika mendapat liputan yang lebih meluas dengan menganalisis faktor-faktor yang menarik minat tetamu memilih masjid sebagai destinasi penginapan mereka. Berasaskan maklumat diperolehi sepanjang kajian dijalankan, penyelidik mendapati beberapa keperluan dalam pengendalian pengurusan penginapan di masjid. Garis panduan yang dibentuk berdasarkan faktor dan keperluan diharap memberikan gambaran kepada keseluruhan perjalanan pengendalian penginapan di masjid. Keperluan yang ketara ialah dari segi kesungguhan ahli jawatankuasa di dalam mengendalikan perkhidmatan penginapan. Kebanyakan daripada ahli jawatankuasa walaupun daripada golongan pesara tetapi sanggup memberikan sokongan dalam memastikan kemudahan penginapan boleh dijayakan. Ini menunjukkan bahawa perlu ada kesungguhan dalam usaha menjayakan konsep penginapan sebegini. 112

127 Harga yang mampu bayar merupakan kelebihan yang ditawarkan oleh mereka. Kadar harga yang ditawarkan merupakan kekuatan dalam memasarkan produk kepada orang ramai. Inilah antara perkara yang dapat diperhatikan di ketigatiga masjid kajian. Lokasi turut memainkan peranan dalam menarik orang ramai menginap di masjid. Kedudukan berhampiran pusat pengajian merupakan tarikan utama menyebabkan masjid menjadi pilihan. Kemudahan mendapatkan sumber makanan dan keperluan lain menjadi menjadi sokongan kepada penginapan ini. Kewujudan pengangkutan dan jalan perhubungan melengkapkan lagi lokasi penginapan di masjid untuk dikunjungi. Kepentingan lokasi dapat diperhatikan berdasarkan kadar pusing ganti permintaan bilik di masjid-masjid yang lebih mudah dihubungi seperti Masjid Ridzuaniah dan Sultanah Bahiyah yang berada di lokasi yang lebih mudah diakses berbanding Masjid Osmaniah yang berada di kawasan perkampungan. Permintaan terhadap penginapan di masjid tidak terlalu tinggi. Pemerhatian merumuskan pemintaan banyak bergantung kepada musim dan kelompok individu tertentu. Walaubagaimanapun ia berpotensi untuk dikembangkan. Kemungkinan ketiadaan maklumat dan bilangan bilik yang terhad menyebabkan orang ramai tidak menyedari kewujudan penginapan sebegini. Untuk meningkatkan permintaan pada masa hadapan, beberapa pendekatan seperti pemasaran dan latihan perlu diberikan perhatian. Pemasaran penting agar maklumat dapat disalurkan kepada orang ramai dengan lebih meluas manakala latihan boleh memberikan pengetahuan untuk mengendalikan bilik dengan berkesan. Garis panduan yang dibentuk berdasarkan rujukan sekunder seperti buku dan internet merupakan asas yang boleh dikembangkan dengan lebih luas dalam kajian lanjut. Terdapat perbezaan dari segi lokasi kedudukan, keluasan tapak masjid, reka 113

128 bentuk masjid, dan taraf pendidikan ahli jawatankuasa masjid yang memberi kesan kepada penyediaan garis panduan tersebut. Oleh sebab itu, garis panduan yang dibentuk bersifat umum untuk memenuhi keperluan mana-mana masjid yang berminat untuk melaksanakannya. 114

129 BAB 5 RUMUSAN DAN CADANGAN 5.1 Pendahuluan Bab ini memberi rumusan penemuan kajian dan cadangan pembangunan masjid sebagai pengendali penginapan untuk orang ramai dari luar mukim. Cadangan dikemukakan sejajar dengan potensi memakmurkan masjid dan senario keperluan pelancongan semasa. Kewujudan penginapan diharapkan mampu menarik kehadiran ramai orang untuk mengunjungi masjid. Dalam masa yang sama, harapan juga dipanjangkan agar masjid mampu menjadi pengendali penginapan sokongan kepada sektor pelancongan negara. Selain itu, cadangan bagi kajian masa hadapan turut dinyatakan sebagai saranan kepada pengkaji akan datang yang berminat untuk membuat kajian lanjutan berkaitan perusahaan penginapan di masjid. 5.2 Rumusan kajian Kebajikan merupakan asas yang diletakkan oleh Islam dalam semua perkara. Kajian ini merupakan cubaan merungkai keperluan penyediaan penginapan agar dapat memenuhi kelompok individu yang berkecenderungan. Aktiviti berbentuk modal sosial ini diharap mampu menyumbang kepada kecemerlangan masyarakat Islam (Hairunnizam et al., 2009). Keperluan pelancong, terutama musafir patut diberi perhatian oleh masjid yang berhasrat untuk mengendalikan penginapan di premis masing-masing. Pelancong memerlukan maklumat tentang kemudahan yang disediakan, pandu arah ke tempat penginapan, peraturan di sana dan maklumat umum tentang kegiatan masjid. 115

130 5.2.1 Kesesuaian Masjid untuk Menyediakan Penginapan Penginapan merupakan keperluan kepada individu atau kumpulan yang melancong ke mana-mana destinasi. Menurut Abdul Kadir (1989) masjid merupakan bangunan yang mudah dijumpai di banyak lokasi seluruh negara. Jika masjid-masjid tersebut mampu menawarkan kemudahan penginapan masalah ketiadaan tempat menginap kemungkinan tidak timbul kerana masjid lazimnya ada di sepanjang laluan perjalanan. Walaupun begitu, kesesuaian masjid bergantung pada banyak faktor. Berdasarkan kajian yang telah dilakukan, masjid yang sesuai perlu mempunyai kemampuan yang cukup dari segi kewangan. Syarat utama ialah kesanggupan pengerak mengendalikan pengurusan masjid secara ikhlas dalam banyak perkara (Mohd Nizam & Ahmad Badri, 2010). Di samping itu kesesuaian juga melibatkan lokasi dan tarikan sampingan yang mendorong untuk menuju ke destinasi setempat Kumpulan Sasar Kebanyakan pelancong yang menggunakan kemudahan penginapan di masjid ialah dari kalangan mereka yang mempunyai keperluan yang tersendiri. Ada yang memilih untuk menginap disebabkan oleh kecenderungan mereka terhadap agama. Mereka akan mencari tempat penginapan mesra pengguna Muslim yang memenuhi tuntutan keagamaan (Battour et al., 2010; Henderson, 2010a). Masjid bagi mereka merupakan penyelesaian yang unggul sebagai tempat penginapan mereka. Ada yang memilih untuk menginap di masjid disebabkan oleh faktor kemampuan. Kadar sewa bilik yang tinggi di hotel menyebabkan mereka mencari penginapan alternatif yang lebih mampu ditanggung. Masjid dengan semangat menjaga kebajikan pelancong marhaen yang kurang berkemampuan sesuai 116

131 untuk mereka terutama pada musim-musim perayaan dan cuti umum apabila pelancong tidak mempunyai banyak pilihan untuk bermalam. Dengan menginap di masjid, musafir juga dapat menunaikan ibadah dan makan minum seperti biasa tanpa ragu-ragu Pengurusan Masjid Ahli jawatankuasa masjid merupakan pihak utama yang merancang dan mengelola segala kegiatan masjid, manakala pegawai masjid menumpukan perhatian kepada urusan mengimamkan solat, menjadi bilal dan kebersihan masjid. Walau bagaimanapun pegawai masjid ada kalanya juga bertindak sekali gus sebagai ahli jawatankuasa kariah. Pengalaman dan taraf pendidikan ahli jawatankuasa masjid ialah antara faktor yang berpengaruh dalam kejayaan aktiviti masjid. Kajian mendapati pengurusan oleh ahli jawatankuasa yang berpendidikan lebih tersusun melalui kegiatan yang pelbagai dan berinisiatif untuk membuat perubahan seperti menyediakan kemudahan penginapan. Kerjasama dan sokongan semua ahli jawatankuasa masjid terhadap perlaksanaan bilik penginapan amatlah diperlukan. Walaupun begitu hasil kajian mendapati untuk menguruskan bilik penginapan hanya memerlukan sebilangan individu sahaja. 5.3 Cadangan Penyelidik mengariskan beberapa cadangan hasil daripada kajian yang telah dijalankan. Cadangan ditujukan kepada ahli jawatankuasa masjid dan badan yang berkaitan dengannya. Ia melibatkan penyelidikan dan pembangunan penginapan dengan tersusun, penekanan terhadap profesionalisme dan kecemerlangan ahli 117

132 jawatankuasa, bantuan dana secara perkongsian bijak dengan badan luar, dan kesungguhan dari segi pemasaran Penyelidikan dan Pembangunan Masjid pada peringkat awal kebanyakannya tidak merancang untuk menyediakan kemudahan penginapan. Kajian mendapati kebanyakan bilik penginapan didirikan adalah daripada bangunan sedia ada yang dibaik pulih hasil keputusan mesyuarat ahli jawatankuasa masjid. Pada asasnya ia dapat memenuhi keperluan penginapan tetapi terdapat kekurangan yang timbul seperti ruang atau kemudahan yang terbatas. Kajian penyelidikan lanjut terhadap penyediaan dan pembangunan perlu digiatkan lagi. Kewujudan Musafir Khanna dan Caravanserai atau kesinambungan Ashram, YMCA atau Chabad House di merata tempat boleh dijadikan rujukan untuk pembangunan dan pengekalan penginapan di masjid. Pembangunan penginapan di masjid perlu dirangka secara terancang sedari awal proses mereka membentuk tapak masjid seperti yang dilaksanakan oleh Masjid Al Ghufran, Taman Tun Dr. Ismail atau Kompleks Masjid Al-I tisam di Shah Alam. Penyelidikan tentang penginapan ini boleh melibatkan pengkaji yang mempunyai kepakaran daripada institusi pengajian tinggi dalam bidang reka bentuk, pembangunan pembandaran, alam sekitar dan pelancongan selain daripada ulama Islam. Hasil akhirnya ialah penginapan di masjid yang bermanfaat untuk semua Profesionalisme dan Kecemerlangan Kajian yang dijalankan menunjukkan ahli jawatankuasa di kalangan mereka yang berpengalaman dan berpendidikan mampu menerajui program penginapan 118

133 dengan lebih aktif dari segi kegiatan masjid. Keperluan masjid hari ini memerlukan pengurusan yang lebih profesional (Roslan, 2008). Profesional yang dimaksudkan ialah melalui pengamalan pengurusan yang sistematik berdasarkan matlamat yang ditetapkan oleh masjid. Pendedahan kepada pengurusan seperti pengurusan penginapan dan kewangan boleh dilaksanakan dengan menyertai kursus, bengkel, seminar dan seumpamanya. Lawatan ke tempat-tempat yang telah mengendalikan penginapan boleh dilakukan sebagai sebahagian daripada proses penanda arasan. Percambahan idea hasil daripada pengalaman di masjid kajian berkemungkinan boleh diamalkan dalam pengendalian penginapan di masjid masing-masing Bantuan Dana dan Sokongan Masalah kewangan ialah antara komponen penting dalam memulakan perkhidmatan penginapan di masjid. Agensi yang mempunyai peruntukan zakat dan wakaf sepatutnya boleh memberi bantuan menyalurkan peruntukan bagi tujuan terbabit. Yayasan Wakaf Malaysia (YWM) atau Baitulmal negeri-negeri boleh membantu dalam merealisasikan penubuhan kemudahan tersebut. Ia berdasarkan kemampuan dua badan berikut dalam membangunkan hotel-hotel wakaf dan bazarbazar di beberapa masjid di seluruh negara (Jabatan Wakaf Zakat dan Haji, 2012). Pendekatan ini mungkin sedikit berbeza dengan apa yang dilaksanakan oleh badan-badan terbabit dengan pembinaan hotel wakaf yang lebih bersifat mengembangkan harta wakaf daripada memberikan kemudahan kepada orang awam ("Yayasan Wakaf Malaysia", 2010). Cadangan pembinaan untuk penginapan boleh dibuat secara sewa beli supaya banyak masjid boleh mengadakannya dengan kadar bayaran bulanan yang mampu bayar. Komitmen bayaran bulanan akan menyebabkan 119

134 ahli jawatankuasa dan penginap masing-masing lebih bertanggungjawab. Agensi atau firma yang berkemampuan sama ada YWM atau Jabatan Agama menyediakan prasana penginapan dan bayaran sewa beli boleh dibuat secara bulanan oleh pengendali kepada mereka. Banyak pihak lain yang boleh memberi sokongan jika usaha ini dilakukan secara terancang. Agensi-agensi kerajaan, pihak swasta dan badan bukan kerajaan boleh dijalin untuk bekerjasama agar dapat memastikan penginapan dikendalikan dengan baik. Kepakaran dari segi latihan boleh ditawarkan oleh Kementerian Pelancongan atau JAKIM untuk melatih amalan layan tamu kepada pekerja dan ahli jawatankuasa manakala badan yang mempunyai peruntukan kewangan seperti ANGKASA atau badan berkaitan kerajaan (GLC) boleh membantu mengikut kemampuan masing-masing (Nazura, 2012) Pemasaran dan promosi Kajian menunjukkan tiada promosi serius dari segi pemasaran. Kemudahan internet sebagai contohnya tidak dimanfaatkan untuk menyebarkan maklumat, tentang kewujudan penginapan kepada umum. Walaupun mempunyai kemudahan yang terbatas, ia sekurang-kurang membuka ruang untuk orang ramai mendapatkan maklumat apabila memerlukan kemudahan tersebut. Kesukaran dirasai sendiri oleh penyelidik untuk mencari masjid yang menyediakan kemudahan penginapan kepada tetamu. Cadangan mempromosikan penginapan melalui laman sesawang dilihat sebagai medium pemasaran boleh diketengahkan. Kemungkinan lebih banyak masjid yang menyediakan penginapan tetapi disebabkan maklumat yang tidak diketahui menyebabkan pelancong memilih untuk tinggal di hotel ataupun resort. 120

135 Laman sesawang boleh bertindak sebagai alat perhubungan awam yang merupakan suatu komponen penting dalam pemasaran (Siti Ezaleila & Hamedi, 2012). Kewujudan laman web membolehkan masjid dikenali dan diketahui kewujudannya. Kewujudan laman web dengan paparan maklumat yang lengkap seperti yang telah diperkenalkan oleh Masjid Al Ghufran boleh dijadikan sebagai suatu contoh usaha promosi yang menarik seperti laman sesawang Perkhidmatan hosting berbayar atau blog percuma boleh di jadikan tapak kepada laman sesawang berkenaan. Promosi yang dilakukan secara atas talian boleh menyenaraikan pengisian maklumat yang lengkap dengan paparan yang menarik dan kreatif. Ia mampu menarik orang ramai mendapatkan maklumat 24 jam sehari dan membuka peluang untuk pelancong mendapatkan kemudahan penginapan yang ditawarkan. Laman sesawang contoh ialah Cadangan Penyelidikan Masa Hadapan Kekangan masa dan kekurangan sumber maklumat berkaitan kajian merupakan antara kesukaran yang terpaksa dihadapi oleh penyelidik. Walaubagaimana pun ia membuka peluang ke arah pengembangan kepada lebih banyak kajian untuk masa hadapan. Berdasarkan kajian yang telah dilaksanakan, penyelidik mendapati beberapa perkara yang boleh diberi perhatian untuk kajian seterusnya pada masa hadapan iaitu keluasan konteks kawasan kajian atau informan. Kajian kes yang dilakukan hanya melibatkan masjid dalam jumlah yang terhad di kawasan utara Semenanjung Malaysia sahaja. Kajian akan datang boleh diteruskan di kawasan-kawasan lain di seluruh Malaysia. Kemungkinan terdapat perbezaan yang timbul di antara satu kawasan dengan kawasan yang lain. Perbezaan 121

136 dari segi adat, budaya dan penghayatan agama memberi kesan secara tidak langsung kepada keperluan penginapan di masjid untuk berkembang. Sasaran penyelidikan menumpukan kepada ahli jawatankuasa masjid dan individu yang terlibat secara langsung dengan aktiviti mengendalikan penginapan di masjid. Cadangan kajian masa hadapan boleh diteruskan dengan melihat dari perspektif pengguna yang menginap di masjid atau juga melibatkan individu yang tidak terlibat secara langsung dalam proses mengendalikan penginapan seperti ahli kariah masjid atau pengunjung masjid yang tidak menginap. 5.5 Kesimpulan Penyelidikan yang dilaksanakan bersifat serampang dua mata. Ia tidak dilakukan hanya untuk tuntutan akademik semata-mata tetapi juga sebagai memenuhi tanggung jawab sosial membantu saudara seislam yang memerlukan kemudahan penginapan. Keperluan membantu pelancong ketika bermusafir merupakan gesaan Islam melalui sumber Al Quran dan Sunah seperti yang dinyatakan di awal bab. Keperluan ini boleh ditangani secara serius oleh institusi masjid. Cadangan berikut yang ditimbulkan untuk penambahbaikan kepada kelompok tertentu dalam menjayakan penginapan di masjid ini. Kelompok utama yang diberi pendedahan di sini ialah ahli jawatankuasa masjid. Mereka merupakan kumpulan penting dalam sebarang usaha menjayakan program penginapan di masjid. Kesungguhan dan komitmen mereka penting untuk mencapai kejayaan konsep ini. Pembangunan dan penyelidikan perlu dilaksanakan lagi untuk mendalami keperluan penginapan ini dari segenap aspek. Kerajaan melalui agensi yang berkenaan, pihak swasta dan badan-badan bukan kerajaan mempunyai peranan 122

137 masing-masing dalam membantu perkhidmatan penginapan untuk musafir ini. Komitmen dan tindakan bersama setiap pihak adalah perlu bagi memastikan kejayaan program ini. Harapan agar lebih banyak kajian dalam bentuk ini dapat dilaksanakan pada masa akan datang. 123

138 BIBLIOGRAFI Abdul Basit. (2009). Strategi pengembangan masjid bagi generasi muda. Komunika Jurnal Dakwah dan Komunikasi, 3(2), Abdul Kadir, D. (1989). Islam and tourism: Patterns, issues, and options. Annals of Tourism Research, 16, Abdul Rahman, H. I. (2012). Wilayah Utara Semenanjung Malaysia: Warisan sejarah dan asas rupa diri kebangsaan. In O. K. Gin (Ed.), Warisan wilayah Utara Semenanjung Malaysia (pp. 3 29). Minden: Penerbit Universiti Sains Malaysia. Ainoor Mahfuzah, A. (2010). Masjid mesra remaja. In C. N. Mohd Aderi, T. Ab. Halim, G. Kamarulzaman, & M. Firdaus (Eds.), Prosiding Seminar Kebangsaan Pengajaran dan Pembelajaran Berasaskan Masjid 2010 (pp ). Bangi: Universiti Kebangsaan Malaysia. Al-Hamarneh, A., & Steiner, C. (2004). Islamic tourism: Rethinking the strategies of tourism development in the Arab world after September 11, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, 24(1), Retrieved from Alias, O., & Anisah, A. G. (2008). Islam yang mudah. Batu Caves: PTS Islamika. Anan, C. M. (2012). Pembangunan wakaf - pengalaman Malaysia. Kuala Lumpur. Retrieved from Arasteh, M., & Eilami, R. M. (2011). The role of religion and Islam in the tourism industry of Iran. Social Science Research Network (SSRN). Retrieved from Ashram. (n.d.).collin English Dictionary - Complete & Unabriged 10th Edition. Retrieved January 20, 2013, from Asmak, A., & Fatimah, S. (2010). Pelancongan dari perspektif Islam. In M. A. Yakob, H. Ismail, & T. Ibrahim (Eds.), Prosiding Seminar Pengurusan Perhotelan & Pelancongan Islam 2010 (pp ). Shah Alam: Universiti Teknologi Mara. Badaruddin, M., & Yusnita, Y. (2009). Malaysian domestic travelers: Characteristic and behavior. Universiti Sains Malaysia. Minden. Retrieved June 20, 2012, from Battour, M., Ismail, M. N., & Battor, M. (2010). The impact of destination attributes on Muslim tourist s choice. International Journal of Tourism Research, 13(6), Beime, E., & Curry, P. (1999). The impact of the internet on the information search process and tourism decision making. In D. Buhalis & W. Schertler (Eds.), Information and Communication Technologies in Tourism (pp ). Vienna: Springer. 124

139 Bon, M., & Hussain, M. (2010). Halal. In N. Scott & J. Jafari (Eds.), Tourism in the Muslim World (Bridging Tourism Theory and Practice, Volume 2) (pp ). Bingley, UK: Emerald Group Publishing Limited. Boyce, C., & Neale, P. (2006). Conducting in-depth interviews: A guide for designing and conducting in-depth interviews for evaluation input. Pathfinder International. Pathfinder International. Retrieved March 13, 2012, from D=6301 Cavana, R. Y., Delahaye, B. L., & Sekaran, U. (2001). Research methods for business (3rd ed.). New York: John Wiley. Chabad.org. (1993). Chabad-Lubavitch directory. Chabad-Lubavitch Media Center. Retrieved March 20, 2013, from Cresswell, J. W. (1998). Qualitative inquiry and research design: Choosing among five approaches. Thousand Oaks, CA: Sage Publication. Dale, S. F. (2010). Empires and emporia: Palace, mosque, market and tomb in Istanbul, Isfahan, Agra and Delhi. Journal of the Economic and Social History of the Orient, 53, Denzin, N. K., & Lincoln, Y. S. (1994). Handbook of qualitative research. Thousand Oaks, CA: Sage Publication. DeWalt, K. M., & DeWalt, B. R. (2011). Participant observation: A guide for fieldworkers. Plymouth: AltaMira Press. Duman, T. (2011). Value of Islamic tourism offering: Perspectives from the Turkish experience. International Institute of Advanced Islamic Studies (IAIS) Malaysia. Retrieved March 12, 2012, from Prof Dr Teoman Duman.pdf Ezad Azraai, J., Siti Noorasikin, T., Kaseh, A. B., & Zamri, A. (2010). Peranan dan sumbangan institusi masjid dalam pembangunan masyarakat Melayu-Islam di Singapura: Satu kajian di Masjid Assyafaah, Sembawang. Journal of Islamic and Arabic Education, 2(2), Faizal, R. (2009, September). Hotel dan masjid dalam satu kompleks. Milenia Muslim, 14. Fiorentino, A. (1995). Budget hotels: not just minor hospitality products. Tourism Management, 16(6), Gerring, J. (2007). Case study research principles and practices. New York: Cambridge University Press. Ghafani, A. T. (2008, March 1). Pelancongan masjid. Berita Harian. Retrieved from Gill, J., & Johnson, P. (2005). Research methods for managers (3rd ed.). Thousand Oaks, California: Sage Publications. 125

140 Goeldner, C. R., Ritchie, J. R. B., & McIntosh, R. W. (2000). Tourism principles practices philosophies (8th ed.). New York: John Wiley & Sons Inc. Griffin, R. W. (1993). Management. Boston: Houghton Mifflin Company. Hadi, A. (2008). Evolusi pemikiran pengurusan. Pengurusan di Malaysia (pp. 1 27). Kuala Lumpur: Institut Terjemahan Negara Malaysia. Hairunnizam, W., Nor Ghani, M. N., Jaafar, A., & Sanep, A. (2009). Masjid dan pembentukan modal sosial: apakah faktor penentu aktivism masjid? Universiti Kebangsaan Malaysia. Retrieved December 12, 2012, from kerja/paper peranan masjid.pdf Hasan, B., Mohammad Mahyuddin, K., & Mohd Ahsrof Zaki, Y. (2010). Pelancongan dari perspektif Islam: Analisis pendekatan fiqh. In Y. Mohd Asmadi, I. Huzaimah, & I. Takiyuddin (Eds.), Prosiding Seminar Pengurusan Perhotelan & Pelancongan Islam 2010 (pp. 1 17). Shah Alam: Universiti Teknologi Mara. Hasni, O. (2003). Pengurusan dan pengimarahan masjid di negeri Perak Darul Ridzuan. Universiti Utara Malaysia. Hasni, O., & Abdullah, A. G. (2004). Pengurusan dan pengimarahan masjid di Perak. In M. N. Asmadi & M. S. Mohd Yusnaidi (Eds.), Seminar Kebangsaan Pengurusan Masjid (pp ). Sintok: Pusat Islam Universiti Utara Malaysia. Hasnurul, M., & Wan Shamsul, A. (2008, October 5). Bina rumah musafir di masjid negara. Utusan Malaysia. Retrieved from Henderson, J. C. (2003). Managing tourism and Islam in Peninsular Malaysia. Tourism Management, 23, Henderson, J. C. (2009). Islamic tourism reviewed. Tourism Recreation Research, 34(2), Henderson, J. C. (2010a). Chapter 6: Islam and tourism. In N. Scott & J. Jafari (Eds.), Bridging Tourism Theory and Practice (pp ). Bingley, UK: Emerald Group Publishing. Henderson, J. C. (2010b). Sharia-compliant hotel. Tourism and Hospitality Research, 10, Retrieved from els.pdf Howell, D. W., Wright, D., Reynolds, N., Ellison, M. B., & Ellison, R. A. (2006). Passport: An introduction to the tourism industry fourth Canadian edition (4th ed.). Toronto: Nelson Education Ltd. Intan Mas Ayu, S. (2012). Pusat sehenti masjid. Harian Metro. Kuala Lumpur. Retrieved from Islamic Cultural Centre of Ireland. (2012). Facilities & Services. Islamic Cultural Centre of Ireland. Retrieved January 10, 2012, from 126

141 ITC akan semarakkan kegiatan pelancongan Islam. (2012, May 7). ITC akan semarakkan kegiatan pelancongan Islam. Bernama. Kuala Lumpur. Retrieved from Jabatan Agama Islam Perak. (2003). Buku panduan tugas tugas jawatankuasa kariah dan pegawai-pegawai masjid negeri Perak Darul Ridzuan. Ipoh: Jabatan Agama Islam Perak. Jabatan Kemajuan Islam Malaysia. (2012). Direktori masjid Malaysia. IslamGrid. Retrieved January 20, 2012, from Jabatan Wakaf Zakat dan Haji. (2012). Senarai hotel wakaf. JAWHAR. Retrieved May 20, 2012, from Jabil, M., & Mazlan, C. S. (2011). Pelancongan Islam: Suatu sorotan konsep dan teoretikal. In S. Azimah & A. R. Mohd Luthfi (Eds.), International Conference on Humanities (pp. 1 10). Minden: Penerbit Universiti Sains Malaysia. Jamudin, I. (2012, February). Memperkasa pelancongan Islam. Milenia Muslim, 4. Johar, S., Ahmad, A. G., Che-Ani, A. I., Tawil, N. M., & Abdullah, N. A. G. (2011). Analisa kajian lapangan ke atas kecacatan pada bangunan masjid lama di Malaysia. The Journal of Design + Built, Mosque Edition, 1(1), Jones, C., & Jowett, V. (1998). Managing facilities. Oxford: Butterworth Heinemann. Kamal, A. (2003). Analisis blog sebagai media alternatif penyebaran maklumat dal am industri pelancongan. Unpublished master's thesis for master's degree Universiti Teknologi Malaysia. Retrieved from Kay, M. K. (2009, December 3). Pelancongan keagamaan produk pelancongan terpenting negara. Bernama. Kuala Lumpur. Retrieved from Kelly, I., & Nankervis, T. (2001). Visitor destinations: An international perspective. Milton: John Wiley & Sons Australia Ltd. Kementerian Pelancongan dan Kebudayaan Malaysia. (2013). Kriteria minumum pengelasan orkid. Kementerian Pelancongan dan Kebudayaan Malaysia. Retrieved June 20, 2013, from Khadijah, M. N. (2009, May 20). Kamar, kafe bak hotel. Kosmo. Kuala Lumpur. Retrieved from Kinderis, R. (2010). Adaptation of social tourism as of alternative form of tourism in Europe. GeoJurnal of Tourism and Geosites, 5(1), Lembaga Penggalak Pelancongan Malaysia. (2012). Destinasi - tarikan budaya. Retrieved January 12, 2012, from Lincoln, Y. S., & Guba, E. G. (1985). Naturalistic inquiry. Thousand Oaks, CA: Sage Publications Inc. 127

142 Lokman, Z. (2007). Penjanaan kegiatan ekonomi institusi masjid. In O. Abd. Hamid (Ed.), Islam hadhari kekuatan masjid dalam menjana masyarakat gemilang (pp ). Putrajaya: Yayasan Islam Hadhari. Lominé, L., & Edmunds, J. (2007). Key concepts in tourism. New York: Palgrave Macmillan. Mack, N., Woodsong, C., McQueen, K. M., Guest, G., & Namey, E. (2005). Qualitative Research Methods: A Data Collectors Field Guide. Research Triangle Park, NC: Family Health International. Majlis Agama Islam Wilayah Persekutuan. (2011). Mengurus kewangan masjid secara berhemat. Khutbah Jumaat. Retrieved April 1, 2011, from Kewangan Masjid Dengan Berhemah/3.pdf Majlis Agama Islam Wilayah Persekutuan. (2012). Masjid idaman. Khutbah Jumaat. Retrieved July 13, 2012, from /Masjid Idaman/Masjid Idaman - edit.pdf Majlis Ugama Islam Singapura. (2005). Mosque convention 2005: Remodelling mosques. Majlis Ugama Islam Singapura. Retrieved December 10, 2011, from Majlis Ugama Islam Singapura. (2011). MUIS annual report Majlis Ugama Islam Singapura. Toa Payoh. Retrieved December 10, 2011, from Reports/MUIS_AR10.pdf Mancini, M. (2005). Access: Introduction to travel and tourism. New York: Thomson Delmar Learning. Maoz, D., & Bekerman, Z. (2010). Searching for Jewish answers in Indian resorts the postmodern traveler. Annals of Tourism Research, 37(2), Masjid Al Ghufran. (2013). Kemudahan sewaan. Portal Rasmi Masjid Al Ghufran. Retrieved June 12, 2013, from Masjid Darul Ghufran. (2010). Darul Ghufran Mosque. Darul Ghufran Mosque. Retrieved January 20, 2012, from Maxwell, J. A. (2005). Qualitative research design: An interactive approach (2nd ed.). Thousand Oaks, CA: Sage Publication. McCabe, S. (2009). Who needs a holiday? Evaluating social tourism. Annals of Tourism Research, 36(4), Medlik, S., & Ingram, H. (2006). The business of hotels (4th ed.). Burlington: Butterworth Heinemann. Miftahi, Z. U. (1996). Mosque in Islam. New Delhi: Qazi Publisher & Distributors. 128

143 Miles, M. B., & Huberman, A. M. (1994). Qualitative data analysis (2nd ed.). Thousand Oaks, CA: Sage Publication. Minnaert, L., Maitland, R., & Miller, G. (2009). Tourism and social policy the value of social tourism. Annals of Tourism Research, 36(2), Mohamed Ali, A. (2005). Pengurusan masjid: Pengalaman republik Singapura. Scribd. Retrieved December 21, 2011, from Mohd Asri, Z. A. (2010). Bukan muslim, masjid dan mainan politik. Minda Tajdid. Retrieved September 24, 2012, from Mohd Fadil, M. Y. (2011). Hotel patuh shariah (shariah compliant hotels) sebagai produk baru industri pelancongan di Malaysia. Prosiding PERKEM VI (pp ). Bangi: Penerbit Universiti Kebangsaan Malaysia. Mohd Nizam, S., & Ahmad Badri, A. (2010). Usaha-usaha ke arah penambahbaikan pengurusan dan pentadbiran masjid. In A. N. Abdullah (Ed.), Isu-isu Pengurusan dan Pengimarahan Masjid di Alaf Baru (pp ). Kota Bharu: Akademi Pengajian Islam Universiti Malaya dan Azha Hamzah Trading. Mohd Tajuddin, M. R. (1998). The mosque as a community development centre : programmes and architectural design guidelines for contemporary Muslim societies. Skudai: Penerbit Universiti Teknologi Malaysia. Mohd Yahya, M. H., Fidlizan, M., Azila, A. R., Nurul Fadly, H., & Syed Ismail, S. M. (2012). Eksplorasi dana kewangan masjid di negeri Perak. Prosiding PERKEM VII (pp ). Bangi: Universiti Kebangsaan Malaysia. Mohd. Zulfadli, S. (2012, July 14). UMNO Cheras lancar rumah musafir. Utusan Malaysia. Kuala Lumpur. Retrieved from Mosques to be one-stop centre for Muslims. (2012, March 28). Mosques to be one-stop centre for Muslims. New Straits Times. Kuala Lumpur. Retrieved from Muhammad Firdaus, N. H., & Muhammad Ramzi, O. (2006). Ensiklopedia asas fardu ain (2nd ed.). Kuala Lumpur: Crescent News KL Sdn Bhd. Muhammad Hisyam, M. (2006). Kelesuan institusi masjid. Institut Kefahaman Islam Malaysia (IKIM). Retrieved September 23, 2011, from 6&cmd=resetall Muhd Fadli, I. (2003). Peranan masjid. Kuala Lumpur: Darul Nu man. Murphy, L., Mascardo, G., & Benckendorff, P. (2007). Exploring word-of-mouth influences on travel decisions: friends and relatives vs. other travellers. International Journal of Consumer Studies, (31),

144 Nazarudin, D., Mohd Onn Rashdi, A. P., Harnizam, Z., & Razlan Adli, Z. (2010). Fasiliti hotel mesra pengguna Islam: Status dan isu. Seminar Pengurusan Perhotelan & Pelancongan Islam 2010 (pp ). Shah Alam: Universiti Teknologi Mara. Nazura, N. (2012, October 25). Pelbagai sumber urus tanah wakaf. Berita Harian. Kuala Lumpur. Ng, Y. F. (2007). A covert heritage : Musafir Khana and the associated community of the Jamia Mosque area. University of Hong Kong. Retrieved from Nik Azis, N. P. (2007). Konsep amalan masjid terbaik. In O. Abd.Hamid (Ed.), Islam hadhari kekuatan masjid dalam menjana masyarakat gemilang (pp ). Putrajaya: Yayasan Islam Hadhari. Nor Raudah, S., & Mohamad Zaidi, A. R. (2006). Strategi mengurus masjid (pp ). Kuala Lumpur: Akademi Pengajian Islam Universiti Malaya dan Azha Hamzah Trading. O Gorman, K. D. (2007). Iranian hospitality: A hidden treasure. Hospitality Review, 9(1), O Gorman, K. D., & Prentice, R. C. (2008). Iranian hospitality: From caravanserai to bazaar to reporting symbolic experience. EuroCHRIE 2008 Congress 11. Dubai. Othman. (2011). Importance of motif and ornamentation in mosque architecture. The Journal of Design + Built, Mosque Edition, Othman, L. (2009). Penyelidikan kualitatif : Pengenalan kepada teori dan metod (3rd ed.). Tanjong Malim: Penerbit Universiti Pendidikan Sultan Idris. Patton, M. Q. (2001). Qualitative research & evaluation methods. Thousand Oaks, CA: Sage Publications. Perry, C. (1998). Processes of a case study methodology for postgraduate research in marketing. European Journal of Marketing, 32(9/10), Perry, C. (2001). Case research in marketing. The Marketing Review,, (1), Pusat Kajian Strategik Kelantan. (n.d.). Kertas dasar pelancongan negeri Kelantan. Retrieved July 2, 2012, from :kertas-dasar-pelancongan-negeri-kelantan&catid=16:kerajaan-tempatan-pelancongandan-kebudayaan&itemid=3 Raghib, A.-S. (2011). Sumbangan peradaban Islam pada dunia. Jakarta: Pustaka AlKauthar. Raja muda Perlis mahu sektor pelancongan Islam diperkasa. (2012, June 19). Raja muda Perlis mahu sektor pelancongan Islam diperkasa. Bernama. Kuala Lumpur. Retrieved from 130

145 Rajasthan Board of Muslim Waqfs. (1999). Muslim Musafirkhanna. Rajasthan Board of Muslim Waqfs. Retrieved July 24, 2013, from Rinschede, G. (1992). Forms of religious tourism. Annals of Tourism Research, 19(1), Rosenberg, P., & Choufany, H. M. (2009). Spiritual lodging - the sharia-compliant hotel concept. HVS. Retrieved September 12, 2011, from Roslan, M. (2008). Pemerkasaan masjid melalui pengurusan profesional. In M. I. Mustari & J. Kamarul Azmi (Eds.), Pengurusan Berkualiti Memacu Kecemerlangan Pengurusan Masjid (pp. 1 12). Skudai: Penerbit Universiti Teknologi Malaysia. Rowley, J. (2002). Using case studies in research. Management Research News, 25(1), Salah, Z. (2002). Education in Islam: The role of the mosque. Foundation for Science Technology and Civilisation. Retrieved January 21, 2012, from Salawati, H. (2009, September). Aset Masjid BBU hampir RM 8 juta. Milenia Muslim, 20. Saunders, M. N. K., Thornhill, A., & Lewis, P. (2009). Research methods for business students (5th ed.). Harlow: FT Prentice Hall. Sen, P. D. (1994). Case studies of mosque and church clinics in Cairo, Egypt. Harvard School of Public Health. Retrieved January 10, 2012, from Shakiri, A. S. (2006). Islamic tourism, for whom? Islamic Tourism Magazine. Retrieved from Shakiri, A. S. (2007). Tourism on a limited budget. Islamic Tourism Magazine, 5 7. Sharpley, R. (2006). Travel and tourism. Thousand Oaks, CA: Sage Publication. Siddiqui, R. (2011). Opinion: Shariah compliant hotels. Halalfocus. Retrieved October 10, 2011, from Siti Ezaleila, M., & Hamedi, M. A. (2012). Penggunaan laman web oleh penerbit universiti di Malaysia sebagai strategi dalam pemasaran penerbitan ilmiah. Jurnal Pengajian Media Malaysia, 12(1), Retrieved from _1-siti ezaleila mustafa & hamedi mohd adnan.pdf Suhaiza, Z., Azizah, O., & Simon, K. (2011). An exploratory study on the factors influencing the non-compliance to halal among hoteliers in Malaysia. International Business Management, 5(1), Surah.my. (2012). Tafsir Al-Quran Bahasa Melayu. Retrieved June 20, 2013, from 131

146 Surat, M., Rasdi, M. T. M., Musa, A. R., Utaberta, N., & Tahir, M. M. (2011). Salah tanggapan terhadap kubah pada senibina masjid: Pengaruh pengisian sejarah dalam hasrat rekabentuk masjid. The Journal of Design + Built, Mosque Edition, Thestaronline. (2010). Turn mosques into one-stop centres. The Star. Retrieved January 11, 2012, from DvjVQa1PpcFN9Z7ZAPocVpVD_3wM037CwzAa1gWr_UqU= Timothy, D., & Olsen, D. (2006). Tourism, religion and spiritual journeys. New York: Routledge. Tourism for All. (2012). Tourism for all. TFA. Retrieved May 20, 2012, from Tripathi, G., Choudhary, H., & Agrawal, M. (2010). What do the tourists want? The case of the Golden Temple, Amritsar. Worldwide Hospitality and Tourism Theme, 2(5), United Nation World Tourism Organization. (2010). International recommendations for tourism statistics United Nation. Retrieved January 20, 2011, from Vukonic, B. (1996). Tourism and religion. London: Routledge. Wan Sahida, W. Z., Suhaimi, A. R., Khairil Wahidin, A., & Yaakob, C. M. (2011). Developing the framework for halal friendly tourism in Malaysia. International Business Management, 5(6), Weeden, C. (2005). A qualitative approach to the ethical consumer: The use of focus groups for cognitive consumer research in tourism. In B. W. Ritchie, P. Burns, & C. Palmer (Eds.), Tourism Research Methods (pp ). Oxfordshire: CABI Publishing. Wikipedia. (2013). Dharamshala. Wikipedia Enclyclopedia. Retrieved July 24, 2013, from Wisker, G. (2001). The postgraduate research handbook. New York: Palgrave Macmillan. Yayasan Wakaf Malaysia bina lima hotel bernilai RM100j. (2010, May 18). Yayasan Wakaf Malaysia bina lima hotel bernilai RM100j. Utusan Malaysia. Kuala Lumpur. Retrieved from Yin, R. K. (2003). Case study research: Design and methods (3rd ed.). Thousand Oaks, CA: Sage Publication. Zainu l Azhar, A. (2012, June 20). Pelancongan Islam berpotensi besar. Utusan Malaysia. Kangar. Retrieved from Zairin Akma, Z., Chamhuri, S., Habibah, A., & Hamzah, J. (2013). Taman Tamadun Islam sebagai produk pelancongan Islam: Persepsi, kepuasan dan jangkaan pelancong. Prosiding PERKEM VIII (pp ). Bangi: Penerbit Universiti Kebangsaan Malaysia. 132

147 Zald, M. N., & Denton, P. (1963). From Evangelism to general service: The transformation of the YMCA. Administrative Science Quarterly, 8(2), Zamani-Farahani, H., & Henderson, J. C. (2010). Islamic tourism and managing tourism development in Islamic societies: The cases of Iran and Saudi Arabia. International Journal of Tourism Research, 12(1), Zawawi, I. (2007). Perspektif Al Quran dan sunah bagi kecemerlangan umat. In O. Abd. Hamid (Ed.), Islam hadhari kekuatan masjid dalam menjana masyarakat gemilang (pp. 3 25). Putrajaya. Zuarida, M. (2010, October 1). Penginapan selesa Masjid Wilayah. Utusan Malaysia. Kuala Lumpur. Retrieved from Zulkiple, A. G. (2002). Pendekatan baru dalam mengimarahkan institusi masjid. In Jabatan Kemajuan Islam Malaysia (Ed.), Koleksi Kertas Kerja Pengurusan Masjid (pp ). Kuala Lumpur: Jabatan Kemajuan Islam Malaysia. 133

148 LAMPIRAN Lampiran 1: Protokol Soalan Penemu bual Kod Rujukan: Tarikh:. Nama Informan:.... Lokasi: Jawatan:. Kelulusan: Tempoh Berkhidmat: Masa Mula:. Masa Tamat: Bahagian A: Pengenalan Saya ingin berterima kasih kerana kesudian tuan untuk meluangkan masa pada hari ini. Nama saya Noor Fiteri bin Abdullah dan saya dalam proses menjalankan kajian tentang pengurusan masjid dalam mengendalikan kemudahan penginapan pelancongan. Tujuan kajian Kajian ini bertujuan untuk mendapatkan maklumat berkenaan dengan kemudahan penginapan yang dikendalikan oleh pihak masjid secara mendalam terutamanya dari segi keperluan dari segi pihak pengurusan masjid. Status Kajian Kajian ini merupakan tesis untuk pengajian peringkat sarjana di Universiti Utara Malaysia. Untuk pengesahan boleh berhubung dengan penyelia saya Prof. Emeritus Dato Dr. Abdul Kadir Haji Din di talian atau Sekolah Pengajian Pasca Siswazah Ghazali Shafie Etika Kerahsiaan Saya mohon untuk merakamkan perbualan ini supaya saya tidak terlupa atau tertinggal isi-isi penting sepanjang proses temu bual diadakan. Walaupun saya juga akan mencatat nota dikhuatiri saya tidak sempat mencatat kesemua perkara dengan jelas. Semua komen tuan dirahsiakan. Ini bermakna maklum balas ini hanya diketahui oleh individu yang terlibat secara langsung dengan kajian ini sahaja dan akan dipastikan tiada identiti tuan dimasukkan ke dalam kajian sebagai responden kecuali dengan keizinan. Tuan boleh sahaja untuk tidak memberitahu perkara yang dirasakan tidak perlu atau rahsia dan boleh menghentikan temu bual pada bila-bila masa. Bahagian B: Soalan transisi i. Bila masjid ini ditubuhkan? ii. Bagaimana dengan latar belakang ahli jawatankuasa masjid? iii. Apa kemudahan yang ada di masjid ini? iv. Bagaimana masjid menjana sumber pendapatan? v. Bagaimana timbul idea untuk mengadakan penginapan di masjid ini? 134

149 Bahagian C: Soalan Utama 1. Faktor mendorong untuk menginap di masjid i. Kenapa pengunjung memilih untuk menginap di sini? ii. Bagaimana promosi dilaksanakan? iii. Bagaimana penginap mendapat maklumat tentang kemudahan ini? iv. Bagaimana meletakkan harga bilik? v. Bagaimana sambutan orang ramai terhadap penginapan sebegini? 2. Perkara yang diperlukan untuk menguruskan penginapan i. Apa masalah yang biasanya timbul berkaitan pengurusan penginapan? ii. Bagaimana ahli jawatankuasa menangani masalah yang timbul? iii. Bagaimana ingin mengekalkan prestasi supaya kekal bersaing? iv. Bagaimana dengan pendapatan? v. Bagaimana menguruskan penyelenggaraan? vi. Kenapa diwujudkan kemudahan penginapan di sini? vii. Apa keperluan yang menjadi keutamaan dalam urusan penginapan? viii. Apakah perancangan masa hadapan untuk penginapan ini? 3. Garis panduan membangunkan penginapan di masjid i. Patutkah usaha ini diperbanyakkan dan dikembangkan lagi? ii. Apa panduan yang boleh dikongsi untuk menguruskan penginapan ini? Bahagian D: Soalan Penutup i. Adakah anda mempunyai apa-apa pandangan lagi yang ingin ditambah ii. Saya akan menganalisis maklumat tuan dan lain-lain lagi dan menghantar draf laporan kepada tuan dan organisasi tuan dalam masa terdekat. Saya akan menyediakan salinan maklumat yang telah dianalisis untuk dinilai kesahihannya kepada tuan jika tuan mahu dan berminat sama ada melalui pos atau e-mel. Sumbangan anda untuk kajian ini adalah amat dihargai. Terima kasih. 135

150 Lampiran 2: Protokol Soalan untuk Kajian Kumpulan Fokus Lembaran Maklumat Tajuk Kajian: Pengendalian Urusan Penginapan Pelancong di Masjid di Kawasan Utara Semenanjung Tarikh Kajian dilaksanakan: Sepanjang September hingga November 2012 Saya Noor Fiteri bin Abdullah. Saya sedang menjalankan satu kajian bagi tujuan memenuhi pengajian sarjana dalam bidang pengurusan pelancongan di Kolej Undang-undang, Kerajaan dan Pengajian Antarabangsa. Saya amat berbesar hati untuk menjemput pihak tuan/puan untuk mengambil bahagian dalam kajian ini (kumpulan berfokus) berkenaan dengan pengurusan masjid dalam mengendalikan kemudahan penginapan. Kajian ini adalah untuk tujuan akademik dan mempunyai objektif agar kajian dapat membentuk satu garis panduan yang ideal bagi penginapan di masjid yang menjadi pilihan alternatif kepada pengguna dengan merungkaikan semua keperluan yang mendasari pengurusan yang strategik di dalam pentadbiran masjid. Tuan/puan terpilih kerana mempunyai kriteria yang telah ditetapkan oleh pihak kami. Jika pihak tuan bersetuju untuk menyertai kajian ini, tuan/puan akan dimasukkan ke dalam satu kumpulan yang dianggotai oleh 6-8 orang bagi membincangkan topik ini dalam masa sekitar tidak melebihi 2 jam. Perbincangan kumpulan berfokus ini akan diadakan di lokasi yang ditentukan. 136