ZHVILLIMI I AFTËSIVE TË OJF-VE. për Ekonominë e Gjelbër dhe Qëndrueshmërinë Mjedisore

Transcription

1 ZHVILLIMI I AFTËSIVE TË OJF-VE për Ekonominë e Gjelbër dhe Qëndrueshmërinë Mjedisore

2 ZHVILLIMI I AFTËSIVE TË OJF-VE për Ekonominë e Gjelbër dhe Qëndrueshmërinë Mjedisore

3 Qendra Rajonale e Mjedisit për Evropën Qendrore e Lindore (REC) është një organizatë ndërkombëtare me mision mbështetjen në adresimin e problemeve mjedisore. REC e përmbush misionin e saj duke nxitur bashkëpunimin ndërmjet qeverive, organizatave joqeveritare, bizneseve dhe aktorëve të tjerë mjedisorë, si dhe duke mbështetur shkëmbimin e lirë të informacionit dhe pjesëmarrjen e publikut në vendimmarrjen mjedisore. REC është krijuar në 1990 nga Shtetet e Bashkuara, Komisioni Evropian dhe Hungaria. Sot REC bazohet ligjërisht në Kartën e nënshkruar nga qeveritë e 30 vendeve dhe Komisioni Evropian. REC ka një rrjet zyrash në 17 shtete: Shqipëria, Bosnja-Hercegovina, Bullgaria, Kroacia, Republika Çeke, Estonia, Hungaria, Letonia, Lituania, RIJ e Maqedonisë, Mali i Zi, Polonia, Rumania, Serbia, Sllovakia, Sllovenia dhe Turqia. Zyra qendrore ndodhet në Szentendre, Hungari. REC merr pjesë aktive në proceset globale, rajonale dhe lokale dhe ndihmon në zgjidhje të qëndrueshme e mjedisore brenda dhe përtej rrjetit të tij të zyrave, përmes kalimit të njohurive dhe përvojave në vende dhe rajone të ndryshme. Ky modul është realizuar në kuadër të Projektit Të gjitha të drejtat e këtij botimi mbahen nga: 2014 Qendra Rajonale e Mjedisit (REC), Shqipëri Përgatitur nga: Qendra Rajonale e Mjedisit (REC), Shqipëri Rruga Ismail Qemali Nr. 27, Tiranë

4 Përmbajtja Hyrje në Ekonominë e Gjelbër faqe 7 E mira e përbashkët dhe / ose Tragjedia e të përbashkëtës Konsumizmi dhe Gjurma Ekologjike Pёrfitimet qё krijojnё shёrbimet e biodiversitetit dhe tё ekosistemeve pёr zhvillimin e qёndrueshёm Publiku si mjedis, perceptimet si ndotje dhe parandalimi i krizës Kultura si udhëheqëse e Ekonomisë së Gjelbër 45

5

6 Parathënie Me aktivitete dhe trajnime në të gjithë territorin e Shqipërisë, Mbështetja për Organizatat Mjedisore të Shoqërisë Civile në Shqipëri, SENiOR-A, është një projekt që po përpiqet të japë kontributin në forcimin dhe specializimin e mëtejshëm të shoqërisë civile në fushën e mjedisit në Shqipëri, për të qenë e aftë të paraqesë nevojat e komunitetit, të sigurojë shërbime e mbështetje, të zhvillojë partneritete dhe rrjete të përbashkëta, të adresojë përparësitë kombëtare të zhvillimit në fushën e mjedisit dhe udhëheqë në rrugën drejt zhvillimit të qëndrueshëm. Forcimi i shoqërisë civile në këto fusha kërkon një investim domethënës dhe afatgjatë jo vetëm në mbështetjen me fonde për aktivitetet e shoqatave, por dhe me rritjen e kapaciteteve të tyre si në aftësitë bazë (p.sh. menaxhimi i OJF, marrëdhëniet me mediat, apo aktivitetet lobuese dhe advokuese) ashtu dhe në ato të lidhura specifikisht me sektorë të veçantë të mjedisit. Për sa më sipër programi SENiOR-A ka mbështetur këto dy vitet e fundit një sërë trajnimesh në nivel kombëtar dhe rajonal për të forcuar kapacitetet e brendshme të organizatave dhe ekspertëve brenda këtyre organizatave. Në vijim të këtyre trajnimeve, REC Shqipëri, si zbatuese e programit SENiOR-A ka parashikuar të publikojë dhe disa module në lidhje me disa nga temat të cilat kanë nevojë për materiale burimore apo në të cilat ka zhvillime e koncepte të reja që duhen përdorur nga Organizatat e Shoqërisë Civile. Këto module nuk pretendojnë të jenë një libër reference, por ato mund të shërbejnë fare mirë si material burimor për Organizatat apo në trajnimet që ato kryejnë me stafin apo në terren. Koncepti i qëndrueshmërisë është i gjerë dhe kompleks, ai prek të gjitha sferat e shoqërisë, duke harmonizuar nevojat e zhvillimit ekonomik, por gjithmonë duke mbajtur parasysh kërkesat në mbrojtje të mjedisit. Në këtë aspekt, ky publikim kontribuon sadopak në interpretimin e parimeve të zhvillimit të qëndrueshëm në komunitet, fokusuar tek njohja dhe zbatimi i praktikave të Ekonomisë së Gjelbër në vendin tonë nga individët, organizatat e shoqërisë civile dhe bizneset private. Mihallaq Qirjo Drejtor për Shqipërinë Qendra Rajonale e Mjedisit (REC) 5

7

8 HYRJE EKONOMIA E GJELBËR Tashmë e dimë se ndryshimet klimatike janë një realitet i prekshëm; ato kërcënojnë shëndetin e planetit dhe të qenieve që e përbëjnë atë. Tashmë e dimë se burimet natyrore janë të pakta; se po ecim në një shteg të paqëndrueshëm... dhe shpesh themi se nuk kemi zgjidhje tjetër. Por, ajo që po besojmë më shumë çdo ditë që kalon është se ne kemi nevojë për një qasje të re për zhvillim të qëndrueshëm, që fillon me dinjitetin individual, që është i fokusuar në ndërgjegjësimin e njeriut dhe që jep përgjigje bindëse për pyetjet komplekse sociale, ekonomike dhe mjedisore me të cilat përballemi. Ne kemi nevojë për tregues të rinj për të na drejtuar dhe matje të reja të përparimit ekonomik. Rritja ekonomike e qëndrueshmërisë duhet të jetë shoqërisht e pranueshme dhe duhet të mbrojë klimën dhe ekosistemin tonë. Shprehja rritu sot dhe pastro nesër nuk mund të qëndrojë gjatë për vendet e zhvilluara apo dhe ato në zhvillim. Koha kur ne anashkalonim vendime të vështira mbaroi. Nuk ka më kapërcime. Ne duhet të ndërtojmë një shoqëri dhe ekonomi të gjelbër gjithëpërfshirëse, duke investuar në zhvillimin e njeriut dhe kapitalit shoqëror. Sfidat e reja kërkojnë zgjidhje të reja, për të cilat duhen shfrytëzuar njohuritë e deritanishme të njerëzimit, të cilat janë të shumta. Këto do të lindin nga mënyra të reja të të menduarit. Çfarë është Ekonomia e Gjelbër? (Përkufizimi i Ekonomisë së Gjelbër nga Wikipedia) Ekonomia e gjelbër përkufizohet si një ekonomi që sjell reduktim të rreziqeve mjedisore dhe shkatërrimit ekologjik, që ka si synim arritjen e zhvillimit të qëndrueshëm pa çuar në degradim të mjedisit. Ajo është e lidhur ngushtë me ekonominë dhe shërbimet e ekosistemit, por zbaton një fokus më shumë politik. Një karakteristikë dalluese e Ekonomisë së Gjelbër, nga regjimet e mëparshme ekonomike, është vlerësimi i drejtpërdrejtë i kapitalit natyror dhe shërbimeve të ekosistemit, të cilat kanë vlera ekonomike dhe kostot e plota të njohura nga kontabiliteti, në të cilin kostot që i vishen shoqërisë përmes ekosistemeve gjurmohen në mënyrë të besueshme dhe llogariten si detyrime të njësisë ekonomike e cila dëmton apo neglizhon një aset natyror. Etiketat e Gjelbra sjellin përballë konsumatorit praktika të mira të menaxhimit të mjedisit dhe zhvillimit të qëndrueshëm. Tashmë shumë sektorë industrialë kanë filluar të përshtasin 7

9 standarde mjedisore si një mënyrë praktike për të promovuar praktikat e tyre të gjelbëra në një ekonomi të globalizuar. Ekonomia e gjelbër dhe të gjitha fushat e ndërlidhura me të ndajnë shumë perspektiva të përbashkëta si zhvillimi i kulturës dhe traditës, duke u fokusuar tek qëndrueshmëria e natyrës, drejtësia dhe kujdesi ndaj vlerave. Ekonomia e Gjelbër është një ekonomi gjithëpërfshirëse. Ajo u lejon grave dhe burrave të kontribojnë në udhëheqjen dhe ndërtimin e një të ardhmeje më të qëndrueshme. Ne kemi nevojë për një ndryshim kulture, për të trajtuar dhe kuptuar ndryshimin e klimës. Arsimi është motoja e parë Arsimi është një nga armët më të mira për të luftuar varfërinë dhe pabarazinë. Në thelb, arsimi ka të bëjë me kultivimin e vlerave. Arsimi për zhvillim të qëndrueshëm duhet të nxisë qëndrimet dhe sjelljet e nevojshme për një kulturë të re të qëndrueshmërisë. Ai duhet të jetë kanal për zhvillimin dhe transmetimin e aftësive dhe njohurive të reja. Arsimi teknik dhe profesional dhe trajnimi duhet të japë kompetencat dhe mjetet e nevojshme për zbatimin e ekonomisë së gjelbër në të gjithë sektorët e jetës. Shkenca udhëheqëse e tranzicionit të gjelbër Shkenca mbart shumë nga përgjigjet e pyetjeve me të cilat ne përballemi. Nisur nga kjo shkenca duhet të jetë në pararojë. Ne duhet të ndihmojmë në kapacitetin e ndërtimit të vendit në zhvillimin e novacionit shkencor, të politikave kombëtare në teknologji e inxhinieri, si dhe të krijojmë lidhje ndërsektoriale. Aftësitë dhe teknologjitë e gjelbëra duhet të identifikohen, përkrahen dhe të transferohen. Energjia e rinovueshme është thelbësore për zhvillimin sot. Sfidat e sotme duhet të shtrihen në të gjithë kufijtë e disiplinave dhe ciklet e jetës së novacionit - nga kërkimet te zhvillimi i njohurive dhe aplikimin e saj. Shkenca, teknologjia dhe novacioni duhet të udhëheqin nxitjen tonë për një zhvillim më të barabartë dhe të qëndrueshëm Kultura është një përshpejtues Qasje të reja për zhvillim të qëndrueshëm do të jenë efikase vetëm nëse ato përputhen me kontekstin kulturor të një vendi. Kultura është gjithashtu një burim i novacionit. Sot, kudo në botë, industritë kulturore janë në rritje - por ata kanë nevojë për mbështetje të bëhen leva më të fuqishme për zhvillimin ekonomik, kohezionin social, dhe mbrojtjen e mjedisit. Kjo bën thirrje, gjithashtu, për njohjen dhe të bërit më tradicional të shumë praktikave të suksesshme të trashëguara si dhe sistemet e dijeve kombëtare. Tranzicioni i gjelbër ka nevojë për revolucion informacioni Transformimi i gjelbër drejt ekonomisë së gjelbër duhet të mbështetet në masë të madhe nga media, për të mundësuar mirë informimin publik. Për këtë, ne duhet të ndërtojmë media me kapacitet të lartë profesional, për të hulumtuar dhe raportuar mbi çështjet lidhur me zhvillimin e qëndrueshëm. Ne duhet të mbështesim median e lirë të pavarur dhe pluraliste, për të rritur ndërgjegjësimin e publikut dhe për të ndërtuar solidaritetin e nevojshëm. 8

10 E MIRA E PËRBASHKËT DHE/OSE TRAGJEDIA E TË PËRBASHKËTËS Mariana Sinani Eksperte në Edukim, Instituti i Zhvillimit të Arsimit. Le të fokusohemi për t i dhënë përgjigje, në mënyrën tonë, çështjeve thelbësore si: E mira e përbashkët dhe jetët tona, e përditshmja jonë, repertori ynë sjellor, përreth asaj që e kemi të përbashkët të gjithë, përtej çdo lloj diferencimi etno-kulturor, racial, socioekonomik. Dhe sa e kemi të zhvilluar konceptin dhe mirëpërdorimin e të përbashkëtës dhe çfarë bëjmë me atë, në një moment kur tragjikisht e humbasim të përbashkëtën tonë? A e ka përpunuar shoqëria, individi një sjellje etike për mënyrën se si i qasemi përreth asaj që e kemi vlerësuar si të përbashkët? Cili është kuptimi ynë për atë që ne, individët dhe komuniteti, mjedisi social ku ne i përmbushim jetët tona, kemi për të mirën e përbashkët? Cilat janë disa nga të mirat e përbashkëta, të cilat na përkasin të gjithëve pa përjashtim, të mira të përbashkëta të cilat nuk mund t i: pronësojmë, ndajmë, përvetësojmë, keqpërdorim. A mundet të listojmë disa Të mira të përbashkëta, për të cilat, duhet dhe mund të mbajmë përgjegjësinë tonë përtej veprimit të ligjit, përtej ndëshkimit si akt moral por në respekt dhe në funksion të përmbushjes së jetëve tona dhe në përmbushje të cikleve jetësore të pasardhësve? Cilat janë ato të mira të përbashkëta pa të cilat jetët tona nuk mund të funksionojnë? A mundemi të listojmë disa prej tyre Ajri, Uji, Toka, Pyjet, Metalet e rralla, etj. 9

11 Çfarë është saktësisht e mira e përbashkët Çfarë është saktësisht e mira e përbashkët, dhe pse zë një vend të rëndësishëm në diskutimet aktuale të problemeve në shoqërinë tonë? E mira e përbashkët është një nocion që e ka origjinën mbi dy mijë vjet më parë në shkrimet e Platonit, Aristotelit, dhe Ciceronit. Kohët e fundit, studiuesit bashkëkohor, si John Rawls, e përkufizojnë të mirën e përbashkët si disa kushte të përgjithshme që janë të barabarta në favor të të gjithëve. Kisha katolike e cila ka një histori të gjatë në luftën për të përcaktuar dhe për të promovuar të mirën e përbashkët, e përkufizon atë si një përmbledhje kushtesh të veçanta të jetës shoqërore të cilat i lejojnë grupet sociale dhe anëtarët e tyre individual të kenë qasje relativisht të plotë për realizimin e tyre. E mira e përbashkët, përbëhet kryesisht nga të paturit e sistemeve sociale, institucioneve, dhe mjediseve ku të gjithë punojnë dhe ku të gjithë përfitojnë. Shembuj të të mirës së përbashkët përfshijnë një sistem shëndetësor publik dhe sistem efektiv të sigurisë publike, paqe midis kombeve të botës, një sistem të drejtë ligjor dhe politik, dhe mjedis të pandotur natyror, dhe një sistem ekonomik të begatë. Për shkak se sistemet e tilla, institucionet, dhe mjediset kanë një ndikim të fuqishëm në mirëqenien e anëtarëve të një shoqërie, nuk është çudi që praktikisht çdo problem social në një mënyrë apo një tjetër është i lidhur me mënyrën se si këto sisteme dhe institucione po funksionojnë. Sipas këtyre shembujve, e mira e përbashkët nuk mund të ndodhë vetvetiu. Krijimi dhe ruajtja e të mirës së përbashkët kërkon përpjekje bashkëpunuese të disave, shpesh të shumë njerëzve. Ashtu si për të mbajtur një park të pastër nga mbetjet, kjo varet nga çdo qytetar, kështu edhe mbajtja e kushteve sociale varet nga vetë bashkëpunimi i qytetarëve. Por këto përpjekje shpërblehen, e mira e përbashkët është një e mirë në të cilën të gjithë anëtarët e shoqërisë kanë qasje, dhe nga përfitimi i të cilit askush nuk mund të përjashtohet lehtë. Të gjithë personat, për shembull, gëzojnë të mirat e ajrit të pastër ose të një mjedisi të pandotur, apo ndonjë të mire tjetër të përbashkët të shoqërisë sonë. Në fakt, çdo gjë konsiderohet një e mirë e përbashkët vetëm atëherë kur ajo është një e mirë në të cilën kanë qasje të gjithë, dhe nga dëmtimi i saj ndikohen po ashtu të gjithë. Çfarë thotë mendimi ynë, sjellja jonë për të mirën e përbashkët? A mundet dhe a duhet të ndahen, përvetësohen, pronësohen, keqpërdoren ato?! Çfarë dimë rreth tyre? Çfarë bëjmë dhe si sillemi me to? A mëkatojmë me të mirën e përbashkët dhe sa mbajmë përgjegjësi për këtë? E mira e përbashkët na shfaqet si: Realitet faktik, që ekziston përtej nesh, por në funksion të individit dhe të shoqërisë; Koncept teorik, i përpunuar nga studiuesit; Si ndërgjegje kolektive qoftë kjo e përpunuar apo jo ; Si marrëdhënie morale dhe etike, qoftë kjo e përpunuar apo jo 10

12 Si koncept teorik, e mira e përbashkët u identifikua dhe u formatua nga studiuesit, relativisht vonë, atëherë kur individi dhe komuniteti u rikujtuan që ka diçka, që ka realitete natyrore faktike, të cilat ju përkasin të gjithëve pa përjashtim, e që janë jetike pët jetët tona. Këto realitete, ajri, uji, pyjet, kataraktet, lumenjtë, burimet e rralla, et., nuk mund të pronësohen, ndahen, përvetësohen, keqpërdoren. Këto përbëjnë dhe karakteristikat e të përbashkëtës. E mira e përbashkët, si koncept dhe si praktikë, ngrihet dhe mund të përvetësohet vetëm nëse kuptojmë thellësisht substancën e të mirës personale. Nëse nisemi prej këndej, e mira e përbashkët nuk është gjë tjetër veçse tërësia e të mirave personale të çdo individi dhe komuniteti në kohë dhe hapësirë E mira e përbashkët është dhe e mira personale në të njëjtën kohë. Koncepti i të mirës së përbashkët lidh pjesën me të tërën. Ky kuptim është shumë me rëndësi të ritheksohet dhe të përvetësohet. Si koncept, e mira e përbashkët tingëllon si kolektivist dhe mund të klasifikohet si koncept me një kontekst komunist Në realitet, kemi të bëjmë me një koncept universal përtej çdo doktrine, pasi është një koncept ekzistencial në thelbin e vet. Nevoja për t u thelluar në universalitetin e këtij koncepti po bëhet gjithnjë e më e madhe, në mënyrë që të fokusohemi dhe të riformulojmë sjelljet tona në raport me të mirën e përbashkët. Nevoja për ta bërë këtë vjen në raport me trendin e përshpejtuar të teknologjisë me ritmin e konsumizmit që po shfaq shoqëria në shekullin tonë. Kjo kërkon një stop për të ridimensionuar marrëdhënien tonë, si individë dhe si komunitete, me të mirën e përbashkët. Në kushtet e ekonomisë së tregut dhe të zhvillimit të teknologjisë, nevoja për të mirën e përbashkët nuk pushon së funksionuari, përkundrazi bëhet më e sofistikuar Pse?! E mira e përbashkët në raport të ndërsjelltë me të mirën publike. Lipset të diferencohen këto dy koncepte që njëkohësisht shoqërohen dhe me projeksione respektivisht të ndryshme. E mira publike është koncept social i formuluar nga shoqëria dhe që menaxhohet përmes ligjeve dhe institucioneve publike, ndryshe nga e mira e përbashkët, e cila më së shumti menaxhohet nga projeksionet individuale dhe nga ndërgjegjet tona. Një e mirë publike, sigurisht, ju shërben të gjithëve pa përjashtim. Por, ndryshe nga e mira e përbashkët, e mira publike ka një kosto monetare e vlerë të caktuar dhe i adresohet një kohe, hapësire dhe konteksti ligjor konkret. Mos mirëmbajtja e të mirës publike apo ndërhyrjet absurde tek ajo, penalizohen, ndëshkohen, ndryshe nga çfarë ndodh me të mirën e përbashkët Liqeni i Fierzës dhe Rruga e Kombit janë të mira publike, të cilat janë ngritur dhe kanë shfrytëzuar një të mirë të përbashkët, hapësirat natyrore dhe ujore të përbashkëta, por ato kanë një diferencë dhe për këtë arsye marrin edhe një status tjetër Le të ndalemi dhe të mendojmë: Po me të mirën publike si sillemi përreth në të njëjtën mënyrë, si edhe me të mirën e përbashkët?! Ftesë për diskutim e debat E mira e përbashkët shfaqet edhe si: marrëdhënie morale, estetike, filozofi e përpunuar, platformë politike mjedisore, trend ekonomik?! 11

13 A mendoni kështu?! E mira e përbashkët është çdo e mirë që njeriut i dhurohet nga natyra, pjesë e të cilit është, e në të cilën, njerëzit, anëtarët e një komuniteti, janë të barazlarguar nga kjo e mirë e përbashkët Kjo e mirë e përbashkët nuk mund të ndahet, të pjestohet, të pronësohet, të përdoret?! E mirë e përbashkët janë realitete natyrore, ku prania, marrëdhëniet, dhe kontributi i njeriut në mënyrat se si i konsumojnë raportet me të mirën e përbashkët nuk rregullohen përmes ligjit, por rregullohen përmes ndërgjegjes mjedisore...?! E mira publike është çdo realitet natyror, pra e vlerësuar si e mirë e përbashkët, për të cilën bihet dakort të shndërrohet në të mirë publike. Marrëdhëniet e njeriut dhe të komunitetit me të mirën publike rregullohen përmes ligjit më shumë sesa përmes ndërgjegjes...apo jo?! Mos jemi në lisharësen e...fatit!? Si ndihemi, si shfaqemi, si veprojmë në raport me mjedisin ku përmbushim jetët tona? Kur ndodh që jemi dëshmitarë teksa e mira e përbashkët shpërbëhet në sytë tanë? Kur jemi dëshmitarë të tragjikes të së mirës së përbashkët... çfarë dhe si reagojmë?... cili është refleksioni? Dilema dhe Paradokse Ekonomia e gjelbër do të gjeneronte vende të reja pune apo do të thellohej më tej çështja e papunësisë...? Do të përmirësohej gjendja e mjedisit nëse zbatohet ajo...? Jemi në kohën e duhur apo po guxojmë të flasim për ekonominë e gjelbër...? A guxojmë të flasim për ekonomi të gjelbër kur ajo kërkon shfrytëzimin e burimeve të ripërtëritëshme...? A jemi gati...? A guxojmë të flasim për ekonomi të gjelbër, teksa pjesa më e madhe e mbeturinave nuk shkon për ripërdorimin e plotë të tyre? Sa jemi të familjarizuar me ekonominë e gjelbër? Natyra, pyjet, ekosistemet, ajri, drita, mjedisi pjesë e të cilit jemi, a është dashamirëse me ne...ndërkohë që ne jemi cinikë dhe shpërfillës ndaj saj...? Marrëdhënia jonë me mjedisin si substancë filozofike 12

14 Të menduarit sistematik në arsim Shumicës së njerëzve u mungon njohuria themelore për ekologji dhe sociologji, që përbën domosdoshmëri për të kuptuar domethënien e qëndrueshmërisë. Kjo njohuri nuk ofrohet në sistemin aktual arsimor e as nuk komunikohet nga mediat. Shkenca dhe arsimi, që ndajnë botën dhe njohurinë në subjekte, nuk mund të ofrojnë një pikëpamje gjithpërfshirëse të botës në të cilën do të mund të bazohej rritja e gjeneratave të reja, si dhe nuk mund të integrojnë çështjet mjedisore me ato zhvillimore. Shkencëtarët e specializuar në një fushë specifike nuk marrin në konsideratë sistemin në tërësi dhe si rrjedhojë sfera të ndryshme specifike janë në kundërshtim me njëra-tjetrën. Të mësuarit, arsimimi dhe kultura janë proçese që shkojnë së bashku me zhvillimin e personalitetit tonë. Të mësuarit e vërtetë përfshijnë fazat si në vijim: transmetimi i njohurisë; praktikimi/të provuarit e asaj që është mësuar; refuzimi apo konfirmimi i njohurisë së mësuar; të nxënit/fituarit e thellë të njohurisë empirike. Materiali i arsimimit shkollor rrallëherë apo kurrë nuk përfitohet deri në thellësi pasi përfundon në fazën e transmetimit të sasive të mëdha të njohurive që nuk kanë lidhshmëri me situatat e jetës reale. Kjo është dhe arsyeja se pse esenca e arsimimit shkollor është të mësuarit, e jo të nxënit, si dhe arsimimi është i rastësishëm në varësi nga mësuesi. Në shkolla duhet të transmetohet njohuri në sasi më të vogël, por në mënyrë sistematike. Vëmendja duhet të orientohet në atë që të mësuarit dhe arsimimi të rezultojë në të nxënit e vërtetë të njohurive dhe të normave të sjelljes. Struktura e lëndëve shkollore duhet të ndryshohet. Theksi nuk duhet të vihet në transmetimin e njohurisë analitike, por në të menduarit sistematik, që përbën një kornizë për secilën njohuri të ndryshuar. Duhet të theksohet fakti se elementët e botës egzistojnë në një sistem. Të menduarit analitik nuk mund të japë përgjigje për çështjet ditore të zhvillimit tonë shoqëror. Një çështje kyçe në të mësuarit e parimeve të qëndrueshmërisë është ajo se çfarë lloj modeli mësojmë ne nga vetë shoqëria dhe bota që na rrethon. Nëse ngjarjet shoqërore, familja, shkolla, bashkësia lokale, kombi, nuk vërtetojnë përmbajtjen e arsimimit në përgjithësi, por ofrojnë modele të kundërta, arsimimi atëherë nuk ka dobi. Kujdes të veçantë i duhet dhënë medias, e cila ndikon, mëson dhe në të njëjtën kohë edukon publikun. Media duhet të bëjë vlerësimin e ngjarjeve botërore nga këndvështrimi i qëndrueshmërisë dhe t i mësojë njerëzit për parimet themelore të qëndrueshmërisë. Përmbajtja dhe metodologjia e një arsimimi të bazuar në të menduarit sistematik duhet të përgatitet në takime të ndryshme punuese mbi metodologjinë. Sistemi i trajnimit të mësimdhënësve duhet gjithashtu të transformohet. Specializimi i mësimdhënësve të trajnuar në lëndë duhet të eleminohet dhe në vend të saj duhet të vendoset trajnimi i mësimdhënësve të aftë për të transmetuar kornizën e njohurive dhe të arsimimit për jetë. Prezantimi i sistemeve të integruara të njohurisë duhet të përgatitet në shkollimin fillor dhe të mesëm. Si hap i parë, strukura aktuale e lëndëve shkollore duhet të integrohet në kornizën e njohurisë për qëndrueshmëri. Debatet shoqërore në lidhje me gjendjen aktuale të zhvillueshmërisë dhe gjasat për qëndrueshmëri duhet të prezantohen më shpesh në media. Më shumë njerëz duhet të marrin pjesë në ngjarjet mediale për të promovuar normat pozitive të sjelljes dhe 13

15 vlerave të qëndrueshmërisë parësore dhe dytësore. Roli udhëheqës i shkencës në qëndrueshmëri Shkenca gjerë më tani ka dështuar në gjetjen e qasjeve gjithpërfshirëse dhe të komunikuara lehtë në botë. Zhvillimi i njohurisë analitike është e mbitheksuar dhe nuk përcillet nga sintezat. Shkenca duhet të marrë rol udhëheqës në ndryshimin e pikëpamjeve të shoqërisë nëpërmjet shtjellimit dhe komunikimit të paradigmës së re të qëndueshmërisë. Shkenca duhet të punojë drejt reduktimit të ndarjes disiplinore duke shfrytëzuar qasjet ndërsiplinore dhe ato shumë-disiplinore, sidomos në mes të shkencave shoqërore dhe natyrore. Pjesmarrësit njëherazi dhe kryesuesit e jetës akademike duhet të mbajnë takime pune për qartësimin e çështjeve që kanë të bëjnë me qëndrueshmërinë. Takimet e punës duhet të elaborojnë metodologjinë e matjes dhe përcjelljes së gjëndjes së qëndrueshmërisë dhe duhet të luajne rol kryesues në komunikimin me publikun. Cilat janë barrierat e qëndrueshmerisë? 1. Barrierat ideologjike; 2. Barrierat në ndërgjegjen e njerëzve dhe sjellja e tyre; 3. Barrierat institucionale; 4. Mungesa e njohurisë; 5. Barrierat e brendshme të qasjes ekonomike; 1. Barrierat ideologjike Shoqëritë e konsumit kanë mendimin që njeriu është mbi natyrën, dhe mes tyre ka një zbrazëti. Njeriu harmonikisht nuk përputhet me natyrën. Mirëqenia mendohet të jetë e varur nga rritja ekonomike, një aset që i është dhënë një prioritet i lartë në shoqëri. Shoqëria dhe natyra shihen si mjete që shërbejnë vetëm për qëllimin e rritjes ekonomike. Qasja analitike, me të cilën bota është ndarë në segmente të imëta (dhe në të cilën është bazuar edukimi publik), nuk mund të rezultojë në një pikëpamje të integruar të mjedisit dhe zhvillimit. Shumica e njerëzve nuk bëjnë dallimin mes zhvillimit të qëndrueshëm dhe mbrojtjes së mjedisit. 2. Barrierat në ndërgjegjen e njerëzve dhe sjellja e tyre Është shumë e thjeshtë të identifikosh mirëqënien sociale me rritjen ekonomike, për shkak se shumica e njerëzve e shprehin mirëqenien me pasuri materiale. Dëshira për të pasur, dhe jo për të ndarë gjërat me të tjerët, është pjesë e natyrës njerëzore, dhe është shumë vështirë që kjo të ndryshohet. Shumica e njerëzve besojnë se progresi shkencor-teknologjik është përgjigjja në problemet globale, edhe pse shumica e problemeve aktuale të njerëzimit i kanë rrënjet e tyre morale dhe etike. Shumica e vendimmarrësve duket se nuk janë të vetëdijshëm për faktin se rritja ekonomike është subjekt i kapacitetit mbajtës të natyrës. Sistemi ekzistues, në të cilën disa njerëz, ku janë të lidhura shoqëria dhe mjedisi, nuk mund të garantojnë ekzistencë të harmonishme mes njeriut dhe natyrës. 14

16 3. Barrierat institucionale Shkenca dhe edukimi që bazohen në segmentimin e njohurisë së subjekteve nuk mund të ofrojnë një pikëpamje holistike të botës në të cilën duhen rritur gjeneratat e ardhshme. Marrëdhënia mes mjedisit dhe zhvillimit nuk mund të kupohet plotësisht nëse dy vendet administrohen nga veprime të ndryshme, mes të cilave komunikimi është minimal. Rregulloret ligjore dhe ekonomike janë bazuar në ndarjen e mjedisit nga zhvillimi dhe prandaj këto janë të paafta të shtjellojnë problemet komplekse në mënyrë komplekse. Mungesa e integrimit mes dy sektoreve ka çuar në masa konfliktuale që bien ndesh me njëratjetrën dhe mundohen të shkundin problemin, duke rezultuar me riparaqitjen e tij në ndonjë formë tjetër. Nuk ekziston përcaktimi i standardeve për monitorimin e sistemeve por për të siguruar tregues të besueshëm të mirëqenies sociale. Produkti i Brendshem Bruto (PBB) dhe indikatorët e tjerë të përbashkët ekonomik nuk reflektojnë qëndrueshmërinë. lnstitucionet politike ekzistuese nuk përfaqësojnë interesat afatgjatë për gjeneratat e ardhshme për shkak se popullariteti politik kërkon suksese afatshkurtra. Nuk ka rregulla për parandalimin e shtrirjes së kompanive të shfrenuara shumëkombëshe dhe interesat e tyre kapitale, e as për keqpërdorimin dramatik dhe kolonizimin i burimeve natyrore dhe njerëzore nga ato. Politikat aktuale përkrahin këto interesa më shumë se ato të qytetarëve. 4. Mungesa e njohurisë Shumica e njerëzve kanë mungesë të njohurisë elementare mbi ekologjinë dhe sociologjinë, që është e nevojshme për kuptimin e qëndrueshmërisë. Kjo njohuri nuk ofrohet nga arsimi publik aktual, dhe as që publikohet nga ana e mediave. Shumë pak dihet për metodat e menaxhimit të burimeve natyrore në mënyrë të qëndrueshme, ose për metodat e prodhimit dhe konsumimit të qëndrueshëm. Shkenca deri më tani ka dështuar në gjetjen e qasjes gjithëpërfshirëse dhe lehtësimin e komunikimit për çështjet e natyrës. 5. Barrierat e brendshme të qasjes ekonomike Përderisa ekonomia nuk është e aftë të tejkalojë ndikimin negativ të jashtëm në mjedisi, çmim ky që duhet të paguhet nga shoqëria. Ekonomia nuk atribuon asnjë vlerë materialiste ose jo-materialiste për burimet natyrore. Përderisa ekonomia nuk investon në ruajtjen dhe zhvillimin e burimeve natyrore dhe në mirëmbajtjen e cilësisë mjedisore, problemet mjedisore shfaqen vetvetiu në nivele më kërcënuese se deri më tani. 15

17 Qenia njerëzore është pjesë e asaj tërësie që ne e quajmë UNIVERS, ne jemi një copë (pjesë) e kufizuar në kohë dhe hapësirë. Qenia njerëzore e përjeton veten, mendimet dhe ndjenjat e veta si diçka të ndarë nga pjesa tjetër e botës. Kjo ndarje është një iluzion i ndërgjegjes sonë; ky iluzion është një burg që na i ngushtëson dëshirat personale dhe ndjeshmëritë vetëm për disa persona të afërm për ne. Detyra jonë është të çlirojmë veten nga ky burg, të zgjerojmë rrethin e dhembshurisë për të gjitha gjallesat dhe natyrën tonë dhe të shijojmë bukurinë e saj. Albert Ajnshtajn 16

18 KONSUMI DHE GJURMA EKOLOGJIKE Prof. Ass. Mihallaq Qirjo Fakulteti i Shkencave të Natyrës Universiteti i Tiranës Konsumatori modern nuk është një individ i izoluar, por përkundrazi ne jemi të gjithë pjesëmarrës të një fenomeni bashkëkohor që njihet si kulturë konsumi dhe shoqëri konsumi. Për të thënë që disa njerëz kanë sjellje konsumeriste do të thotë se ato duan të konsumojnë gjithnjë e më shumë dhe se ato gjejnë kuptim dhe kënaqësi në jetë duke blerë mallra të reja konsumi. Konsumizmi është një proces historik, që ka krijuar tregje masive, industrializim dhe sjellje kulturore që sigurojnë, që të ardhurat në rritje të përdoren për të blerë produkte që janë gjithnjë e në rritje. Shoqëria e konsumit është një shoqëri humane e ndikuar fuqishëm nga konsumizmi, një shoqëri që konsumon mallra të prodhuara masivisht. Termi shoqëri konsumi aplikohej më shumë për shoqëritë moderne perëndimore të cilat janë më shumë të prirura drejt konsumit të mallrave dhe shërbimeve sesa prodhimit të tyre. Por në kushtet e e globalizimit të ekonomisë ku kapitalizmi i tregut të lirë po depërton në çdo cep të globit, koncepti i shoqërisë së konsumit po përfshin gjithnjë e më shumë edhe shoqëritë e vendeve në zhvillim, të cilat po përjetojnë rritje ekonomike e për pasojë rritje të standardit të jetesës dhe ndryshim të stilit të jetesës. Sot popullsia e botës po shtohet me ritme të shpejta e bashkë me të po rriten dhe presioni mbi burimet natyrore si pasojë e rritjes së kërkesës për konsum. Por më shumë sesa rritja e numrit të popullsisë së botës, shqetësim përbën rritja e numrit të njerëzve të cilët aspirojnë një stil amerikan jetese, që do të thotë konsum më i madh dhe sasi mbeturinash më të mëdha. Një qytetar amerikan konsumon 18 ton burime natyrore në vit duke gjeneruar një sasi akoma më të madhe mbeturinash (mbetje shtëpiake, industriale, minierash dhe bujqësore). Një pjesë e këtyre mbetjeve lëshohen në atmosferë, ujëra dhe oqeane, ndërsa të tjerat përfundojnë në venddepozitim ose digjen. Vetëm një pjesë e vogël riciklohet. Zhvillimi ekonomik po bën që pjesa e botës 17

19 Njeriu modern, nëse do ta artikulonte konceptin e tij për parajsën, do të na jepte një imazh, që do t i ngjante supermarkatës më të madhe në botë, me shumë mallra të reja. Veten e tij do ta mendonte me shumë para, me të cilat do të blinte këto mallra. Ai do të endej me gojë hapur në këtë parajsë mallrash, duke e ditur se atje do të ketë gjithnjë e më shumë gjëra të reja për t u blerë. Erik From në zhvillim po ngjitet me shpejtësi drejt konsumit masiv duke arritur gradualisht nivelet e konsumit të SHBA dhe Evropës perëndimore. Shoqëria po amerikanizohet çdo ditë e më shumë, reklamat po i çojnë produket në çdo cep të globit, konsumi po rritet ndërsa burimet po pakësohen. Koha ka sjellë sfidën e përmbushjes së dëshirave të konsumatorëve, por pa dëmtuar burimet për brezat e ardhshëm, duke përdorur burime të rinovueshme, përmirësuar teknologjitë për të prodhuar mallra me cikël jete më të gjatë dhe të riciklueshme si dhe edukimin e konsumatorëve për ti orientuar drejt konsumit të qëndrueshëm të mallrave të prodhuara në mënyrë të qëndrueshme. Kjo sfidë e përbashkët kërkon përpjekje të përbashkëta të autoriteteve publike, bizneseve dhe konsumatorëve. Lindja e shoqërisë së konsumit Nëse do të kthehemi mbrapsht në histori, do të gjejmë modele të ndryshme konsumi nga ato që ekzistojnë sot. Mjafton të kthehemi disa shekuj më prapa dhe do të shohim se pothuajse asnjë vend nuk harxhonte një sasi të konsiderueshme kohe ose burimesh për të blerë mallra të prodhuara larg tyre. Përpara revolucionit industrial, pjesa dërrmuese e popullsisë së çdo vendi jetonte ne zona rurale dhe punonte në bujqësi. Veshjet dhe pajisjet shtëpiake ishin shumë larg standardeve të sotme dhe prodhoheshin kryesisht prej anëtarëve të familjes apo nga artizanë nga i njëjti fshat. Modat, ndryshimet teknologjike dhe presioni social nuk i shtynte njerëzit në mënyrë të vazhdueshme, që të bënin blerje të reja. Në shumë raste të mirat materiale personale përdoreshin (ngandonjëherë me ndonjë riparim nëse nevojitej) për dekada. Veshjet kryesore siç mund të ishte një pallto dimri mendohej të jetonin përgjithmonë dhe shpesh kalonin nga një brez në tjetrin. Ishte revolucioni industrial që transformoi qartësisht prodhimin e bashkë me të edhe konsumin. Industrializimi në shkallë të madhe filloi me industrinë e tekstileve në Britani. Sasia e pambukut të përdorur në atë industri u rrit nga rreth 3 milion paund në vit në 1760 në më shumë se 360 milion paund në vit në vitin Konsumi lukzoz nga klasa e lartë angleze nuk u rrit aq shpejt. Lind pyetja: Kush, atëherë, bleu dhe përdori sasinë e madhe të prodhimit të tekstileve? Globalizimi dhe konsumi Globalizimi ekonomik ka sjellë shtimin e konsumit. Si pasojë e marrëveshjes së tregtisë së lirë pjesa më e madhe e mallrave për konsum prodhohen në vendet në zhvillim, ku ndodhen burimet e lëndëve të para dhe krahu i lirë i punës. Ndërsa konsumi i tyre ndodh në 18

20 vendet e zhvilluara ku njerëzit kanë të ardhura më të mëdha. Ndërsa SHBA dhe Kanadaja janë bërë vende konsumatore, vende si Kina, Indonezia dhe Korea e Jugut janë bërë vende prodhuese. Kjo ndarje ka rezultuar me çmime të reduktuara për mallrat e konsumit, gjë që ka çuar në rritje të konsumit. Fakti se prodhimi realizohet larg vendeve ku konsumohen, ka krijuar një situatë ku konsumatorët nuk e shohin se sa shumë mbeturina krijohen për prodhimin e mallrave, pasi ato janë larg procesit të prodhimit, që bëhet me mijëra kilometra larg. Tashmë dihet se Kina është shkarkuesja më e madhe e gazeve serë. Globalizimi i kulturës bazohet në rradhë të parë nga pranimi i stileve të jetesës dhe produkteve nga vendet më të zhvilluara (veçanërisht SHBA), në vendet më pak të zhvilluara. Pavarësisht traditës kulturore, njerëzit kudo në botë duan të ngasin një makinë, shohin TV, të kenë një shtëpi me ngrohje qëndrore etj. Sot shihet një homogjenizim i peizashit global nëpër restorante, markata, qendra shërbimesh, etj. Shitjet me pakicë kanë krijuar logo dhe paraqitje vizuale që nuk ndryshojnë nga një rajon në tjetrin. Konsumatorët i njohin këto logo si dhe dezinjimin e ndërtesave në cilëndo pjesë të globit që ndodhen. Efektet negative mjedisore të konsumit nuk kanë kufij. Ato ndihen nga një rajon në një rajon tjetër të botës, kryesisht prej shfrytëzimit të burimeve, prodhimit, përpunimit të produkteve, transportit për në rajone të tjera, udhëtimeve tona personale dhe aktiviteteve turistike. Në Evropën perëndimore, studimet e Agjensisë Evropiane për Mjedisin tregojnë se gjithnjë e më shumë po përdoren burime të marra nga jashtë kontinentit për konsum. Shfrytëzimi i burimeve natyrore në Evropë ka rënë, ndërsa importi i burimeve, sidomos Fakti se prodhimi realizohet larg vendeve ku konsumohet, ka krijuar një situatë ku konsumatorët nuk e shohin se sa shumë mbetje krijohen për prodhimin e mallrave, pasi ato janë larg procesit të prodhimit, i cili ndodh mijëra kilometra larg. lëndët djegëse dhe metalet, janë rritur. Dhe për pasojë presionet mjedisore nga shfrytëzimi i burimeve në rajone të tjera të botës po rritet pikërisht për shkak të konsumit në Evropë, USA, etj. (Agjensia Evropiane e Mjedisit). Popullsia dhe konsumi Ndërsa popullsia e botës vazhdon të rritet, njerëzimi po përballet me çështjet kritike si: A ekziston një ekuilibër ndërmjet prodhuesve dhe konsumatorëve? A e pengon rritja e popullsisë zhvillimin ekonomik të qëndrueshëm? A po e çon kjo rritje drejt varfërisë, papunësisë, si dhe paqëndrueshmërisë politike? Shtimi i madh i numrit të popullsisë së botës është fenomen i ri në terma historik. Kurrë më parë planeti nuk ka pasur një popullsi prej 7 miliardë njerëzish. Në vitin 2050 numri i popullsisë së botës do të arrijë në 9 milion banorë. Rritja e popullsisë së botës me këto ritme përbën një nga problemet mjedisore globale me të cilat po përballet njerëzimi. Popullsi më e madhe do të thotë kërkesë më e madhe për burime natyrore dhe 19

21 kërkesë më e madhe për strehim, që do të thotë konsum më i madh të burimeve natyrore dhe prodhim sasish mbeturinash më të mëdha. Nga ana tjetër tendenca e rritjes se standardit të jetesës të vendeve në zhvillim dhe atyre të varfra duke shkuar drejt stilit konsumist të jetës do të shtojë kërkesën për konsum gjithnjë e më shumë. Aktualisht, pabarazia e mirëqënies në ekonominë botërore paraqet varietete të mëdha në strukturën ekonomike, standardet e jetesës, cilësinë e jetës, konsumin, etj, në vende të ndryshme të botës. Nga vlerat e Produktit të Brendshëm Bruto (PBB) dallohet qartë niveli i konsumit në vendet më të pasura të botës dhe ato më të varfra, dallime këto të matura nga statistika për PBB për banorë, jetëgjatësinë, kaloritë për banorë në ditë dhe konsumi i energjisë për banorë. Por zhvillimi ekonomik i vendeve në zhvillim dhe dalja nga varfëria e vendeve të varfra krahas globalizimit të ekonomisë, financave, tregtisë, modës, etj, do të çojë në ndryshim të stilit të jetesës për miliona njerëz me pasojë rritjen e konsumit për frymë dhe sasisë së mbeturinave të krijuara. Konsumi dhe sjellja e njeriut Të kuptosh modelet e konsumit shtëpiak duhet të kuptosh sjelljen humane - pse konsumojmë ne; çfarë na nxit ne të sillemi në këtë mënyrë dhe të blejmë produkte dhe shërbime specifike, etj. Modelet e konsumit formohen e riformohen nga një sërë faktorësh të ndërvarur socialë, kulturorë, politikë dhe ekonomikë në botë. Faktorët ekonomikë dhe social formëzojnë konsumin shtëpiak. Të ardhurat rriten vit pas viti dhe globalizimi i ekonomisë po i jep akses ndaj mallrave të gjithë botës, si dhe shpikje të fuqishme teknologjike po përhapen me shpejtësi si interneti dhe celularët. Sipas EEA, rritja e projektuar e ekonomisë së BE-së me 2.4 % në vit ( ) do të shoqërohet me të njëjtën rritje të konsumit. Familjet po bëhen gjithnjë e më të vogla, por po synojnë të konsumojnë gjithnjë e më shumë energji, ujë dhe gjenerojnë më shumë plehra për person. Numri mesatar i personave në BE ka rënë nga 2.8 në 1980 në 2.4 sot. Në të njëjtën kohë popullsia e Evropës po plaket dhe kjo, padyshim, që do tëndryshojë modelet e konsumit tonë. P.sh shpenzimet për udhëtime personale dhe shëndet ka të ngjarë të rriten, krahas blerjes së shtëpive të dyta. Të kuptuarit e modeleve të konsumit kërkon kuptimin se si individët bëjnë zgjedhjet e tyre. Në nivel individi, modeli i konsumit tonë formëzohet nga nevojat tona, aftësitë dhe oportunitetet. Modelet e konsumit formëzohen edhe nga dëshira për tu identifikuar me grupe të caktuara. Një tjetër faktor që formëzon munësinë tonë për të konsumuar janë mallrat dhe shërbimet e ofruara nga prodhuesit nëpërmjet reklamimit të tyre. Individi si konsumator Zgjedhja ose vendimi i një individi për të blerë një mall nuk është çështje aq e thjeshtë pasi është e lidhur me një sërë faktorësh. Le të marrim një shembull: Pas një vendimi të thjeshtë të një konsumatori për të blerë një kilogram bulmet funksionojnë një sërë faktorësh institucional. A është prodhuar bulmeti lokalisht apo është sjell nga një distancë e largët? Kjo varet nëse shteti stimulon ose jo prodhimin vendas. A është prodhuar ky bulmet me kimikate artificiale apo konservantë? Kjo varet nga politikat bujqësore dhe mjedisore. A e di konsumatori nëse janë përdorur kimikate kimike apo hormone? Kjo varet nga ligjet e etiketimit të ushqimit. Sa i informuar është konsumatori për problemet e kolesterolit, që sjell përdorimi 20

22 WWF: Njerëzimi konsumon burimet e një planeti e gjysëm Sipas Living Planet Report 2013, konsumi i burimeve natyrore kalon me 50% kapacitetet e Tokës. Në total, gjurma ekologjike e njerëzimit është dyfishuar prej 1966 deri më sot. Kjo do të thotë se Toka ka nevojë për një vit e gjysëm për të prodhuar burimet, të cilat ne i konsumojmë gjatë një viti. Nësë kërkesat do të rriten me këtë ritëm si deri më tani, deri në 2030 njerëzimi do të konsumojë burimet natyrore të barabarta me dy planete sa Toka, nëse deri atëherë këto burime nuk do të jenë shteruar! Megjithatë jo të gjithë banorët e Tokës konsumojnë njëlloj. Në vendet e zhvilluara, për shembull, konsumi arrin shumë mbi kapacitetin e rikuperimit të Tokës. Emiratet Arabe, Katari, Danimarka, Belgjika, SHBA-ja, Estonia, Kanadaja, Australia, Kuvajti dhe Irlanda kanë gjurmën më të madhe ekologjike për banor. Praktikisht, nëse gjithë njerëzit do të konsumonin si banorët e Emirateve Arabe, do të kishim nevojë për më shumë se 4.5 planetë si Toka për të siguruar burimet e nevojshme. Planeti po përballet me një krizë të ujit të pijshëm, që sa vjen dhe po bëhet më e pranishme. Tashmë, 71 vende kanë momentalisht krizë uji, gjë që prek jo vetëm jetën e njerëzve por edhe të kafshëve dhe bimëve. Sipas Kombeve të Bashkuara, deri në 2025, afërsisht 2/3 e popullsisë botërore do të jetojnë në zona ku uji do të gjendet me vështirësi. i këtij lloj bulmeti? Kjo varet nga politikat e shëndetit publik dhe informacioni. A është ruajtur bulmeti siç duhet në frigorifer, që të jetë i pastër nga elementët ndotës? Kjo varet nga ligjet e inspektimit të ushqimit. Pra duket qartë, që për një vendim kaq të thjeshtë për konsum përfshihen një numër kaq të madh faktorësh. Konsumatori mund të ushtrojë fuqinë e tij përmes tregut duke zgjedhur blerjet e tij bazuar në çmimin dhe informacione të tjera të vëna në dispozicion të tij. Por për të ndikuar në larminë e faktorëve të tjerë që formëzojnë vetë tregun ata duhet të përfshihen në çështjet e politikës publike. Këtë individi mund ta realizojë duke përdorur forcën e tij që në thelb përfshin faktin e të qënurit të tij edhe konsumator edhe qytetar. Ky dualizim është kontradiktor në sensin që në shumë raste përmbushja e dëshirës së individidit si konsumator përbën njëkohësisht shqetësimin e tij si qytetar. Më konkretisht kjo do të thotë se një individ si konsumator dëshiron që të ketë mundësisht të gjitha pajisjet moderne shtëpiake kurse individi si qytetar shqetësohet se kjo kërkon harxhim të madh energjie dhe krijim të më shumë mbeturinave. Në këto kushte, kënaqia e dy dëshirave të individidit konsumator dhe qytetar mund të realizohet vetëm nëpërmjet stimulimit të prodhimit të produkteve me sa më pak burime, me teknologji të avancuara miqësore me mjedisin, me burime të rinovueshme dhe të riciklueshme. Dualiteti i invididit konsumatorqytetar përbën njëkohësisht problem, por edhe 21

23 zgjidhje të problemit. Konsumi i burimeve dhe problemet mjedisore Mjedisi po kërcënohet nga mbishfrytëzimi, mbikonsumi dhe kultura e konsumatorit që kërkon të konsumojë gjithnjë e më shumë duke prodhuar njëkohësisht më shumë plehra. Mjedisi po shfrytëzohet nga njerëzit e varfër të vendeve në zhvillim, të cilët për të mbijetuar, po shkatërrojnë bazën e burimeve të tyre. Problemet e furnizimit me energji, pakësimi i burimeve natyrore dhe degradimi i mjedisit jane tre pengesat kryesore që kërcënojnë rritjen ekonomike në të ardhmen. Problemi i energjisë ekziston në mënyrë të theksuar në shumicën e vendeve në zhvillim. Nafta nuk është e disponueshme për më shumë se 50% të popullsisë së botës, të cilët gatuajnë dhe ngrohen me dru zjarri, mbetje kafshësh, mbetje bujqësore etj. Në vende të tilla si India, Haiti, Indonezia, Malajzia dhe Brazili grumbullimi i druve është shkaku kryesor i shpyllëzimit. Shpyllëzimi konsiderohet si një nga problemet mjedisore më të mëdha në botën e vendeve në zhvillim. Dëmtimi ose degradimi i mjedisit përbën një pengesë të madhe për rritjen ekonomike. Disa nga aktivitetet tona ekonomike e sociale, në kushtet e mungesës së kontrollit, do të çojnë në krijimin e një bote të pabanueshme për brezat e ardhshëm. Toka po pakësohet për shkak të mbikultivimit, ujitjes së papërshtatshme, shpyllëzimit etj. Uji i pijshëm po pakësohet dhe pyjet po priten përtej ritmeve të rritjes së tyre natyrale. Uji po ndotet nga derdhjet e patrajtuara urbane, kimikatet toksike, si dhe mbetjet industriale. Ndotjet industriale po shkaktojnë (ndotësit e akumuluar në atmosferë si dioksidi i karbonit, metani, oksidi i nitrogjenit, dioksidi i squfurit, CFC, etj) efektin serë, që po çojnë Sa konsumojnë shqiptarët? Shqipëria ka një gjurmë ekologjike mesatare prej 2 hektarë për banor, që do të thotë se çdo banor i Shqipërisë përdor mesatarisht 2 hekatarë nga sipërfaqja e globit për burime ushqimi, karburanti, materiale për veshmbathje dhe ndërtimi. Por, planeti mund të na ofrojë vetëm 1.8 hektarë tokë dhe ujë. Mund të themi se, megjithëse ndikimi ynë mbi natyrën është shumë më poshtë se ai i vendeve të zhvilluara, gjithësesi mbetet përsëri mbi atë çka Toka mund të na ofrojë. në ndryshime klimaterike duke ngrohur planetin. Burimet natyrore po pakësohen për shkak të aktiviteteve prodhuese që kërkojnë t i përgjigjen kërkesës në rritje për konsum, ndërsa mjedisi po ndotet e po dëmtohet për shkak të shfrytëzimit të këtyre burimeve, si dhe nga konsumi shtëpiak. Rritja e konsumit shtëpiak është një nga shkaqet kryesore të rritjes të presionit të konsumit mbi mjedis. Konsumi shtëpiak formon një pjesë të rëndësishme të zinxhirit prodhim-konsum pasi është konsumatori që bën zgjedhjen finale se cilat mallra e shërbime do të konsumojë. Edhe pse ndikimi mjedisor i çdo aktiviteti shtëpiak është relativisht i vogël krahasuar me aktivitetet prodhuese, miliona shtëpi në botë janë kontribues kryesor të problemeve mjedisore siç është ndryshimet klimatike, ndotja e ajrit, ujit dhe tokës, përdorimit të tokës, krijimit të mbetjeve etj (OECD, 2002). Kështu është e nevojshme të analizojmë dhe kuptojmë efektet mjedisore të 22

24 konsumit shtëpiak. Sot janë identifikuar katër kategori konsumi shtëpiak, që formojnë një pjesë të konsumit total, pasojat mjedisore të të cilave janë të larta ose po rriten shumë shpejt. Këto janë: ushqimi dhe pijet; shtëpia, lëvizja personale;turizmi. Zgjedhja e konsumatorit ka rëndësi Pjesa e shpenzimeve shtëpiake për ushqim dhe pije në Evropë ka rënë me rritjen e të ardhurave. Aktualisht shpenzimet për ushqime dhe pije përbëjnë % të shpenzimeve totale shtëpiake në vendet europiane. Rreth 1/3 e ndikimeve totale mjedisore të shkaktuara nga konsumi shtëpiak lidhen me konsumin e ushqimit dhe pijeve. Ndikimi më i madh mjedisor në lidhje me konsumin dhe ushqimin vjen nga prodhimi dhe përpunimi në Evropë dhe rajone të tjera të botës. Këto përfshijnë efektin e shkarkimeve nga gjëja e gjallë, bujqësia dhe industria në ujë, ajër, tokë; mbishfrytëzimi i burimeve të peshkut si dhe rritja e ushqimit të transportuar; dhe mbeturinat nga përpunimi i produkteve (në veçanti mbeturinat organike dhe ato të paketimit). Mbeturinat për paketim në vendet e BE-së vazhdojnë të rriten dhe llogariten në më shumë se 160 kg/person/vit. Efekte negative direkte nga konsumi i ushqimit dhe pijeve janë më të pakta në krahasim me efektet të tërthorta. Politikat e konsumit të qëndrueshëm të ushqimit duhen parë si pjesë e një strategjie të ciklit të jetës, që merret me efektet mjedisore ne momente të veçanta të zinxhirit ushqimor. Përmirësimi i teknologjisë dhe rritja e informacionit mund të përdoren për të ndikuar në modelet e prodhimit dhe konsumit. Etiketimi është një shembull efektiv si një masë politike. Etiketimi i produkteve ushqimore miqësore me mjedisin siç është ushqimi organik është një shembull efektiv të një politike që ndihmon konsumatorët të marrin vendime të informuara se çfarë të blejnë - duke mundësuar në këtë mënyrë dhe një konsum të qëndrueshëm të ushqimit. Shtëpitë janë konsumatorët e dytë familjar duke përfaqësuar mesatarisht 25 % të shpenzimeve totale të konsumit në Evropë, që përfshijnë konsumin për energji, konsumin e ujit dhe gjenerimin e mbeturinave. Shumë shtëpi po bëhen më luksose dhe me më shumë pajisje elektronike. Ne ndërtojmë shtëpi më të mëdha për më pak njerëz dhe përdorim më shumë energji për ngrohje/ftohje dhe ndriçim. Sasia e energjisë së përdorur për ngrohje të hapësirës vazhdon të rritet për shkak të rritjes së numrit të shtëpive dhe përmasës së tyre. Për shkak të ndryshimit të modës, dhe jetës së shkurtër të mallrave dhe çmimeve të lira (krahasuar me koston e riparimit të tyre), ne i zëvendësojmë paisjet tona elektronike, celularë dhe ato shtëpiake (lavatriçe, lavapjata, mikrovalë, frigoriferë, kondicionerë etj) shumë më shpesh. Si rezultat të rritjes së përdorimit të energjisë për ngrohje dhe paisje, edhe pse eficienca e energjisë dhe burimeve të përdorura për pajisjet po përmirësohet, sërish shtëpitë po kontribuojnë në nivele të larta të shkarkimit të gazrave serë dhe po gjenerojnë sasi gjithnjë e më të mëdha mbetjesh. Rregullat e etiketimit të energjisë e kanë ndryshuar shumë sjelljen e blerjes së konsumatorit duke e shtyrë atë të blejë pajisje shtëpiake që përdorin më pak energji dhe ujë. Një tjetër masë është edhe ajo e çmimit të ujit, i cili duhet të reflektojë koston e vërtetë të ujit. Kjo masë ka reduktuar goxha konsumin e ujit në Evropë dekadën e fundit. 23

25 Transporti Njerëzit sot synojnë të lëvizin më shpejt, më larg dhe më shpesh Udhëtimi nga qytetarët realizohet për të shkuar në punë, shkollë, treg, vizita tek familjarët e miqtë, destinacione turistike për pushim etj. Rritja ekonomike po shoqërohet edhe me shtimin e kërkesave për makina në përgjithësi dhe makina sportive që harxhojnë shumë lëndë djegëse në veçanti. Kjo po shoqërohet me shtimin e shkarkimeve të gazeve serë nga transporti. Po kështu, dhe zgjerimi i infrastrukturës së transportit po rezulton me fragmentarizim të habitateve natyrore, duke ndikuar në pakësimin ose dëmtimin e biodiversitetit. Përveç transportit tokësor, me ritme shumë të shpejta po rritet dhe lëvizja me avion, duke rritur në këtë mënyrë shkarkimet e gazeve serë nga fluturimet dhe shtimin e trafikut ajror. Dhe kjo tendencë pritet të rritet akoma më shumë. Ka shumë mënyra e politika që mund të përdoren për të reduktuar efektet negative mjedisore të transportit. Taksat e rrugës, skemat e qetësisë publike, investimet në transportin publik, stimulimi i lëvizjes me mjete të transportit publik etj., janë disa nga masat e zbatuara me sukses në disa vende të Evropës. Zbatimi i një sërë masash ligjore dhe rregullash, transportit publik dhe përdorimit të instrumenteve të informimit dhe edukimit përbën një sfidë mbarëbotërore në ditët e sotme për të ulur efektet negative mjedisore që vijnë si pasojë e shtimit të lëvizjeve tona. Përdorimi i instrumentave të etiketimit dhe edukimit janë disa nga politikat efektive që po zbatohen për të zvogëluar efektet negative mjedisore të turizmit. Prodhim i qëndrueshëm dhe konsum i qëndrueshëm Sot zhvillimi i qëndrueshëm përbën një nga sfidat e njerëzimit, dhe debatet shkencore rreth kësaj çështjeje në vitet e fundit kanë qartësuar të paktën dy çështje. Së pari, zhvillimi i qëndrueshëm krahas përfitimeve ekonomike duhet të mbrojë edhe vlerat ekologjike, ku suksesi ekonomik dhe mbrojtja e mjedisit duhet të shkojnë krah për krah njëra-tjetrës. Së dyti, kjo sfidë nuk mund të përballohet, vetëm nga qeverisjet vendore dhe qendrore, por duhen përfshirë të gjithë aktorët e mundshëm, me pikësynim nxitjen e strategjive dhe praktikave novatore. Zhvillimit të cikleve të plota të materialeve dhe përdorimit të burimeve dhe energjive të rinovueshme, si dhe zbatimit të riciklimit të produkteve, kudo që është e mundur. Zvogëlimin e sasisë së burimeve që përdoren në prodhim përmes përdorimit më eficient të materialeve dhe energjisë. Reduktimit të rrjedhjes së materialit, duke prodhuar mallra që mund të zgjasin, që janë të lehta për tu riparuar ose modifikuar Produkte dhe mallra industriale që riciklohen Zbatim të teknologjive që realizojnë zhvillim të qëndrueshëm me ose pa minimum efektesh mjedisore dhe humane. Evitim të ndotjes. 24