Dijalog ikonoboraca sa ikonopo{tovateqima

Transcription

1 Dijalog ikonoboraca sa ikonopo{tovateqima Episkop Jovan (Puri})* Visoka {kola Akademija Srpske Pravoslavne Crkve za umetnosti i konservaciju, Beograd UDC : DOI /ZOG P Pregledni rad Studija predstavqa analiti~ki prikaz ikonoborstva, hristolo{ke jeresi, koja se javila u Vizantiji i trajala dva veka. Posle prvog odeqka Mogu}nost ikoni~nog izobra`avawa Isusa Hrista i Svetih Bo`ijih ugodnika, u kome je opisana istorijsko-bogoslovska pozadina imenovanog problema, obja{wene su vrste ikona i razli~ite dimenzije pojma ikone prirodna i rukotvorena ikona, a zatim je obja{wen odnos slike i originala, uz dogmatsku zasnovanost svih hipoteza i tvrdwi. Ova dvodelna studija, uz kori{}ewe relevantnih izvora, obja{wava odnos ikonoboraca i ikonopo{tovateqa, kako u tom trenutku u Vizantiji, tako i kroz istoriju do danas. Kqu~ne re~i: ikona, ikonoborstvo, Prvolik, Ovaplo- }ewe, ipostas (li~nost), priroda, trijadologija, hristologija The dialogue of the iconoclasts with the iconophiles The study represents an analytical review of iconoclasm, a Christological heresy that appeared in Byzantium and lasted for two centuries. After the first section The possibilities of expressing Jesus Christ and the holy servants of God by means of icons, which describes the historical and theological background of the said problem, explanations are given of the kinds of icons and the different dimensions of the notion of an "icon" the natural and hand-made icon, and subsequently, of the relationship of the image and the original, along with the dogmatic foundation of all hypotheses and claims. This two-part study, in addition to using the relevant sources, explains the relationship of the iconoclasts and the iconophiles, at that time in Byzantium and throughout history, right up to the present day Keywords: icon, iconoclasm, Archetype, Incarnation, hypostasis (person), nature, triadology, christology a) Mogu}nost ikoni~nog izobra`avawa Isusa Hrista i Svetih Bo`ijih ugodnika U vezi sa temom ikone po~etni dijalog se vodio izme u hri{}ana i Judeja, a zatim pojavom ikonoborstva, dijalog se pro{irio i vodio se izme u ikonopo{tovateqa i ikonoboraca. Ikonopo{tovateqi su osu ivali ikonoborce za jeres, dok su ikonoborci sebe smatrali nosiocima prosve}ewa, 1 a ikonopo{tovateqe su optu- `ivali da su pali u idolopoklonstvo; 2 dakle, ikonoborci su poistove}ivali svete rukotvorene ikone sa idolima. 3 I jedni i drugi su se prvenstveno pozivali na tekst Svetoga Pisma Staroga Zaveta, ali i na Sve{teno Predawe. Pokret protiv ikona je zapo~et u Vizantiji, u crkvenim krugovima, po svoj prilici, pre nego u politi~kim. 4 Me usobna borba izme u ikonoboraca i ikonopo- {tovateqa je okarakterisala ceo VII vek, da bi se nastavila u VIII i IX veku. U to vreme je Crkva je iznela svoj zvani~ni stav o pojmu, su{tini, prirodi, zna~aju i ulozi svetih rukotvorenih ikona. Neizostavno je potrebno re}i da je Sedmi Vaseqenski sabor propisao da se uni{te svi ikonobora~ki spisi, {to je imalo za posledicu da nijedan od tih spisa nije sa~uvan u svom prvobitnom obliku. Me utim, ipak je mogu}e da se u dobroj meri rekonstrui{e ikonobora~ko u~ewe s obzirom na to da mnogi ikonopo{tovateqi i braniteqi ikona sveti Oci i crkveni pisci, u svojim spisima iznose glavne postavke i stavove ikonoboraca. Ne}e biti na odmet da podvu~emo ~iwenicu da su se hri{}ani ikonoborci nalazili pod uticajem judejstva, 5 drevne gr~ke filosofije, gnosticizma, 6 pavlikijanizma, nestorijanizma, evionizma, monofizitizma, montanizma 7 * Visoka {kola Akademija Srpske Pravoslavne Crkve za umetnosti i konservaciju, Kraqa Petra br. 2, Beograd; akademija@spc.rs 1 V. V. Bolotov, Predavawa iz istorije drevne Crkve. Istorija Crkve u periodu Vaseqenskih sabora. Istorija bogoslovske misli, Kraqevo 2006, Cf. V. By~kov, Die philosophish-asthetischen Aspekte des byzantinischen Bilderstreites, Filosofia 8 9 ( ) 343; Cr. Papadopoulou, Aitiai kai genikoj carakthr thj eikonomaciaj, Qeologia 8 (1930) Op{irnije o tome: N. Baynes, Idolatry and the Early Church, in: idem, Byzantine Studies and Other Essays, London 1955, 134; Th. Sideris, The Theological Arguments of the Iconoclasts during the Iconoclastic Controversy, Byzantine Studies 6 (1979) 185; D. Stein, Der Beginn des byzantinischen Bilderstreits und seine Entwicklung bis in die 40er Jahre des 8. Jahrhunderts, Munchen 1980, Bolotov, Predavawa, Cf. A. Louth, St. John Damascene. Tradition and Originality in Byzantine Theology, Oxford 2002, Gnosticizam predstavqa sinkretisti~ki, filosofsko-religiozni pokret, koji je te`io da hri{}anstvo pretvori u religiozno-filosofski pogled na svet. Bogo~ovek Isus Hristos u gnosticizmu nema mesta. 7 Op{irnije o uticaju montanizma na ikonoborce: K. Schwarzlose, Der Bilderstreit, ein Kampf der griechischen Kirche um ihre Eigenart und um ihre Freiheit, Gotha

2 ZOGRAF 34 (2010) 13 26Š 14 i doketizma, 8 a bili su pomognuti i islamom. Uz to, pogre{no su protuma~ili tekst Svetoga Pisma; 9 naro- ~ito su pogre{no poimali drugu Bo`iju zapovest iz Dekaloga, kojom se zabrawuje pravqewe idola i kipova i slu`ewe istima (Izl. 20, 3 5; Pon. Zak. 5, 8 9), a posledica toga je bila odbacivawe ikona, skulptura, simvola i wihove upotrebe u Crkvi Hristovoj. 10 Iako su se pozivali na Sveto Pismo i Sveto Predawe, ikonoborci nisu mogli da opravdaju svoje u~ewe, jer je ono bilo neosnovano i za svoje tvrdwe nisu mogli da na u oslonca niti u Svetom Pismu niti u Svetom Predawu. Jednom re~ju, nisu mogli da doka`u da se svete ikone poistove}uju sa idolima. 11 Osim navedenih razloga, za pojavu i {irewe ikonoborstva, postojali su i politi~ki razlozi, koji nisu ni malo zanemaruju}i kada se uzmu u obzir politi~ka kretawa onoga vremena. Neprijateqstvo prema svetim ikonama je plamtelo u maloazijskim provincijama Vizantijskog carstva i u~vrstilo se u izvesnim krugovima vizantijskog sve- {tenstva. Pristupawem cara Lava III ikonoborstvu, dvadesetih godina VIII veka, taj pokret je postao vladaju}e u~ewe vizantijske dr`ave. 12 Pojava ikonoborstva je izazvala ogromne nemire u Vizantiji. Do{lo je do stra{nih sukoba i progona. Crkva Hristova je zadobila mnoge mu~enike. Ikonoborstvo je uzelo naro~itog maha onog trenutka kada je takav pogled i stav usvojio imperator Lav III Jermenin ( ), a nastavio wegov naslednik imperator Konstantin V ( ). Uklawawe svetih ikona iz hri{}anskih hramova po~elo je 726. godine, dok je ikonoborstvo u pravom smislu re~i po~elo od 17. januara 730. godine, kada je Lav III izdao edikt protiv kulta ikona. Me utim, posebno poguban doga aj za ikonopo{tovateqe je bio ikonobora~ki sabor koji je 754. godine sazvao car Konstantin V, i na kojem je prisustvovalo 318 episkopa. Na tom saboru je donesena jednoglasna odluka o nemogu}nosti ikoni~nog prikazivawa Isusa Hrista, 13 a samim tim i o odbacivawu svetih rukotvorenih ikona. Dakle, progon (uni{tavawe) svetih ikona imperator Lav III je zapo~eo svojim ediktima o uklawawu ikona iz hri{}anskih hramova na teritorije cele Vizantije, 14 sa obrazlo`ewem da ne treba ikoni~no izobra`avati Isusa Hrista, niti ikoni ukazivati po{tovawe. Ikonoborci su neosnovano tvrdili da na taj na~in ~uvaju izvornost vere pravoslavne i istinitost hri{}anskih dogmata. Takvu tvrdwu je prvi izneo car Konstantin V. 15 Po pravoslavnom poimawu, Konstantinova tvrdwa je ravna jeresi. Istorijski izvori nas obave{tavaju da se ikonoborstvo u tom periodu prete`no oslawa na zabranu slika iz Staroga Zaveta, a kultu ikona suprotstavqa zabranu idolopoklonstva. 16 Ikonoborstvo u Vizantiji od vremena Lava III nije prestajalo, nego je samo u nekoj meri jewavalo i ponovo se rasplamtelo pod Lavom Jermeninom II ( ), a znatno izgubilo od ja~ine ve} pod Mihailom II ( ), da bi ga zatim Teofilo ( ) prihvatio sa svim fanatizmom, nadovezuju}i se, i u teoriji i u praksi, na uzor iz prethodnog stole}a. 17 Odr`ani su i ikonoklasti~ki Sabori 754. i 815. godine, na kojima su donete odluke o zabrani ikopisawa i ikonopo{tovawa. Doda}emo samo to da hristolo{ki problem ostaje glavno pitawe oko pitawa rukotvorenih ikona. Ne razumevaju}i tajnu Bogo~ove~anske Li~nosti Isusa Hrista, ikonoborci su tvrdili da je bo`anska priroda Isusa Hrista ikoni~no neopisiva, 18 {to }e re}i, da ikona Hrista nije celovita po{to ikoni~no izobra`ewe treba da se odnosi na obe Hristove prirode; dakle, zakqu~uju ikonoborci, ikoni~no izobra`avawe Isusa Hrista neminovno vodi u podelu Bogo~ove~anske Li~nosti. Osnovna gre{ka ikonoboraca se sastoji u tome {to su oni ikoni~no izobra`avawe (slikawe, `ivopisawe) dovodili u vezu sa prirodama (bo`anskom i ~ove~anskom u Hristu), a ne sa Ipostasi. 19 Jednom re~ju, ikonoborci su poistove}ivali Ipostas i prirode. Osim toga, neopravdano su smatrali da se rukotvorena ikona su{tinski poistove}uje sa svojim uzorom (prototipom). 20 Ovakvo ikonobora~ko pogre{no i neosnovano 8 Doketizam je jeres po ~ijem u~ewu Isus Hristos je samo obi~an ~ovek, a ne Bogo~ovek. 9 Cf. Stein, Der Beginn, 258 (Das Bildrestreit war so von Anfang an ein streit um die rechte Auslegung der Schrift). 10 Mojsijev Zakon je radi odbrane od idolopoklonstva zabrawivao upotrebu ikona. Piter Krejgi (P. C. Craigie, The Book of Deuteronomy, Grand Rapids 1976, 153) prime}uje da je predstavqawe Boga u qudskom obliku bila prava opasnost za Izraiqce. Op{irnije o toj temi: Jovan Damaskin, Apologetska slova protiv onih koji odbacuju svete ikone, 1, 16 (PG 94, 1248B). Cf. Q. Zhshj, Eikonej sthn Orqodoxh Ekklhsia, Qessalonikh 1995, 15 17; P. Tsormpatzoglou, H fush kai h prooptikh thj eikonomaciaj. Ideologikej epidraseij, stocoi kai skopimothta, Qeologia 66 (1995) ; M. G. Chapman, A. E. J. Gonzales, A brief historical and theological overview of the iconoclastic controversy, Klhronomia 8 (1976) ; E. Nielsen, The Ten Commandments in New Perspective, London 1968, 10 13; C. F. Delitzsch, The fourth book of Moses, in: C. F. Keil, F. Delitzsch, Biblical commentary on the Old Testament, Grand Rapids 1988, 114; W. C. Kaiser, Exodus, Grand Rapids 1990 (The Expositor s Bible Commentary, 2), Cf. C. von Schonborn, L'icone du Christ. Fondements theologiques elabores entre le 1er et le 2e Concile de Nicee ( ), Fribourg 1976, G. Ostrogorski, O verovawima i shvatawima Vizantinaca, Beograd 1970, Ikonobora~ka odluka glasi: ¼Oni koji po{tuju ikone padaju ili u nestorijanstvo, ili u monofizitstvo. Hristova ikona, prema nameri onog koji ju je naslikao, prikazuje Hrista. Ali Hristos je Bogo~ovek. Prema tome, ikona prikazuje ili samu Hristovu Bo`ansku prirodu, ili Bo`ansku i qudsku prirodu zajedno, ili, pak, samo qudsku prirodu, odvojeno od Bo`anske. U prvom slu~aju dobija se ¼Bo`anstvo opisivo½ to qeion perigrapton, u drugom ¼Bo`anstvo sliveno sa telom½ ¼to qeion th sarki yhcuqen½, u tre}em ¼to swma tou Cristou aqewton kai dihrhmenon kai proswpon idioupostaton½. Dakle, nemogu}e je naslikati neizrecivu tajnu sjediwene dve prirode u Hristu. Prema tome, Hristova ikona nije mogu}a po samoj su{tini stvari (G. D. Mansi, Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, XIII, Paris , 263). 14 Umesto likova Svetih, ikonoborci su po~eli da ukra{avaju hri{}anske hramove drugim motivima: na prvom mestu su ikoni~no izobra`avali krst, a zatim predstave iz `ivotiwskog i biqnog sveta, `ivotiwe, ptice, cve}e, drve}e itd. Cf. Stefan Svetog Stefana Novog (PG 100, 1120C). Op{irnije o toj temi: A. Frolow, Le Christ de la Chalce, Byzantion 33 (1963) ; J. Moorhead, Iconoclasm, the Cross and the Imperial Image, Byzantion 55 (1985) Cf. Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 240C. 16 Ostrogorski, O verovawima i shvatawima Vizantinaca,12. D. Spiridonos D. Spuridwnoj, Peri thjousiaj kai tou periecomenou thj Eikonomaciaj, Ekklhsiastikoj faroj 8 (1911) Š, veli da ¼ou men eikonomacoi thj prwthj periodou basizontai epi matafusikkhj epoyewj, oi de thj deuteraj epi agiografikhj kai ekklhsiastikoistorikhj½. 17 Cf. Ostrogorski, op. cit., Cf. Teodor Studit, Antiritik protiv ikonoboraca, I (PG 99, 349C). 19 Cf. Teodor Studit, Antiritik, III (PG 99, 405A). 20 Car Konstantin V otvoreno ka`e: ¼Kai ei kalwj, omoousion authn einai tou eikonizomenou½, cf. Nikifor Carigradski, Antiritik protiv Konstantina Kopronima, I (PG 100, 225A). Mnogi istra`iva~i smatraju da se car Konstantin V nalazio pod

3 Episkop Jovan: Dijalog ikonoboraca sa ikonopo{tovateqima odricawe ikoni~nog opisivawa Isusa Hrista, u~eni Teodor Studit smatra da odvodi u jereti~ko (doketsko) poimawe o~ove~ewa Boga Logosa. 21 Tu ikonobora~ku zabludu osudila je Pravoslavna Crkva i iznela svoj stav o gore postavqenom pitawu; ona ikonoborce naziva nerazumnima i nepobo`nima po{to tvrde da ikopo{tovateqi ikoni~no izobr`avaju bo`ansku prirodu. Ovde }emo naglasiti da je problem ikonoborstva u stvari dubqi sukob oko trajnog i sveobuhvatnog smisla vere, umetnosti, lepote, liturgije. Jer svete ikone u Crkvi ovaplo}enog Hrista Bogo~oveka jesu umetni~ka dela i spomenici kulture, ali i mnogo vi{e od toga: one su dokument hri{}anske vere, vere u trajni i neprolazni smisao i bogolikost lika qudskog, hristolike li~nosti Svetiteqa kao istinskih qudi. Prvi takav istinski Lik projavio je sam Hristos i zato je kqu~ ~itavog spora oko ikona bilo pitawe ikone Hristove. 22 [tavi{e, ikonoborci, imaju}i negativan stav prema mrtvoj materiji, neosnovano su poistove}ivali ikonopo{tovawe sa idolopoklonstvom. 23 Danas se u protestantskom svetu i daqe nastavqa ikonobora~ka praksa, 24 tako da se u dana{wem teolo{kom dijalogu ose}a eho ikonobora~kih stavova i stremqewa nasle enih iz istorije drevne Crkve. 25 Oslawawaju}i se na Sveto Pismo Staroga i Novoga Zaveta, kao i na Sve{teno Predawe, Pravoslavna Crkva je u dijalogu sa ikonoborcima zauzela zvani~ni i odre- eni stav u vezi sa upotrebom svetih ikona i simvola u svom liturgijskom `ivotu i proslavqawu Troji~noga Boga. Oci VIII i IX veka nisu se prvi bavili teologijom ikone, nego, kao {to smo ve} rekli, to je tema koja svoju osnovu ima u Svetom Pismu i Sve{tenom Predawu. 26 O toj temi se naro~ito govorilo u IV veku u vezi sa triadolo{kim raspravama. 27 Po pravoslavnom u~ewu, idolopoklonstvo je slu- `ewe tvorevini a ne Bogu Tvorcu, odnosno, slu`ewe tvari (materiji) idolima od koje su napravqeni, ili slu`ewe bi}ima na koje se idoli odnose. 28 Na Sedmom Vaseqenskom saboru (787) donete su posebne odluke o pitawu ikonopo{tovawa. Prema mi- {qewu Otaca Sedmog Vaseqenskog sabora, ikona osve- }uje o~i onih koji je gledaju i uzdi`e wihov um u misti~ko bogopoznawe. 29 Sabor je oslawaju}i se na u~ewe Svetoga Pisma i Sve{tenog Predawa, a u duhu svepravoslavnog hri{}anskog u~ewa, usvojio ukazivawe po- ~asnog poklowewa (po{tovawa) svetim ikonama : Hrista, Presvete Bogorodice, An ela i Svetiteqa Bo- `ijih: Mi pravoslavni smo od Apostola i Otaca primili predawe da se pred svetim ikonama poklawamo, to jest da ih celivamo, jer to i zna~e ove re~i: poklawati se na starom gr~kom dijalektu zna~i voleti i qubiti. Jer kad neko ne{to voli, on se tome i poklawa, to jest to qubi i celiva, kao {to to pokazuje i na{ qudski odnos, kad se prema prijateqima odnosimo sa pa`wom i qubavqu. 30 Sveti Jovan Damaskin, pokrenut pobo`no{}u, veli da je poklowewe simvol pripadawa i po{tovawa. Poznati su nam wegovi razli~iti na~ini. Prvo (poklowewe) je bogoslu`benog tipa (kata latreian): wega prinosimo jedino Bogu, po prirodi poklowewa dostojnom. Onda poklowewe prino{eno radi po prirodi poklowewa dostojnog Boga wegovim prijateqima i slugama, kao {to su se Isus Navin i Danilo poklonili an elu, ili bo`anskim mestima, po Davidovim re~ima: Poklonimo se mestu na kojem stajahu noge wegove ; ili onome {to je wemu posve}eno: tako se sav Izrail poklonio {atoru i hramu u Jerusalimu, okolo stoje}i i neprestano se odasvuda prema wemu klawaju}i; ili knezovima koje je on izabrao: kao Jakov Isavu, kao starijem bratu po Bogu i faraonu Bogom postavqenom knezu, i Josifu wegova bra}a. Znam i za po~asno uzajamno prino{ewe poklowewa, kao Avrama sinovima Emorovim. Zato, dakle, ukini svako poklowewe ili svako prihvati sa odgovaraju}im smislom o na~inom. 31 Pravoslavni je stav da se po{tovawe ikone zasniva na teolo{koj i antropolo{koj istini da je Bog iz qubavi stvorio ~oveka po liku Svome i da se posle, pri ovaplo}ewu, sam Bog u Hristu uobli~io u ~oveka, te se tako u Crkvi sjedinila u ve~nu i besmrtnu zajednicu slika i Original, lik i Prvolik. 32 Kada Bog Logos postade telo, veli sveti Irinej Lionski, On istinski pokaza lik Svoj, postav{i samo ono {to be{e lik Wegov (to jest ~ovek, sazdan po liku Wegovom), i temeqno vaspostavi podobije, ~ine}i ~oveka sapodobnim nevidqivom Ocu pomo}u vidqivog Logosa. 33 uticajem isto~wa~kih naroda, prvenstveno onih koji su `iveli na prostorima Mesopotamije, ali i pod uticajem islama. Cf. H. von Campenhausen, The Theological Problem of Images in the Early Church, in: idem, Tradition and life in the church. Essays and lectures in church history, Philadelphia 1968, 192; Baynes, Idolatry. 21 Cf. Teodor Studit, Antiritik, III (PG 99, 405A). 22 Atanasije Jevti}, 1200 godina Sedmog Vaseqenskog sabora, Gradac 16 (1988) Cf. Stefan akon,@ivot Svetog Stefana Novog (PG 100, 1084B). Op{irnije o ikonoborstvu i idolopoklonstvu: G. E. Wright, The Old Testament against its environment, London 1957; H. F. von Campenhausen, Die Bilderfrage als theologisches Problem der alten Kirche, Zeitschrift fur Theologie und Kirche 49 (1952) 33 60; E. Kitzinger, The Cult of Images in the Age before Iconoclasm, DOP 8 (1954) ; E. Benz, Theologie der Ikone und des Iconoclasmus, in: Entmythologisierung und Bild, Hamburg 1964 (Kerygma und Mythos VI/2), ; B. Giannopouloj, Ai cristologikai antilhyeij twn eikonomacwn, Aqhna O tome postoji bogata literatura. Cf., npr., T. Copple, Is Venerating Icons Idolatry?, Orthodox Christian Information Center, 1997, 6 10 ( V. I. Petrenko, Theology of Icons. A Protestant perspective (Master of Theology thesis, Brunel University), London 1997, 47 65; A. Papadopoulou, H qeologia thj eikonaj sto epikentro tou dialogou Orqodoxwn kai Agglikanwn, in: Mnhmh Iwannou Eu. Anastasiou, Qessalonikh 1992, Cf. A. Paparnakhj, H peri apeikonisewn tou Qeou kai ierwn sumbolwn antilhyh thj Palaiaj Diaqhkhj (me aformh thn eikonomacikh erida), Qessalonikh 2000 anatupo apo to periodiko Grhgorioj o Palamaj 83 (2000)Š, 4 26 Op{irnije i detaqnije o toj temi: A. Nichols, The art of God incarnate. Theology and image in Christian tradition, London 1980, 13 48; Cl. A. Holbrook, The iconoclastic Deity. Biblical images of God, Lewisburg London Op{irnije: G. B. Ladner, The Concept of the Image in the Greek Fathers and the Byzantine Iconoclastic Controversy, DOP 7 (1953) 1 34; V. Lossky, The Theology of the Image, Sobornost 3 ( ) ; R. Hanson, The Transformation of Images in the Trinitarian Theology of the Fourth Century, Studia Patristica 17/1 (1982) 115; A. Glabina, Ai peri Eikonwn ideai tou Megalou Basileiou, Grhgorioj o Palamaj 55 (1972) 79 87; D. Koutra, H ennoia thj Eikonoj eij ton yeudo-dionusion areopagithn, Epethrij Etaireiaj Buzantinwn Spoudwn 35 ( ) Cf. Mansi, Sacrorum conciliorum, XII ( ), 962B. 29 Cf. Sinodik Nedeqe Pravoslavqa. 30 Akta Sedmog Vaseqenskog sabora, v. Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, Jovan Damaskin, Apologetska slova protiv onih koji odbacuju svete ikone,1,14(pg 94, 1248B). 32 Atanasije Jevti}, 1200 godina Sedmog Vaseqenskog sabora,6. 33 Irinej Lionski, Protiv jeresi, V, 16:2 3 (PG 7/2, ). 15

4 ZOGRAF 34 (2010) 13 26Š 16 Ikonopo{tovateqi jasno ka`u da po telesnom izgledu pobijaju jeretike koji praznoslove da je Bog Logos prividno, a ne stvarno postao ~ovek. 34 Oci tako e odgovaraju ikonoborcima da ikonopo{tovateqi ne izobra- `avaju ikoni~no Hristovu ~ove~ansku prirodu, nego izobra`avaju Ipostas (Li~nost) ovaplo}enog Boga Logosa. 35 To jest, to {to se ikoni~no izobra`ava jeste lik Bogo~oveka Isusa Hrista; taj qudski lik je istinita ikona (slika) Hristove Li~nosti i taj lik su videli Wegovi savremenici. 36 Car ikonoborac Konstantin V nije smogao snage da pojmi tu istinu, a posledica wegovog nerazumevawa je bila ta {to je neosnovano tvrdio da telesni lik (izgled) Hrista nije autenti~na ikona (slika) Hristove Li~nosti jer, navodno, ne izobra`ava obe Hristove prirode. 37 Upravo zbog toga, Konstanin izvla~i zakqu~ak da se antropomorfna predstava Isusa Hrista ne mo`e nazvati Ikona Hrista jer ime ozna~ava obe prirode Bogo~oveka Hrista, dok se na ikoni izobra`ava samo Wegova ~ove~anska priroda. I car Konstantin V i drugi ikonoborci wegovog vremena, pravili su osnovnu gre{ku {to su prirodama (bo`anskoj i ~ove~anskoj) u Bogo~ove~anskoj Li~nosti Isusa Hrista pripisivali one osobine koje pripadaju Ipostasi a ne prirodama. Jednom re~ju, nejasan im je bio na~in postojawa dveju priroda u Ipostasi o~ove~enog Boga Logosa, zbog ~ega su i tvrdili da ikoni~no prikazivawe (izobra`avawe) Isusa Hrista zna~i izobra- `avawe (slikawe) Wegovih priroda. 38 Prema tome, iako ikonoborci govore o ikoni~noj predstavi jednog lica, oni ipak u stvari pod tim podrazumevaju ikoni~no prikazivawe priroda. 39 Po{to je nemogu}e ikoni~no prikazati bo`ansku prirodu, ikonoborci izvode zakqu~ak da je rukotvorena ikona Hrista la`na i idol. Crkva je, jednom re~ju, oslawaju}i se na Sveto Pismo i Sve{teno Predawe, usvojila i odobrila upotrebu ikona jer je tako bilo u duhu wenog u~ewa i u wenoj vi{evekovnoj praksi. 40 Mogli bismo slobodno re}i da se ikonopisawe u Pravoslavnoj Crkvi ne nalazi u suprotnosti sa wenom trijadologijom i hristologijom, nego naprotiv: izra`ava je. Dodu{e, i ikonoborci su poku{avali da svoje u~ewe opravdaju pozivaju}i se na iste izvore, 41 ali neuspe{no. Ikonoborci su se u svojim neosnovanim tvrdwama pozivali na Oce Kapadokijce: Vasilija Velikog, Atanasija Velikog i Grigorija Nisijskog, koji su mogu}nost ikoni~nog izobra`avawa Isusa Hrista povezivali sa svetom tajnom ovaplo}ewa Boga Logosa. 42 U ranom periodu ispoqavawa svoje netrpeqivosti prema svetim ikonama, ikonoborci su se naro~ito pozivali na Jevsevija Kesarijskog (umro 339), koji je ina~e pogre{no u~io o hristologiji i pao je u monofizitsku jeres. 43 Poznato je Jevsevijevo pismo upu}eno Konstanciji, sestri cara Konstantina Velikog, u kojem on zakqu~uje da se ovaplo}eni Bog Logos ne mo`e ikoni~no predstaviti. 44 Po Jevsevijevom pogre{nom mi{qewu, svako ikoni~no predstavqawe ovaplo}enog i o~ove~enog Sina Bo`ijeg Isusa Hrista, ravno je idolopoklonstvu. 45 Na `alost, Jevsevije Kesarijski je imao velikog uticaja na kasnije ikonoborce, {to se vidi i u odlukama ikonoklasti~kog Sabora odr`anog 754. godine. 46 Vizantijski ikonoborci su se bunili naro~ito protiv ikoni~nog prikazivawa Isusa Hrista, jer su se pla{ili da na taj na~in dolazi do me{awa ili slivawa dveju priroda u Hristu, 47 i to je bio razlog {to su odbacivali ikone sa naslikanim Hristovim likom. Ikonoborci su pogre{no poimali tajnu Bogo~ove~anske Li~nosti Isusa Hrista i nije im bilo potpuno jasan odnos dveju priroda prema Ipostasi Sina Bo`ijeg. Glavni problem se sastojao u tome {to ikonoborci, iako su prihvatali postojawe dveju priroda u Bogo~oveku Isusu Hristu, ipak nisu prihvatali wihove prirodne osobine, a naro~ito nisu prihvatali mogu}nost ikoni~nog izobra`ewa Hristove ~ove~anske prirode. 48 Posledica toga je bila ta {to su smatrali da se Bo`anstvo ne mo`e likovno predstaviti, a po{to je Isus Hristos istovremeno i Bog i ^ovek (= Bogo~ovek), po ikonobora~kom rezonovawu, On ne mo`e kao takav da se predstavi na ikoni. Hristos ima dve prirode: jednu Bo`ansku i jednu ~ove~ansku. Ko ho}e da predstavi samo Wegovu ~ove~ansku prirodu, nastavqaju ikonoborci, ogre- {uje se o dogmu nerazdvojenosti tih dveju priroda i pada u nestorijansku jeres, jer Svetoj Trojici dodaje i ~e- 34 Cf. Grigorije Akragantijski, Obja{wewa Kwige Propovednikove (PG 98, 1173B). 35 Cf. Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 252D. 36 Cf. G. D. Kordhj, Morfh kai eikona. H problhmatikh gia th scesh morfhj kai eikonaj kata touj eikonomacouj kai eikonofilouj, Aqhna 1991, Konstantin V postavio je slede}e pitawe: ¼Kai pwj tou qeou kai anqrwpou onoma thn qeian fusin shmainon kai anqrwpinin epi th eikoni ekeinh ecomen kalesai th dunatwj ecoush anqrwpou monon fusin carakthrizein, kai thn qeian kai akatalhpton fusin mh;½, cf. Nikifor Carigradski, Antiritik, I (PG 100, 313A). 38 Cf. G. Ferraro, II Concilio Niceno II nel suo XII anniversario, La Civilta Cattolica 3294 (1987) Cf. Kordhj, Morfh kai eikona. 117; Nikifor Carigradski, Antiritik, I (PG 100, 237A). 40 Cf. odluke Sedmog Vaseqenskog sabora (Praktika), Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, Cf. Jovan Damaskin, Apologetska slova protiv onih koji odbacuju svete ikone, II,7 (PG 94, 1288D). O zloupotrebi i pogre{nom tuma~ewu Svetog Pisma od strane ikonoboraca v. C. Boulgarh, H crhsimopoihsij thj Agiaj Grafhj kata taj eikonomacikaj eridaj, in: Antipelarghsij. Tomoj timhtikoj proj ton arciepiskopo Kuprou k.k. Crusostomon epi thj eikosipentaethridi thj arcieratikhj autou diakoniaj, Leukwsia U odbacivawu ikona, hri{}ani ikonoborci su na{li veliku podr{ku u judaizmu i islamu. Istorija je zabele`ila velike nemire, progone i krvave sukobe u Vizantiji povodom po{tovawa ikona i upotrebe istih u Crkvi. O tome svedo~e hri{}anski izvori, v. Leontije episkop Neapolisa, Iz pete besede o apologiji hri{}ana protiv Judeja i o ikonama svetih (PG 93, ); Jovan Damaskin, op. cit. (PG 94, ). Dijalog oko navedenog pitawa nikada nije prestao, s obzirom na to da su ikonoborci na{li svoje sledbenike u protestantizmu i mnogim hri{}anskim sektama, v. L. Barnard, The Theology of Images, in: Iconoclasm. Papers given at the Ninth Spring Symposium of Byzantine Studies, University of Birmingham, March 1975, ed. A. Bryer, J. Herrin, Birmingham 1977, E. J. A. Martin, A History of the Iconoclastic Controversy, London 1978, Cf. Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 255A. Detaqnije o Jevsevijevom jereti~kom u~ewu o svetim ikonama: Kordhj, Morfh kai eikona, Eusebioj Kaisareiaj, Proj Kwnstantian, in: Eusebioj Kaisareiaj, Kata Markellou, Ekklhsiastikh Qeologia AÏ-GÏ, Epistolai; Markelloj Agkuraj; Basileioj Agkuraj, Aqhna 1962 (Biblioqhkh Ellhnwn Paterwn kai Ekklhsiastikwn Suggrafewn, T. 29), ; cf. iidem, Ekklhsiastikh Istoria ZÏ- IÏ; Peri twn en Palaistinh marturhsantwn k.l.p., Aqhna 1959 (BEPES, T. 20), 162; idem, Peri twn topikwn onomatwn; Eij ton bion Kwnstantinou basilewj AÏ- DÏ, Aqhna 1960 BEPES, T. 24Š, Eusebioj Kaisareiaj, Proj Kwnstantian, 173. To je i bio razlog {to je Jevsevije a priori odbacio mogu}nost `ivopisawa Isusa Hrista; cf. Baynes, Idolatry, 123; von Schonborn, L'icone du Christ, Cf. Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 276D. 47 Cf. Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 340C, 341A. 48 Cf. Nikifor Carigradski, Antiritik, I (PG 100, 237BC).

5 Episkop Jovan: Dijalog ikonoboraca sa ikonopo{tovateqima tvrto lice. Ako pak neko ho}e na ikoni da predstavi obe Hristove prirode, on gre{i o neslivenosti dveju priroda, pada dakle u monofizitsku jeres i ~ini zlo~in svojom bogohulnom obe{}u, `ele}i da predstavi Bo`anstvo koje se ne mo`e predstaviti. Prema tome, likovno predstavqawe Hrista uop{te je nemogu}no, jer protivre~i osnovnim verskim dogmama. 49 Ikonoborci zbog toga smatraju da je svako ikonopo{tovawe ravno idolopoklonstvu i jeresi. Ovakvom ikonobora~kom neosnovanom i jereti~kom u~ewu uspe{no su se suprotstavili bogonadahnuti Oci Crkve, a istinitost pravoslavnog u~ewa je potvr ena na Vaseqenskim Saborima. Po{to se ikonobora~ko u~ewe poistove}uje sa doketskim u~ewem, ikonoborci sebe iskqu~uju iz Crkve. 50 Sveti Oci, oslawaju}i se na Sveto Pismo (Jn 1,14; 1 Tim 3,16) i Sve{teno Predawe, jasno u~e da se Bog Logos ovaplotio ne prividno i umi{qeno ve} zaista, 51 ida je na Sebe primio potpunu i vascelu ~ove~ansku prirodu, 52 jer ono {to nije primqeno nije ni isceqeno, a {to se sjedinilo s Bogom, to je spaseno. 53 Dakle, On nije podra`avao niti izigravao savr{enog ~oveka, nego je pokazao da je On stvarno i zacelo pravi ~ovek. Dok je Bog Logos ostao neizmenqiv u Svojoj su{tini primiv- {i prirodu potpunog ~oveka, On je u stvari bio telo, bio stvarno ~ovek, ne prividno nego uistini, ne podra`avawem nego u su{tini Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, Ikonoborci postavqaju slede}e pitawe: ¼Ei ek duo fusewn o Cristoj, pwj touton eikonizein legontej, ouk ex wn kai en oij estin exeikonizete, eiper alhqhj umin o logoj; Epeidh de qateron diayeudetai, ouk econ to aperigrapton thj qeiaj fusewj en th anqrwpinh perigrafh, asebej to Criston perigrafein½ Teodor Studit, Antiritik protiv ikonoboraca, III (PG 99, 405AŠ. 50 Cf. S. Papadopoulou, Patrologia A, Aqhna 1982, Kirilo Jerusalimski, Katiheze, IV,9(PG 33, 465A). 52 Cf. Teodorit iz Kira, Epitoma jereti~kih pri~a, V,14(PG 83, 504B). 53 Grigorije Bogoslov, Epistola Kledoniju prezviteru (PG 37, 181C). 54 Vikentije Lerinski, Komonitorijum, XIV (PL 50, 657). 55 Cf. Maksim Ispovednik, Pisma, 28(PG 91, 621A). Sveti Atanasije Veliki (Pismo Epiktetu; PG 26, 1061AB), iznose}i svepravoslavni stav o toj temi isti~e da ukoliko je Spasiteq istinski i u samoj stvari postao ~ovek, izvr{io je spasewe celoga ~oveka, to jest, ne samo tela nego i du{e i tela. Telo Gospodwe bilo je qudsko po prirodi, uzeto od Djeve Marije, i istinito, po{to je bilo istovetno s na{im, jer je Marija na{a sestra, po{to smo svi od Adama. 56 Cf. Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 252D; P. J. Alexander, The Patriarch Nicephorus of Constantinopole, Ecclesiastical Policy and Image Worship in the Byzantine Empire, Oxford 1958, Mansi, Sacrorum conciliorum, XII, 963DE. Cf. Teodor Studit, Antiritik, III (PG 99, 409A). 58 Dodu{e, bilo je ikonoboraca koji su dozvoqavali postojawe ikona, jer su one po wihom mi{qewu slu`ile kao uspomene na minule doga aje i li~nosti, ali su odbacivali po{tovawe svetih ikona. Cf. Teodor Studit, Antiritik, II (PG 99, 352C). 59 U tekstu koji je pred nama, jasno se vidi u~ewe ikonoboraca o Evharistiji kao navodno jedinoj ikoni Hrista: Neka se raduju i vesele i slobodno govore oni koji ~istom du{om grade istinsku Hristovu sliku i vole je i po{tuju kao Boga i uzimaju je za spas du{e i tela; wu je sam izvr{ilac Bo`ije voqe i Bog, uzev{i na sebe na{e telo, dao svojim vernima, u vreme dobrovoqnog svoga stradawa, da ih vidqivo i `ivo podse}a na wega. Jer kada je hteo sebe dobrovoqno da preda uzvi{enoj smrti koja `ivot ra a, uzeo je hleb, blagoslovio ga i zablagodariv{i Bogu prelomio i razdeliv{i ga rekao: uzmite, jedite za opro{taj grehova, to je telo moje. I isto tako dav{i ~a{u re~e: to je krv moja; ~inite to da biste se se}ali mene. Time je hteo da ka`e da ni jedno drugo lice ili vid ne mo`e da predstavi wegovo ovaplo}ewe. Eto to je slika wegova `ivotodavnog tela, na~iwena sa odgovaraju}im po{tovawem. Jer {ta je time hteo premudri Bog? Ni{ta drugo do da U istinskom ovaplo}ewu i o~ove~ewu vidi se i glavni ciq Bo`ijeg promi{qawa o svetu, 55 i po{to je primio istinsku (stvarnu) ~ove~ansku prirodu ( nesliveno i nerazdeqivo ), On je po ~ove~anskoj prirodi opisiv, dok je Wegova bo`anska priroda neopisiva. 56 Dakle, upravo ta ~iwenica da je Bogo~ove~anska Li~nost Isusa Hrista istorijski fakt, omogu}ava ikonopiscu da Ga ikoni~no prika`e. Na pitawe: za{to pravoslavni hri{}ani ikoni- ~no ne opisuju (ne slikaju, ne izobra`avaju, ne ikonopi{u) Boga Oca, sveti Grigorije II, daje svepravoslavni odgovor: Zato {to Ga nismo videli, ali je i nemogu}e predstaviti i likovno izraziti Bo`iju prirodu. A ako bismo Ga videli i poznali tako kao i wegovog Sina, potrudili bismo se da Ga opi{emo i slikovno da Ga predstavimo. 57 Ikonoborci nisu pravili razliku izme u ikone Hrista i drugih ikona, nego su ih jednostavno sve odbacivali jer smatraju da je {tovawe ikona (ikonopo- {tovawe) ravno idolopoklonstvu. 58 Osim toga, neosnovano su smatrali da je samo hleb Svete Evharistije jedina bogomdana ikona Tela Hristovog, 59 i tako su pali u prelest po kojoj hleb (artos) nije istinito telo Hristovo, nego je samo slika Hristovog tela koji (hleb) je On dao Svojim u~enicima. 60 Mo`emo re}i da borba, koja se vodila izme u ikonofila i ikonoboraca oko tuma~ewa evharistije, nije uslovqena toliko ~iwenicom {to su ove stranke teolo{ki razli~ito shvatale ovu tajnu, koliko time {to su ortodoksni i ikonoklasti pod re~ju slika, pod pojmom eikwn podrazumevali ne{to sasvim razli~ito. Ako je za ikonoborce slika bila samo ono {to sa svojim arhetipom stoji u odnosu identiteta, onda su doista mogli nama qudima jasno poka`e i prika`e izvr{enu tajnu u wegovu domostroju. I kao {to je ono {to je od nas uzeo samo materija qudskog bi}a, potpunog u svakom pogledu, koje ne prikazuje poseban lik, da se Bogu ne bi dodalo neko novo lice, tako je naredio da i za sliku uzimamo odabranu materiju, to jest, supstancu od koje je napravqen hleb, i koja ne predstavqa qudsko obli~je, da ne bi do{lo do idolopoklonstva. Kao {to je, dakle, Hristovo telo po prirodi sveto, jer je obo`eno, tako je, o~igledno, sveta i wegova slika koja je osve}ewem blagoda}u obo`ena. Jer i to je, kako rekosmo, u~inio Gospod Isus Hristos, kao {to je plot koju je primio samim sjediwewem obo`io, tako je odobrio da i evharistijski hleb, koji je kao istinska slika fizi~ke ploti osve}en ulaskom u w Duha Svetoga, bude telo Bo`ije, po{to ga sve- {tenik ~inom uzno{ewa u~ini od obi~nog svetim. Po prirodi du- {om i duhom puna plot Gospodwa biva obo`ena silaskom Duha Svetoga. Tako se i Bogom dana slika wegove ploti, bo`anski hleb, ispuni Duhom Svetim sa ~a{om `ivotodavne krvi wegovih rebara. Takvom nam se pokazala istinska slika domostroja u ploti Hrista Boga na- {ega, kao {to je bilo predskazano. Wu nam je predao sopstvenim re~ima On sam, istinski Tvorac `ive prirode (Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 261E 264ABC). Ikonoborci su odbacivali mogu}nost ikoni~nog izobra`avawa Isusa Hrista jer su verovali da }e tako sa~uvati jedinstvo Wegove Li~nosti; ikonoborci su svako ikoni~no prikazivawe Isusa Hrista dovodili u vezu sa nestorijevstvom i ikonopo{tovateqe su optu`ivali kao jeretike. V. Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 240C, 241A; Nikifor Carigradski, Antiritik, II (PG 100, 337A); Giannopouloj, Ai cristologikai antilhyeij, ; S. Brock, Iconoclasm and the Monophysites, in: Iconoclasm. Papers given at the Ninth Spring Symposium of Byzantine Studies, University of Birmingham, March 1975, ed. A. Bryer, J. Herrin, Birmingham 1977, Takvo u~ewe je izme u ostalih izneo ikonoborac car Konstantin V. Cf. Nikifor Carigradski, Antiritik, II (PG 100, 333B 337C); Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 261E 264A. Op{irnije o pravoslavnom poimawu Svete Tajne Evharistije v. M. A. Siwtou, Qeia eucaristia: ai peri thj Qeiaj Eucaristiaj plhroforiai thj Kainhj Diaqhkhj upo to fwj thj ekklhsiastikhj ermhneiaj, Qessalonikh

6 ZOGRAF 34 (2010) 13 26Š 18 da Hristovom slikom proglase samo pri~est. A, za ortodoksne pri~est, upravo zbog toga, nije mogla da bude slika jer je smatrana identi~nom sa arhetipom. U tome i dolazi do izra`aja najdubqa gnoseolo{ka razlika koja je na~elno razdvajala obe stranke. Daleko od toga da bude jednosu{na omoousion arhetipu ili istovetna tauton sa wim, {to je slika prema ikonoklasti~kom shvatawu trebalo da bude, sam pojam slike (eikwn) pretpostavqa, prema ortodoksnim apologetima ikona, su- {tinsku razliku od arhetipa Za ortodoksne ikonofile prosto je neshvatqivo da slika i ono {to je na woj prikazano treba da budu isto. 61 U tom smislu sveti Jovan Damaskin otvoreno ka`e: Niko ne}e biti toliko lud da misli da je sena po su{tini jedno isto {to i istina, priroda isto {to i ustanovqewe, arhetip isto {to i ono {to je od wega izvedeno, razlog isto {to i posledica. 62 Iznose}i svepravoslavni stav o ikonopo{tovawu, sveti Nikifor ka`e: Ikona i idol se me usobno razlikuju, tako da se oni koji tu razliku ne uvi aju s pravom mogu nazvati idolopoklonicima. 63 Po u~ewu Pravoslavne Crkve, postoji su{tinska razlika izme u slike i wenog uzora, {to }e re}i da me u wima postoji sli~nost po imenu (po ipostasi). Ime se prvenstveno odnosi na Ipostas, a ne na prirode, koje postoje na jedan naro~it na~in u Ipostasi (=uipostaziarne su). Drugim re~ima, bo`anska i ~ove~anska priroda ne postoje same za sebe van Li~nosti. Mo`emo re}i da slika ima isto ime kao i wen uzor na osnovu koje je ona i naslika (= sa lika). Nasuprot ovakvom pravoslavnom poimawu slike (ikone), ikonoborci grade svoje u~ewe na izvesnim magijsko-orijentalnim predstavama za koje je karakteristi~na identifikacija slike sa onim {to se slika. 64 Jednom re~ju, ikonoborci su pogre{no poimali hristologiju, odnosno, nepravoslavno su tuma~ili sjediwewe dveju priroda (bo`anske i ~ove~anske) u Bo- `anskoj Ipostasi Boga Logosa Isusa Hrista. Oni su tvrdili da se ikoni~nim prikazivawem Isusa Hrista Svetoj Trojici dodaje i ~etvrto lice. 65 Ikonoborci su jo{ neosnovano mislili da svako ikoni~no izobra`avawe svodi Isusa Hrista na nivo obi~nog ~oveka. Hristolo{ko skretawe ikonoboraca, kojima su ortodoksni stalno prebacivali doketizam, le`i o~igledno u tome {to je wima ostao skriven ortodoksni smisao Hristova ovaplo}ewa, {to su oni jednostrano i na u{trb Hristove qudske prirode isticali wegovo bo`anstvo, tj. kretali se u pravcu monofizitizma, po kome se Hristova qudska priroda pretopila u wegovu bo`ansku prirodu. Izvesno pribli`avawe ikonoborskog mi{qewa monofizitizmu mo`e se dakle utvrditi i ~isto teolo{ko- -sistematskim putem. 66 Ikonoborci su verovali da je Hristova jedinstvena Li~nost nastala spajawem dveju priroda: bo`anske i ~ove~anske (neve{tastvene i ve{tastvene), a ne da je Wegova Bo`anska Ipostas postojala pre ovaplo}ewa. Bilo je ikonoboraca koji nisu prihvatali jednosu{tnost, ravnobo{tvo i istobo{tvo Sina Bo`ijeg (Isusa Hrista) sa Bogom Ocem, nego su usvojili u~ewe o subordinaciji, 67 verovali su da je Isus Hristos samo savr{en ~ovek ali ne i Bogo~ovek, i zbog toga postavqali neumesno pitawe: kako je mogu}e ikonografski predstaviti (naslikati) bo`ansku prirodu u istorijskom Isusu Hristu? Po ikonobora~kom rezonovawu, nemogu}e je bo- `ansku prirodu Hristovu umom shvatiti ni likom prikazati (naslikati) jer ona nema lika. 68 U svojim napadima na ikonopo{tovateqe ikonoborci neosnovano tvrde da su, navodno, ikonopo{tovateqi pali u jamu bezverja jer odvajaju telo od bo`anstva i smatraju da ono postoji samo za sebe, i pripisuju telu i drugo lice, koje predstavqaju na ikoni; na taj na~in dodaju trojstvu i ~etvrto lice. 69 Dodu{e, nisu svi ikonoborci odricali Bo`anstvo Isusa Hrista, nego su prvenstveno umawivali savr{enstvo i puno}u Wegove ~ove~anske prirode, 70 smatraju}i da je bo`anska priroda apsorbovala ~ove~ansku prirodu. O~igledno je u pitawu doketski na~in razmi{qawa i u~ewa. Dakle, za ikonoborce tajna Bogo- ~ove~anskeli~nostiisusahristajeostalabezodgovora i zbog toga su na saboru u Jeriji (726) odbacili ikone i mogu}nost `ivopisawa ikoni~nog prikazivawa. 71 2) Vrste ikona i razli~ite dimenzije pojma ikone Iznose}i svepravoslavni stav na pitawe kakve sve vrsta ikona postoje, sveti Jovan Damaskin je dao slede}i odgovor: Prva vrsta ikone je prirodna: u svakoj stvari mora prvo da ima ono {to je ona po prirodi a tek onda ono {to je po usvojewu (kata qesin) i po podra`avawu; 72 Druga vrsta ikone jeste pojam u Bogu wegove budu}e tvorevine, to jest, Wegov predve~ni savet, ve~no isti. 73 Tre}a vrsta ikone je ona koju je Bog stvorio po podra- `avawu, to jest, ~ovek. 74 ^etvrta vrsta ikone biva kada Sveto Pismo stvara obraze (likove) i izobra`ewa nevidqivih i bestelesnih stvari, telesno izobra`avanih, radi izvesnog poimawa Boga i an ela. 75 Peta vrsta ikone se zove ona koja praslikuje i predukazuje na budu}e doga aje. 76 [esta vrsta ikone, to su one slike koje predstavqaju se}awa na doga aje ili ~uda ili vrline, u slavu i ~ast i obele`avawe vrsnih i vrlinama proslavqenih qudi, ili sliku proroka, radi pobede i posramqewa zlih qudi, na kasniju korist onih koji se obo`uju, kako bi zlo izbegli i u vrlini revnovali. 77 Bogomudri Oci u~e da ikonu treba posmatrati u dvema dimenzijama; jedna dimenzija se ti~e ikone koju sveti Vasilije Veliki naziva prirodnom ikonom (fusikh eikona) ili ro enom (gennith), 78 a druga dimezija se odnosi na takozvanu rukotvorenu ikonu, 61 Ostrogorski, O verovawima i shvatawima Vizantinaca, Teodor Studit, Antiritik, I (PG 99, 341B). 63 Nikifor Carigradski, Antiritik, I (PG 100, 277B). 64 Ostrogorski, op. cit., Cf. Jovan Damaskin, Apologetska slova protiv onih koji odbacuju svete ikone, I,4 (PG 94, 1236), III,6 (PG 94, 1325A). 66 Ostrogorski, O verovawima i shvatawima Vizantinaca, Cf. A. Qeodwrou, H peri upotaghj qewria (subordinatio) en th arcaia ekklhsia: Ioustinoj Wrigenhj, Aqhna Cf. Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 256AB. 69 Cf. Mansi, Sacrorum conciliorum, XII, 257E 260A. 70 Cf. Teodor Studit, Antiritik, III (PG 99, 409A). 71 Cf. oros sabora u Jeriji (Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 324D). 72 Jovan Damaskin, Apologetska slova protiv onih koji odbacuju svete ikone, III,18 (PG 94, 1337, 1340). 73 Ibidem, III,19 (PG 94, 1340). 74 Ibidem, III,20 (PG 94, ). 75 Ibidem, III,21 (PG 94, 1341). 76 Ibidem, III,22 (PG 94, 1341). 77 Ibidem, III,23 (PG 94, 1341, 1344). 78 Vasilije Veliki, Homilija XXIV: Protiv Savelijana, Arija i Anomiosa (PG 31, 608A).

7 Episkop Jovan: Dijalog ikonoboraca sa ikonopo{tovateqima ikonu po obli~ju (tecnith ili kata mimhsh). 79 a) Prirodna ikona (fusikh eikona) Prirodna Ikona (fusikh eikona) je identi~na po svojoj su{tini sa svojim Prototipom. Pod prirodnom Ikonom se podrazumeva Isus Hristos jer je On Ikona Boga nevidqivoga 80, i pokazuje ono {to je skriveno, 81 to jest, On (Sin Bo`iji) kao Ikona svedo~i 82 o Bo`anstvu Boga Oca i pokazuje Boga Oca. 83 Prirodna Ikona se su{tinski poistove}uje sa svojim Originalom, ali se od svog Originala razlikuje ipostasno (sr. Jn. 16,15), jer je Ipostas Boga Oca razli~ita od Ipostasi Boga Sina. 84 Po Svom Bo`anstvu, ovaplo}eni Bog Logos (=Isus Hristos) je prirodna Ikona Boga Oca. 85 Za prirodnu Ikonu mo`emo re}i da je to prva Ikona koju je Bog naslikao. Sam Bog je prvi rodio Jedinorodnog Sina svoga, svoju `ivu ikonu, prirodnu, nepromenqivo obli~je svoje ve~nosti. 86 Po trezvenoumqu svetog Jovana Damaskina, prirodna i nepromenqiva ikona nevidqivoga Boga jeste Sin O~ev koji u Sebi pokazuje Oca Sin je prirodna ikona Oca, nepromenqiva, po svom Ocu sli~na izuzev nero enosti i o~instva. 87 Sveti Teodor Studit poja{wavaju}i ovu misao dodaje da postoji razlika izme u Prototipa i Prirodne ikone, ali ta razlika nije po prirodi, jer Lik i Prvolik imaju jednu i istu prirodu (bo`ansku), nego se oni me usobno razlikuju ipostasano, to jest, oni su razli~ite Li~nosti: ¼ou fusikhn diaforan ecei proj to aition, all upostatikhn½. 88 Po Teodoru Studitu takva sli~nost postoji izme u oca i sina, i svaki ~ovek je prirodna ikona (slika) svoga oca i svoje majke sa kojima se poistove}uje po su{tini, dok se razlikuje po svojoj li~nosti. 89 Po svetoota~kom u~ewu, po{to je kod prirodne ikone Prototip (Prauzor) Bog, tada to zna~i da je i Ikona Prototipa ne samo Bog po svojoj su{tini, nego i po svom poreklu jer ikona, {tavi{e ukazuje i na svoje poreklo. 90 Po{to se Otac nalazi u Sinu, i Sin u Ocu, sveti Grigorije Nisijski pravilno zakqu~uje da su Prauzor i Ikona neodvojivi jedno od drugog. 91 Prema tome, u Prirodnoj ikoni nam se otkriva postojawe su{tinskog i prirodnog odnosa izme u Prototipa (Prauzora) i Ikone. 92 Ovaplo}eni Sin Bo`iji, dakle, u Sebi pokazuje Boga Oca tako da mi u Sinu vidimo Oca. 93 Svetoota~ka je misao da niko nije video prirodu Bo`iju nego samo obraz (tupon) i ikonu (sliku) onoga {to }e se dogoditi u budu}nosti. 94 Upravo zbog postojawa takvog odnosa, mo`emo da govorimo o bogopoznawu Svete Trojice, kao i o liturgijsko-pedago{ko- -didakti~kom zna~aju svetih ikona, koje nam je darovao Sin Bo`iji prirodna Ikona Boga Oca, ovaplo}uju}i se i ulaze}i u svet i istoriju. b) Rukotvorena ikona (tecnith eikona, ili kata mimhsh) Sveti Jovan Damaskin je rukotvorenu ikonu (tecnith) okarakterisao kao podobije i prikazawe i izobra`ewe nekoga, koje sobom pokazuje ono {to je naslikano. 95 Iz Damaskinove definicije se jasno vidi da a) rukotvorena ikona ne postoji sama za sebe nije autonomna, nego da b) neposredno zavisi od lika koji je na ikoni naslikan i koji ikoni daje vrednost, i v) da se u tome sastoji ciq postojawa ikone. 96 Rukotvorenu ikonu bismo mogli da okarakteri{emo kao vidqivu sponu sve{teni most izme u nevidqivog pralika i ~oveka vernika, kojom ~ovek stupa u `ivu zajednicu sa Troji~nim Bogom. Bog je ~oveku hri- {}aninu podario netvarnu blagodat da bi neve{tastvenim vidom uma 97 mogao preko rukotvorene ikone da sagleda nevidqivu stvarnost. U tom smislu ikona slu`i kao `ivo ogledalo. 98 Za razliku od Prirodne ikone u kojoj se Prvolik i Ikona su{tinski poistove}uju, ali se razlikuju po Ipostasi (Otac i Sin)i tako zbog jedne i iste bo`anskeprirodenepostojedvaboganegojedanbog,u rukotvorenoj ikoni (tecnith) je sasvim druga~ije: rukotvorena ikona se poistove}uje sa prototipom (prvolikom) po obli~ju (po sli~nosti), dok se razlikuje po su{tini. 99 Dakle, poistove}ivawe je samo zbog sli~nosti koja postoji izme u ikone i wenog stvarnog prauzora. 100 Na primer: ikona Hrista se su{tinski razlikuje od svoga prvolika (prototipa), to jest, od ovaplo}enog Boga Logosa, ali se poistove}uje sa prvolikom po obli~ju. 101 To 79 Vasilije Veliki, Protiv Evnomija 2, 17 (PG 29, 604C 605A); idem, O Duhu Svetome, XVIII (PG 32, 149C). 80 Cf. Vasilije Veliki, Homilija XXIV: Protiv Savelijana, Arija i Anomiosa (PG 31, 607A). 81 Jovan Damaskin, Apologetska slova protiv onih koji odbacuju svete ikone, III, 18(PG 94, 1337, 1340). Sveti Vasilije ka`e da znawe o Prototipu sti~emo preko ikone. Cf. Vasilije Veliki, Protiv Evnomija,1,17(PG 29, 552B). 82 Cf. Jovan Damaskin, op. cit., III,17(PG 94, 1337). 83 Cf. Grigorije Bogoslov, Besede, 30 (PG 36, 129A). 84 Cf. Teodor Studit, Antiritik, III (PG 99, 501B). 85 Cf. Vasilije Veliki, Homilija XXIV: Protiv Savelijana, Arija i Anomiosa (PG 31, 607A). 86 Jovan Damaskin, op. cit., III,26(PG 94, 1345, 1348). 87 Jovan Damaskin, op. cit., III,18(PG 94, 1337, 1340). 88 Teodor Studit, Pismo Platonu, svome duhovnome ocu, o po{tovawu ikona (PG 99, 501B). 89 Teodor Studit, Opovrgavawe i ru{ewe bogohulnih pesama (PG 99, 461B). Cf. Jovan Damaskin, op. cit., III,16(PG 94, 1337). 90 Nikifor Carigradski, Antiritik, III, 23(PG 100, 412B). Cf. Grigorije Bogoslov, Besede 30 (PG 36, 129B). Isto tako, po Svojoj ~ove~anskoj prirodi Isus Hristos je prirodna ikona Svoje majke Djeve Marije, i kao {to je wu mogu}e ikoni~no opisati (predstaviti, izobraziti), to pravilo va`i i za Wega. 91 Cf. Grigorije Nisijski, Protiv Evnomija, I (PG 45, 448A). 92 Cf. D. Tseleggidhj, H qeologia thj eikonaj kai h anqrwpologikh shmasia thj, Qessalonikh 1984, Jovan Damaskin, Apologetska slova protiv onih koji odbacuju svete ikone, III,18(PG 94, 1337, 1340). 94 Jovan Damaskin, op. cit., III,26(PG 94, 1345, 1348). 95 Jovan Damaskin, op. cit., III, 16(PG 94, 1337). Cf. Teodor Studit, Antiritik, III (PG 99, 417A). 96 Cf. Tseleggidhj, H qeologia thj eikonaj, Jovan Damaskin, op. cit., III,25(PG 94, ). 98 Cf. Teodor Studit, Protiv ikonoboraca, sedam poglavqa,1 (PG 99, 489A). 99 Cf. Teodor Studit, op. cit., 1(PG 99, 488D 489A); idem, Antiritik, III (PG 99, 417C); Nikifor Carigradski, Antiritik, III, 2(PG 100, 417B); idem, Antiritik, I, 30(PG 100, 280B). O ipostasnom poistove}ivawu rukotvorene ikone sa svojim uzorom, govori i sveti Atanasije Veliki kada navodi za primer sliku zemaqskog Cara, rekav{i da ¼oti basileuj legetai kai h tou basilewj eikwnï kai ou duo basileij½, (Atanasije Veliki, Protiv arijanaca, 3, PG 26, 332A). O postojawu dveju vrsta ikona: prirodne i rukotvorene v. I. P. Sheldon-Williams, The Greek Christian Platonist tradition from the Cappadocians to Maximus and Eriugena, in: The Cambridge History of Later Greek and Early Medieval Philosophy, ed. A. H. Armstrong, Cambridge 1970, Cf. Atanasije Veliki, Protiv arijanaca, 3(PG 26, 332B); Tseleggidhj, H qeologia thj eikonaj, Cf. K. Kornarakhj, H qeologia twn ierwn eikonwn kata ton osio Qeodwro ton Stoudith, Katerinh 1998,

8 ZOGRAF 34 (2010) 13 26Š 20 je tako zbog toga {to se, po pravoslavnom poimawu ikone, na ikoni ne slika i ne izobra`ava priroda, nego se slika li~nost (ipostas) prvolika, 102 {to zna~i da je tu re~ o dve razli~ite prirode: jedna je priroda prvolika, a druga (druga~ija) je priroda ve{tastvene ikone. Upravo zbog toga je mogu}e da se ime Hristos, koje je ve} samo po sebi Prirodna ikona, daje i ovaplo}enom Bogu Logosu, Prauzoru dakle, i rukotvorenoj ikoni. 103 Ovakvo u~ewe o razli~itosti priroda prvolika i ikone, izneto je i usvojeno na Sedmom Vaseqenskom saboru, 104 po kojem je ½ime¼ glavni ~inilac op{tewa i zajedni~ewa ½rukotvorene ikone¼ sa svojim prvolikom. 105 Od posebne va`nosti za razumevawe rukotvorenih ikona jeste ~iwenica da se na wima uvek predstavqaju i slikaju istorijske li~nosti (Isus Hristos ili svetiteqi) sa odre enim karakteristikama, a nikada se ne `ivopi{u izmi{qene ili nepostoje}e li~nosti. 106 Jednom re~ju, ikone svoje postojawe duguju svome originalu. Na taj na~in rukotvorena ikona s jedne strane svedo~i o istinskoj prisutnosti prvolika na ikoni, a sa druge ikona prikazuje `ivu i oblagoda}enu zajednicu koja postoji izme u prvolika i ~oveka koji {tuje ikonu. Svako odricawe rukotvorenih ikona zna~i isto {to i odricawe wihovih prvolika (likova koji su na wima predstavqeni, naslikani i izobra`eni). 107 U zakqu~ku }emo jo{ jednom naglasiti da se prirodna ikona i rukotvorena ikona, ni u kom slu~aju ne mogu poistovetiti jer me u wima postoji samo sli~nost ali i su{tinska razlika. 108 Jedno je prirodna ikona, a drugo je ikona (nastala) podra`avawem. Jedna (tj. Ona prva) nema prirodnu razliku prema (svome) uzroku, nego ipostasnu (li~nu) razliku, kao Sin prema Ocu. Jer je druga Ipostas (li~nost) Sina a druga Oca, dok im je priroda o~evidno jedna. Na druge pak ikone, (tj. One nastale podra`avawem) obratno je: ona ima prirodnu razliku, ali nema ipostasnu, kao slika Hristova, ali lice nije drugo, nego jedna i ista li~nost Hristova, makar i bila naslikana na ikoni. Jer isti bo`anstveni Vasilije opet govori: [to je tamo ikona podra`avawem, to je ovde Sin po prirodi; i ono {to je u reprodukcijama umetnosti sli~nost izobra`ewa po spoqa{wem izgledu (po obli~ju), to je u Bo`anskoj i Neslo`enoj Prirodi jedinstvo kroz zajedni~nost Bo`anstva. 109 Dakle, i prirodna ikona i rukotvorena ikona sli~ne su sa svojim originalom, s tom razlikom {to prirodna slika ima prirodnu sli~nost sa svojim originalom, dok rukotvorene ikone imaju ispostasnu sli~nost sa svojim originalom. 110 v) Odnos slike i originala Pravoslavni je stav da postoji neraskidiva povezanost izme u ikone i prvolika, to jest, slike i wenog prauzora (prvolika, originala) na osnovu kojeg je podra`avawem nastala rukotvorena ikona. Druga- ~ije re~eno, ikona svoje postojawe, s jedne strane, duguje svom uzoru, a sa druge, vasceli smisao ikone se sastoji u wenom odnosu sa uzorom. 111 Dakle, sveta ikona i uzor me usobno op{te na nivou uzroka i prouzrokovane stvarnosti, odnosno, neraskidivo su me usobno vezani 112 nevidqivim nitima, po kojima se po~ast, po{tovawe i molitve vernih prenose svecima, Bogorodici, Hristu. 113 Nevidqiva spona, koja povezuje svetu ikonu sa wenim uzorom, jeste zajedni~ka sli~nost koja povezuje dve po prirodi i su{tini razli~ite stvari. Ikona ima sve spoqa{we osobine sa svojim uzorom, ali nema (ne poseduje) su{tinu svoga uzora. Ikona i uzor me usobno op{te po ipostasnoj sli~nosti, 114 odnosno, jedna im je li~nost, 115 i jedan isti im je lik. Upravo zbog toga jedno im je zajedni~ko poklowewe (po identi~nosti ipostasi). 116 Me utim, u istoriji su se pojavila neslagawa oko pitawa kako zajedni~e (op{te) original (prototip, prauzor, prvolik)i slika. Na osnovu sli~nosti koja postoji izme u rukotvorene ikone i lika koji je na woj naslikan (prikazan, izobra`en), mogli bismo lik okarakterisati kao uzrok ikone, aza ikonu re}i da je prouzrokovana, jer je ona na neki na~i otisak prauzora, 117 {to zna~i da bez prauzora (originala) ikona (slika) ne postoji. 118 Jednom re~ju, ikona je ono {to ima svoj odnos prema prauzoru (arhetipu) i {to je prauzrokovano uzrokom Cf. Teodor Studit, Antiritik, III (PG 99, 405A): ¼Pantoj eikonizomenou, ouc h fusij all hupostasij eikonizetai½; Nikifor Carigradski, Antiritik, III, 1(PG 100, 375A); idem, Antiritik, I, 28 (PG 100, 272A); Jovan Damaskin, Apologetska slova protiv onih koji odbacuju svete ikone, I,9(PG 94, 1240). 103 Teodor Studit ovako obja{wava to pitawe: ¼Outw kai Cristou khrussomenou ap archj, o thj eikonoj logoj suneipteto scetikwj½ Teodor Studit, Antiritik, I (PG 99, 337B)Š. Cf. W. Felicetti-Liebenfels, Geschichte der byzantinischen Ikonenmalerei, Olten 1956, ¼Kai h eikwn ou kata th ousian tj prwtotupj eoiken, h monon kata to onoma kai kata thn qesin twn carakthrizomenwn melwn½ (Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 244B). 105 ¼En gar th eikoni allo ouden o alhqhj logoj ginwskei, h kata to onoma koinwnein, outinoj estin eikwn, kai ou kata ousian, kaqwj pollacwj eipomen, anagkazomenoj ek twn autwn dialexewn½ (Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 257D). 106 [to se ti~e predstave nebeskih bi}a an ela, treba re}i slede}e: iako je re~ o nevidqivim duhovnim bi}ima, ipak ih mo`emo likovno prikazivati (slikati, `ivopisati) zbog toga {to su se oni javqali u istoriji u qudskom obliku i na taj na~in su bili vidqivi. O toj temi v. Dionisije Areopagit, O nebeskoj jerarhiji, 15, 2 3 (PG 3, 329CD); Jovan Damaskin, Apodikti~ka beseda o svetim i po{tovanim ikonama, 10, 12 (PG 95, 328D 329A); B. Giannopouloj, H peri aggelwn didaskalia tou patriarcou kai omologhtou Nikhforou A, Aqhna Cf. Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 273C; Tseleggidhj, H qeologia thj eikonaj, Cf. J. Stuart, Ikons, London 1975, 132; Kornarakhj, H qeologia twn ierwn eikonwn, Teodor Studit, Pismo Platonu (PG 99, 501C); idem, Antiritik, III (PG 99, 428C). Cf. Mansi, Sacrorum conciliorum, XIII, 244B. 110 Cf. Teodor Studit, Antiritik, III (PG 99, 428C); G. Ladner, Bild und Wort. Die katechetischen Funktionen des Bildes in der griechischen Theologie des sechsten bis neunten Jahrhunderts, Wurzburg 1969, Cf. Teodor Studit, Antiritik, III, 3(PG 99, 424D); idem, Pismo Platonu (PG 99, 501A). 112 Teodor Studit Antiritik, II, (PG 99, 356B)Š, iznose}i pravoslavno u~ewe o toj temi, veli: ¼acwriston esti tou prwtotupou to paragwnon½. 113 Ostrogorski, O verovawima i shvatawima Vizantinaca, Cf. Dionisije Areopagit, O crkvenoj jerarhiji, IV,1(PG 3, ). 115 Cf. Teodor Studit, Pismo Platonu (PG 99, ). 116 Cf. Teodor Studit, op. cit.(pg 99, ). 117 Cf. Jovan Mosho, Duhovna livada (PG 87/3, 2900B). 118 Cf. Teodor Studit, Antiritik, III (PG 99, 429C); idem, Antiritik, I (PG 99, 341C). 119 Nikifor Carigradski, Antiritik, I (PG 100, 277C).