Republika e Kosovës. Republika Kosova-Republic of Kosovo. Qeveria Vlada-Government

Size: px
Start display at page:

Download "Republika e Kosovës. Republika Kosova-Republic of Kosovo. Qeveria Vlada-Government"

Transcription

1 Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Qeveria Vlada-Government Ministria e Shëndetësisë - Ministarstva Zdravstva - Ministry of Health STRATEGJIA PËR SHËNDETIN E NËNËS, FËMIJËS, ADOLESHENTIT DHE SHËNDETIN RIPRODHUES Korrik, 2011

2 STRATEGJIA PËR SHËNDETIN E NËNËS, FËMIJËS, ADOLESHENTIT DHE SHËNDETIN RIPRODHUES

3 Ky publikim është realizuar në kuadër të Ministrisë së Shëndetësisë të Republikës së Kosovës me përkrahjen e zyrës së WHO/OBSH, UNCEF dhe UNFPA në Kosovë. Strategjia për Shëndetin e Nënës, Fëmijës, Adoleshentit dhe Shëndetin Riprodhues publikohet nga Zyra për Shëndetin e Nënës, Fëmijës, Adoleshentit dhe të Shëndetit Riprodhues- ZShNFShR. Korrik,

4 STRATEGJIA PËR SHËNDETIN E NËNËS, FËMIJËS, ADOLESHENTIT DHE SHËNDETIN RIPRODHUES Përpilues : Kryesues : Zv.kryesues: Anëtarët: Ndihmuan: Agjensionet mbështetëse: Grupi punues sipas Vendimit ZMSH Nr. 12-IV-2010 Prof. Dr. Shefqet Lulaj, Kryetar i KKSHNF Dr. sci. Drita Salihu, IKSHPK Dr.Curr Gjocaj, Drejtor i Dep.ShSh Dr Merita Vuthaj, Zyra pёr SHNF dhe SHR Dr Njazi Shala, Pediatër Dr Mimoza Shahini, Psikiatёr pёr fёmijё dhe adoleshent Dr Jasmina Tolaj, SHOGJK Dr Genc Ymerhalili, KPSH-QZHMFK Znj. Fetije Huruglica, Shef i Div. Infermierisë/MSH Znj. Leonora Shala, MASHT Znj. Mirushe Emini, MKRS Dr. Agron Gashi, UNICEF Dr. Sami Uka, OBSH Dr. Visare Mujko-Nimani, UNFPA Dr.Zarife Miftari, UNFPA Dr.Lulzim Çela, AIHA Dr Violeta Xërxa-Thaqi, QZHMF WHO/ OBSH, Zyra në Prishtinë UNICEF, Zyra në Prishtinë UNFPA, Zyra në Prishtinë Data: Korrik,

5 Zonja dhe zotërinj, Strategjia për shëndetin e nënës, fëmijës, adoleshentit dhe shëndetin riprodhues FJALA E MINISTRIT Përkushtimi për shëndetin e mirë të nënave dhe të fёmijёve paraqet prioritet mbi prioritetet për Ministrinë e Shëndetësisë të cilin në dokumentet tona të politikave strategjike shëndetësore e kemi definuar si përkushtim për fillim të shëndetshëm të jetës. Ky përkushtim reflektohet si vizion për shpëtimin e jetëve, si dhe ruajtjen e përmirësimin e shëndetit dhe kualitetit të jetës dhe mirëqenies për nënat dhe foshnjat e tyre edhe në këtë dokument strategjik të Ministrisë së Shëndetësisë. Por ky vizion ballafaqohet me realitet tejet sfidues. Kosova ka popullatën më të re dhe përkundër rënies në vitet e fundit shkallën më të lartë të natalitetit në Evropë dhe njëkohësisht, për fat të keq, Kosova ka shkallën më të lartë të vdekshmërisë së foshnjave e cila është për shumë herë më e lartë se në shtetet e Bashkësisë Evropiane. Mungesa e politikave në lëmin e shëndetit riprodhues dhe të dhënave për indikatorët e shëndetit riprodhues deri në ditët e sodit është e ndjeshme. Ende është i lartë numri i shtatzënive të padëshiruara dhe ndërprerjeve të shtatzënësisë që fatkeqësisht ende kuptohen si mjet i planifikimit familjar; ndërkaq në popullatën femërore ende ballafaqohemi me numër tё madh tё rasteve me kancer tё gjirit dhe kancer të qafës sё mitrës. Duke i njohur këto fakte, Ministria e Shëndetësisë ka vënë si prioritet të saj përpilimin e dokumentit të politikës shëndetësore që më së miri do të adresonte njërin prej pesë prioriteteve të saja më të rëndësishme, që për synim ka përmirësimin e shpejtë dhe të sigurt të shëndetit të nënës dhe fëmijës. Strategjia e Shëndetit të Nёnёs, Fёmijёs, Adoleshentit dhe Shëndetit Riprodhues të Kosovës dhe Plani i saj Veprues është dokument politik me synime afatgjate që vë në qendër të saj nënën dhe fëmijët, përgjatë gjithë ciklit të tyre jetësor. Ajo synon zhvillimin e shërbimeve cilësore shëndetësore, me qasje të lehtë, për nëna dhe fëmijë; si dhe qasje bashkëkohore të bazuar në të dhëna ndaj shëndetit riprodhues, që do rezultojnë me përmirësimin e statusit shëndetësor tё këtyre grupeve të ndjeshme tё popullatës si dhe ngritjen e kualitetit të jetës së tyre. Jam thellë i bindur se suksesi i zbatimit të kësaj Strategjie varet në radhë të parë nga pjesëmarrja aktive dhe kontributi i të gjithë aktorëve, që nga vendimmarrësit, institucionet zbatuese e deri te familja. Në këtë dritë, ftojë të gjithë partnerët relevant vendor dhe ndërkombëtar që të bashkërenditen dhe të kontribuojnë në zbatimin e saj si dhe arritjen e rezultateve që synon ky dokument strategjik i politikës shëndetësore, sepse vetëm shoqëria që në gjirin e sajë ka nëna dhe fëmijë të shëndoshë mund të llogaritë në të ardhme të sigurt. Ferid Agani Ministër i Shëndetësisë - 4 -

6 PËRMBAJTJA Falënderim... 6 Parathënie... 7 Shkurtesat/ akronimet... 8 A. ARSYESHMËRIA DHE KONTEKSTI I DOKUMENTIT STRATEGJIK... 9 Arsyet për përgatitjen e dokumentit strategjik... 9 Konteksti ndërkombëtar... 9 Konteksti vendor B. PËRSHKRIMI I PËRGJITHSHËM I DOKUMENTIT STRATEGJIK Përkufizime Shëndeti Riprodhues E drejta Riprodhuese Planifikimi Familjar Amësia e sigurt Shëndeti i Fëmijës Shëndeti i Adoleshentit Gjinia Dhuna e bazuar nё gjini Kanceri i traktit riprodhues Infeksionet Seksualisht të Transmetueshme dhe HIV/AIDS Infertiliteti C. SITUATA DEMOGRAFIKE DHE SISTEMI SHËNDETËSOR NË KOSOVË Profili demografik i vendit Sistemi shëndetësor Financimi i kujdesit shëndetësor në vend Konteksti ligjor ekzistues për shëndetin riprodhues D. VIZIONI DHE PARIMET UDHEHEQËS Qëllimi i strategjisë Prioritetet kryesore Principet udhëheqëse të strategjisë Zbatimi i strategjisë Zhvillimi i strategjisë dhe sfidat për implementimin e saj Finacimi i strategjisë dhe logjistika E. OBJEKTIVAT DHE PLANI I VEPRIMIT Amësia e sigurt Shëndeti i fëmijës Shëndeti i adoleshentit Planifikimi familjar Kanceri i organeve riprodhuese Infeksionet seksualisht transmisive Infertiliteti Gjinia dhe barazia gjinore Dhuna F. PLANI I VEPRIMIT G. KOSTOJA FINANCIARE E STRATEGJISE me PLANIN E VPRIMIT H.. MONITORIMI dhe EVALOIMI I. REFERENCAT J. ANEXE

7 FALËNDERIM Procesi i përpilimit të Strategjisë së SHNFA dhe SHR ishte i gjatë dhe kërkoi punë të madhe, angazhim dhe devotshmëri profesionale dhe përkrahje të individëve, institucioneve dhe organizatave të involvuara. Ministria e Shëndetësisë falënderon Grupin Koordinues të zyrtarizuar sipas vendimit ZMSH Nr 12-IV-2010, për përkushtimin, angazhimin dhe profesionalizmin në përpilimin e kësaj Strategjie. Falënderime të veçanta shkojnë për UNFPA-në, OBSH-në, UNICEF-in, Zyrat nё Prishtinё për përkrahje financiare dhe gatishmërinë e shprehur për të përkrahur zbatimin për arritjen e rezultateve të përbashkëta

8 PARATHËNIE Strategjia për shëndetin e nënës, fëmijës, adoleshentit dhe shëndetin riprodhues Marrë parasysh gjendjen shëndetësore të grupeve me të brishta dhe në përputhje me objektivat e Strategjisë Sektoriale të Shëndetësisë , Ministria e Shëndetësisë përcakton prioritet përmirësimin e shëndetit riprodhues, të nënës, fëmijës dhe adoleshentit. Strategjia e Shëndetit të nënës, fëmijës, adoleshentit dhe shëndetit riprodhues, në vazhdim ShNFAShR , vë në qendër të saj shfrytëzuesin, përgjatë gjithë ciklit të tij jetësor. Ajo synon zhvillimin e shërbimeve cilësore dhe lehtë të arritshme me qëllim të përmirësimit të gjendjes shëndetësore të nënës, fëmijës dhe të adoleshentit. Përpilimi i Strategjisë është mbështetur në parimet themelore etike të Ligjit për shëndetësi, barazi, cilësi, përgjegjësi, gjithë përfshirje dhe jo-diskriminim. Strategjia është zhvilluar përmes një procesi të gjatë konsultash multisektoriale duke përfshi edhe ekspert të lëmive të ndryshme. Për zbatimin e suksesshëm të kësaj strategjie kërkohet angazhim, financim i qëndrueshëm, përkrahje dhe pjesëmarrje aktive nga politikë bërësit, vendimmarrësit, institucionet relevante, komuniteti dhe familja. Inkurajohen të gjithë partnerët relevant vendor dhe ndërkombëtar që të përkrahin dhe të kontribuojnë në zbatimin dhe arritjen e rezultateve të cilat i synon Strategjia e ShNFAShR të Kosovës

9 SHKURTESAT: Strategjia për shëndetin e nënës, fëmijës, adoleshentit dhe shëndetin riprodhues ADSH AIDS CRC CEDAW GDP HIV ICPD IEK IKSHPK IMF IRT IST KB/ UN KPSH KOGJ LEB MASHT MBPZHR MEF MKRS MDG MISF MPMS MSH OBSH OJQ PTNF QKUK QMG QZHMFK QEVI QKTGJ SHGJOK SHMAK SHPRK SHR SISH SSHNFASHR UNFPA UNHCR UNICEF WB ZHVP Anketa demografike Shëndetësore Sindroma e Imunodeficiencës së Fituar Konventa mbi të Drejtat e Fëmijës Konventa mbi eliminimin e të gjitha formave te diskriminimit ndaj gruas Gross Domestic Product Virusi i Imunodeficiencës Humane Konferenca ndërkombëtare mbi popullsinë dhe zhvillimin Informimi Edukimi dhe Komunikimi Instituti Kombëtar i Shëndetësisë Publike të Kosovës Fondi Monetar Ndërkombëtar Infeksionet e Traktit Riprodhues Infeksionet Seksuale Transmisive Kombet e Bashkuara Kujdesi Parësor Shëndetësor Klinika Obstetrike Gjinekologjike Lista Esenciale e Barnave Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë Ministria e Bujqёsisё, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural Ministria e Ekonomisë dhe Financave Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sporteve Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit (Milenium Developmen Goals) Menaxhimi i Integruar i Sëmundjeve të Fëmijërisë Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale Ministria e Shëndetësisë Organizata Botërore e Shëndetësisë Organizatat Jo-Qeveritare Parandalim i Transmetimit nga Nёna nё Fёmijёn Qendra Klinike Universitare e Kosovës Qendra pёr Mirëqenien e Gruas Qendra për Zhvillimin e Mjekësisë Familjare e Kosovës Qendra për Edukimin e Vazhdueshёm Infermierik Qendra Kombёtare e Transfuzionit tё Gjakut Shoqata e Gjinekologëve dhe Obstetërve të Kosovës Shoqata e Mamive të Kosovës Shoqata e Pediatërve të Republikës të Kosovës Shëndeti Riprodhues Sistemi Informativ Shëndetësor Strategj. e Shëndetit të Nënës, Fëmijës, Adoleshentit dhe Shëndetin Riprodhues Fondi i Kombeve të Bashkuara për Popullatë Komisioni i Lartë i Kombeve të Bashkuara për Refugjatë Fondi i Kombeve të Bashkuara për Fëmijë Banka Botërore Zhvillimi i Vazhdueshëm Profesional - 8 -

10 I. ARSYESHMËRIA DHE KONTEKSTI I DOKUMENTIT STRATEGJIK 1. Arsyet për përgatitjen e dokumentit strategjik Ministria e Shëndetësisë ka miratuar Strategjinë Sektoriale për Shëndetësi , dhe bazuar në objektivin e parë të kësaj strategjie, prioritet konsiderohet përmirësimi i shëndetit riprodhues, nënës dhe fëmijës. Dokumenti është mbështetur mbi gjendjen faktike në vend, lidhur me kujdesin për shëndetin riprodhues- e për të plotësuar nevojat e popullatës për një shëndet më të mirë riprodhues, veçanërisht për ato kategori që kanë më shumë nevojë siç janë gratë dhe fëmijët. Indikatorët e vdekshmërisë perinatale, amtare dhe të fëmijës konsiderohen ndër më të lartit në rajon. Qasja dhe përdorimi i metodave bashkëkohore të planifikimit familjar janë në nivel të ulët. Incidenca e infeksioneve seksualisht të transmetueshme është në rritje veçanërisht tek moshat e reja. Konsiderohet se edhe incidenca e kancerit të gjirit dhe të qafës së mitrës është në rritje. Të drejtat e adoleshentëve për edukim dhe shërbime të shëndetit riprodhues nuk sigurohen në mënyrë të kënaqshme. Pasojat e dhunës në familje dhe pabarazisë gjinore ndikojnë mbi shëndetin e gruas dhe të fëmijës. Strategjia synon të mbulojë fushat më me rëndësi dhe me prioritet: Amësia e sigurt Shëndeti i fëmijës Shëndeti i adoleshentit Planifikimi familjar Kanceri i traktit riprodhues Infeksionet seksualisht të transmetueshme Infertiliteti Barazia gjinore Dhuna në familje Për secilën nga fushat prioritare janë përcaktuar objektivat specifike, aktivitetet, rezultatet e pritura dhe kostoja. Mbi bazën e objektivave është përpunuar plani i veprimit i cili përmbledhë aktivitetet që synojnë: Përmirësimin dhe implementimin e legjislacionit dhe kornizës ligjore; Përmirësimin e qasjes dhe cilësisë së shërbimeve të shëndetit riprodhues; Përforcimin e promovimit dhe edukimit shëndetësor; Përmirësimin e sistemit të monitorimit dhe evoluimit. Zhvillimin e kapaciteteve profesionale. 2. Konteksti ndërkombëtar Komuniteti ndërkombëtar shëndetin riprodhues e ka vendosur në qendër të qëllimeve globale dhe kjo pasqyrohet qartazi edhe në Synimet zhvillimore të Mileniumit të Kombeve të Bashkuara të miratuara edhe nga Kuvendi i Republikës së Kosovës, që duhet të arrihen nga shtetet anëtare deri në vitin

11 Synimet zhvillimore të Mileniumit të Kombeve të Bashkuara gjejnë mbështetje të fuqishme në dokumentet ndërkombëtare si: Konventa mbi të drejtat e njeriut, Konventa mbi të drejtat e fëmijës dhe Konventa mbi eliminimin e të gjitha formave të diskriminimit ndaj gruas, por edhe në rekomandimet dhe drejtimet strategjike të dala nga Konferencat ndërkombëtare si Konferenca ndërkombëtare mbi popullsinë dhe zhvillimin (Kajro, 1994), Konferenca e Pekinit (1995) dhe Deklarata e Alma-Ata. 3. Konteksti vendor Ministria e Shëndetësisë filloi me procesin shqyrtimit dhe përpilimit të strategjisë me qëllim të: Uljes së vdekshmërisë së fëmijëve duke ofruar kujdes cilësor për foshnjat dhe fëmijët e vegjël; Uljes së vdekshmërisë maternale përmes përmirësimit të kujdesit prenatal, të kujdesit në lindje, përfshirë menaxhimin e urgjencave obstetrike; Përmirësimin e shëndetit dhe zhvillimin e fëmijëve, adoleshentëve dhe të rinjve; Zvogëlimin e numrit të shtatzënive të padëshiruara dhe aborteve; Zvogëlimin e faktorëve të rrezikut nga IST dhe HIV/AIDS; Barazinë gjinore dhe reduktimin e dhunës në familje

12 II. PËRSHKRIMI I DOKUMENTIT STRATEGJIK 1. Përkufizime 1.1 Shëndeti Riprodhues Shëndeti Riprodhues është gjendje e mirëqenies së plotë fizike, mendore dhe shoqërore e lidhur me sistemin riprodhues, funksionet dhe proceset e tij. Ai nënkupton aftësinë e njerëzve për t u riprodhuar dhe lirinë e tyre për të vendosur mbi mënyrën dhe kohën e riprodhimit. Kujdesi për shëndetin riprodhues është grup metodash, teknikash dhe shërbimesh që kontribuojnë në shëndetin riprodhues dhe mirëqenien duke parandaluar dhe zgjidhur problemet e shëndetit riprodhues. Ai gjithashtu përfshin shëndetin seksual, qëllimi i të cilit është përmirësimi i jetës dhe i marrëdhënieve personale, dhe jo vetëm këshillimi dhe kujdesi i lidhur me riprodhimin dhe sëmundjet seksualisht të transmetueshme. 1 Qëllimi i kujdesit për shëndetin riprodhues ёshtё që njerëzit të pёrfitojnё kujdes shёndetёsor dhe informacione në mënyrë që të mund të arrijnë synimet e tyre riprodhuese lidhur me: numrin dhe kohën e dëshiruar për të lindur fëmijë dhe në gjendje të mirë shëndetësore zhvillim të shёndetëshёm dhe pjekuri seksuale me aftësi për marrëdhënie të shëndetshme, të përgjegjshme, të barabarta dhe kënaqësi seksuale; parandalimin dhe menaxhimin e problemeve të riprodhimit dhe seksualitetit; kujdes të vazhdueshëm për shëndetin riprodhues. 1.2 E drejta riprodhuese Shëndeti riprodhues dhe seksual ёshtё e drejtë njerëzore në kuadër të së cilës përfshihen: E drejta e kujdesit për shëndetin riprodhues ; E drejta e për të vetëvendosur për riprodhimin dhe seksualitetin dhe Barazia gjinore. Me të Drejtën riprodhuese dhe seksuale kuptohet e drejta për: Jetën dhe mbijetesën Lirinë dhe sigurinë e personit Arritjen e standardit më të lartë shëndetësor. 1.3 Planifikimi familjar Planifikimi familjar kupton të drejtën e individëve dhe çifteve për të pasur numrin e dëshiruar të fëmijëve dhe lindjen e tyre në kohën që ato dëshirojnë. Planifikimi familjar kupton të drejtën për qasje në metodat efektive, të sigurta dhe të përballueshme të kontracepsionit. 1 Përkufizimi i shëndetit riprodhues është i mbështetur në përkufizimin e OBSH-së për shëndetin dhe i miratuar në Planin e Veprimit të Konferencës Ndërkombëtare për Popullsinë dhe Zhvillimin (ICDP), Kajro

13 Metodat e kontracepsionit janë mjete ose metoda për të evituar shtatzëninë e padëshiruar për një periudhe kohe të përkohshme ose të përhershme. Planifikimi familjar mund të përcaktohet si tërësi e mjeteve dhe teknikave që mundësojnë: Parandalimin e shtatzënive të padëshiruara; Lindjen e fëmijëve kur të dëshirojnë çiftet; Planifikimin e intervaleve ndërmjet lindjeve; Planifikimin e lindjes në moshën më të mirë të nënës,duke rekomanduar evitimin e shtatzënisë para moshës 18 vjeç dhe pas moshës 35 vjeç; Planifikimi familjar përmirëson shëndetin dhe mirëqenien e individëve, çifteve, familjeve dhe në veçanti të gruas dhe fëmijës, sepse parandalon: shtatzënitë e padëshiruara; shtatzënitë në rrezik dhe abortin; vdekjet maternale dhe foshnjave; IST dhe HIV/AIDS përmes kondomit. 1.4 Amësia e sigurt Kujdesi për amësinë e sigurt, kupton që çdo grua duhet të ketë qasje në shërbime cilësore dhe të përballueshme të shëndetit riprodhues dhe seksual, veçanërisht për kujdesin amtar dhe trajtimin e emergjencave obstetrike, me qëllim përfundimtar zvogëlimin e vdekjeve dhe paaftësive. 2 Qëllimi i kujdesit për shëndetin amtar është që çdo grua të ketë shtatzëni dhe lindje të sigurt dhe çdo foshnje të lindë gjallë dhe e shëndetshme. Amësia e sigurt nënkupton: Shtatzënitë jo para moshës 18 vjeç dhe pas 35 vjeç; Intervalin kohor në mes dy shtatzënive jo më pak se dy vjet; Kujdesin më të mirë shëndetësor për nënën para, gjatë dhe pas lindjes; Ushqyeshmëri të shëndetshme të femrave gjatë jetës. Investim social dhe ekonomik për vendin. 1.5 Shëndeti i fëmijës Shëndeti i fëmijës, nënkupton aktivitetet parandaluese dhe mjekuese për shëndetin dhe zhvillimin optimal të fëmijës nga lindja deri në moshën 18 vjeçare. 3 Fëmijët janë investimi ynë shoqërorë për të ardhmen e vendit. Mirëqenia e tyre fizike, psikike dhe sociale ndikon në prosperitetin dhe stabilitetin e shoqërisë. Përmirësimi i vazhdueshëm i shëndetit të fëmijëve është prioritetet i shoqërisë sonë. Bazat e një shëndeti të mirë për të rriturit dhe të moshuarit vendosen që në fëmijërinë e hershme. Fëmijët e porsalindur dhe fëmijët e vegjël, në vitet e para të jetës, për të mbijetuar dhe arritur zhvillimin e tyre optimal kanë nevoja themelore për : ngrohtësi,ushqyerje të shëndetshme, 2 3 Mbështetur në Strategjinë Evropiane të Zyrës Rajonale të OBSH për Evropën për shëndetin dhe zhvillimin e fëmijës dhe adoleshentit

14 higjienë, mbështetje emocionale, sociale,lojë dhe bashkëveprim. Gjithashtu ata kanë nevojë për ambient të sigurt dhe përkrahës duke filluar që nga familja, komuniteti dhe gjithë shoqëria. Arsyet përse duhet investuar në përmirësimin e shëndetit të fëmijëve janë: Detyrimi moral dhe ligjor për të mbrojtur dhe promovuar të drejtat e fëmijëve sipas Konventës Ndërkombëtare për të drejtat e fëmijës. Krijimi i një shoqërie të shëndetshme, të zhvilluar në aspektin socioekonomik për të arritur Synimet Zhvillimore të Mijëvjeçarit. Promovimi i zhvillimit dhe qëndrueshmërinë ekonomike të vendit, duke pasur parasysh intervenimet që do të drejtohen në fazat më të përshtatshme dhe më të rëndësishme të zhvillimit të fëmijës. Intervenimet gjatë tërë ciklit të jetës do të mundësojnë përdorimin efektiv dhe efecient të burimeve financiare që posedon vendi. Ndërhyrjet për shëndetin dhe zhvillimin e fëmijës duhet të përqendrohen te: o Shëndeti i të porsalindurit Periudha neonatale është periudhë shumë e ndjeshme e jetës. Kujdesi i duhur dhe cilësor perinatal mundëson zbulimin e hershëm të faktorëve të rrezikut që mund të cenojnë shëndetin e nënës dhe foshnjave të tyre. o Ushqyerja Ushqyerja e mirë është thelbësore për zhvillim të shëndetshëm. Kequshqyeshmëria, si pasojë e praktikave jo të mira të ushqyerjes si dhe mungesa e mikronutrienteve siç janë: vitamina A, hekuri, jodi dhe zinku, do të kontribuojnë në rritjen e sëmundshmërisë dhe vdekshmërisë së fëmijëve të vegjël. o Sëmundjet ngjitëse Infeksionet akute respiratore, diarreja dhe sëmundjet e tjera ngjitëse si shkaqet më të shpeshta të sëmundshmërisë dhe vdekshmërisë së fëmijëve, janë të parandalueshme dhe të shërueshme. Përsëritja dhe shpeshtësia e këtyre sëmundjeve tek fëmijët e vegjël pengon procesin e të mësuarit përmes hulumtimit. Për fëmijët e moshave më të rritura (5-6 vjeç) sëmundja kufizon mundësitë e tyre për zhvillim dhe rritje të mëtejshme dhe ndikon në frekuentimin dhe performancën në shkollë. o Lëndimet dhe dhuna Shpesh si rezultat i kombinimit të disa faktorëve mjedisor, social dhe kulturor, lëndimet dhe dhuna zënë një vend të rëndësishëm në shëndetin e fëmijës, veçanërisht të adoleshentit dhe grupeve të ndjeshme. Të dhënat tregojnë se disa grupe fëmijësh janë më ndjeshëm ndaj disa lloje traumash dhe lëndimesh. p.sh.: helmimi, djegiet, mbytja dhe keqtrajtimi nga kujdestarët- prekin fëmijët e vegjël, ndërsa aksidentet nga trafiku rrugor, dhuna ndër personale dhe lëndimi nga sportiprekin fëmijët më të rritur të moshave parashkollore dhe shkollore. Fëmijët e shtresave të ulëta sociale të cilët jetojnë në mjedise të pasigurta janë më të rrezikuar gjatë periudhës së fëmijërisë. Po ashtu shkaqet e lëndimeve ndryshojnë nga zonat urbane në ato rurale. P.sh.: në zonat rurale ato lidhen kryesisht me aktivitete të punës në kopsht, në fushë, përdorimi i pesticideve, helmimet, etj. ndërsa në zonat urbane, dëmtimet tek fëmijët janë të lidhura me trafikun rrugor, pajisjet e ndryshme elektro-shtëpiake, helmime nga kimikalet, detergjentet dhe medikamentet e mbajtura në shtëpi

15 Dëmtimet në fëmijëri dhe adoleshencë mund të lënë pasoja afatgjata fizike dhe dëmtime psikosociale. Po ashtu traumat, dëmtimet shpesh lidhen me rreziqet ambientale, ndotjen e mjedisit, zhurmat, etj. Faktorët e mjedisit që ndikojnë në dëmtimin e shëndetit dhe zhvillimit të fëmijës mund të shoqërohen edhe me faktorët social si: stresi në familje, ngjarje kritike në jetën e fëmijës dhe ndryshimet e vendbanimit. Traumat, lëndimet nga keqtrajtimi dhe dhuna ndaj fëmijëve shoqërohen me dëmtime fizike, psikike, të cilat reflektohen gjatë gjithë jetës së tyre, në konfliktet dhe abuzimet në familje dhe shoqëri, përdorimin e substancave abuzive (droga, duhani, alkooli). o Mjedisi Fizik Fëmijët shpesh janë të ndjeshëm dhe më shumë të ekspozuar ndaj mungesës së ujit të pastër, higjienës, ndotjes së brendshme dhe të jashtme të ajrit dhe ndaj një numri të madh agjentësh të dëmshëm kimik dhe fizik. Ndërhyrjet për përmirësimin e furnizimit me ujë të pijshëm, kushtet higjieno-sanitare konsiderohen se ndikojnë në zvogëlimin e vdekshmërisë së fëmijëve 0-5 vjeç për 65%. o Zhvillimi psikosocial dhe shëndeti mendor Vëmendja për shëndetin e të rinjve në mënyrë tradicionale fokusohet mbi shëndetin fizik, megjithëse ka shenja të qarta për rritje të problemeve të shëndetit mendor dhe psikosocial. Mbijetesa e fëmijës është pjesë e kujdesit dhe zhvillimit në fëmijërinë e hershme. Që fëmija të zhvillohet dhe të mësojë në mënyrë normale dhe të shëndetshme, është e rëndësishme që të përmbushen jo vetëm nevojat bazë për mbrojtje, ushqim dhe kujdes shëndetësor, por të përmbushen edhe nevojat për ndërveprim, stimulim, dashuri, siguri dhe të mësuarit nëpërmjet hulumtimit, lojës dhe zbulimit. 1.6 Shëndeti i adoleshentit Adoleshenca është periudhë dinamike e rritjes dhe zhvillimit fizik, psikologjik dhe social që lidh kalimin nga fëmijëria në moshën e rritur, duke dalluar dukshëm nga këto dy grup mosha. Adoleshenca përfshinë moshat midis vjeç. Qëllimi i përgjithshëm i përmirësimit të shëndetit riprodhues të adoleshentëve përfshinë: marrëdhënie më të përgjegjshme dhe të barabarta midis djemve dhe vajzave të reja; zvogëlimin e incidencës së shtatëzanive përpara moshës së pjekurisë; parandalimin dhe trajtimin e infeksioneve seksualisht të transmetueshme dhe HIV; përmirësimin e statusit të vajzave dhe grave në shoqëri. Adoleshenca, në veçanti puberteti, është periudha e zhvillimit të shpejtë, kur të rinjtë fitojnë aftësi të reja dhe përballen me shumë situata, të cilat janë jo vetëm mundësi për zhvillim, por edhe rrezik për shëndetin dhe mirëqenien e tyre. Adoleshenca është koha e përshtatshmërisë mendore dhe psikologjike, ku të rinjtë zhvillojnë identitetin, intimitetin, intensifikojnë marrëdhëniet me bashkëmoshatarët dhe pavarësohen gradualisht nga familja. Adoleshenca është gjithashtu koha kur zbulohen përvoja dhe ndikime të reja të cilat lënë gjurmë mbi të menduarit, idetë dhe veprimet e tyre. Sjellja e adoleshenteve gjatë këtyre viteve mund të çojë në fillimin e marrëdhënieve seksuale, abuzimin me alkool, duhan dhe substanca të tjera. Presioni i moshatarëve mund të çojë në fillimin e sjelljeve të rrezikshme. Mungesa e qasjes së duhur ndaj shërbimeve përkatëse dhe mungesa e mjedisit përkrahës mund të ndikojë në shëndetin dhe zhvillimin e tyre

16 Sfidat më të rëndësishme shëndetësore gjatë adoleshencës janë: aksidentet, traumat, lëndimet, shëndeti seksual dhe riprodhues, sjelljet e rrezikshme të lidhura me përdorimin e substancave të dëmshme, të ushqyerit, aktivitetin fizik dhe shëndeti mendor. Lëndimet dhe traumat në veçanti ato të lidhura me trafikun rrugor, janë ndër shkaqet kryesore të vdekjeve të adoleshentëve ku shifrat e vdekshmërisë janë pothuajse dy herë më të larta tek djemtë se sa tek vajzat. Përdorimi i duhanit është në nivel të lartë në këtë grupmoshë dhe ka një rritje të prevalencës tek vajzat. Konsumimi tepërt i alkoolit midis adoleshentëve është i shoqëruar me aksidente të trafikut rrugor, aktivitete të pambrojtura seksuale dhe disa rreziqe për shëndetin në periudhën e mëvonshme të jetës. Fillimi i hershëm i aktivitetit seksual shoqërohet me rreziqet për të fituar IST, përfshirë HIV, Hepatitin B dhe shtatëzaninë e padëshiruar. Shtatëzanitë e padëshiruara mund të çojnë në pasoja serioze për shëndetin e grave të reja dhe foshnjave të tyre, përfshirë rreziqet e lidhura me abortin e pasigurt. Adoleshentët dhe të rinjtë janë më të rrezikuar për tu infektuar me IST dhe HIV. Rreziku mund të zvogëlohet përmes përdorimit të kondomit, edukimit seksual dhe programeve që reduktojnë përdorimin e drogave të injektuara. Megjithatë promovimi i shëndetit të mirë, nuk është vetëm largimi nga sjelljet e rrezikshme. Investimi ynë për gjeneratat e ardhshme gjithashtu duhet të nxisë mënyrat e shëndetshme të jetesës. Aktiviteti i duhur fizik dhe dieta e balancuar ushqimore në adoleshencë janë gurthemel për shëndet të mirë. Ndërhyrjet për të arritur këto janë veçanërisht të rëndësishme për të ulur mbipeshën e të rinjve. Të dhënat e fundit në përgjithësi tregojnë një rritje të çrregullimeve të shëndetit mendor dhe vdekshmërisë nga këto sëmundje. Adoleshenca është një periudhë vulnerabile me rritje të ndjeshme të vetëvrasjes. Sëmundjet e pazgjidhura të shëndetit mendor tek të rinjtë shoqërohen me probleme të shëndetit mendor në fazën e mëvonshme të jetës. Politikat, programet dhe sistemi shëndetësor duhet të punojnë drejt arritjes së caqeve të mëposhtme për përmirësimin e shëndetit të adoleshentit: zhvillimi i stilit të shëndetshëm të jetesës: të ushqyerit e përshtatshëm, aktiviteti fizik, higjiena personale; parandalimi i shprehive negative: konsumimi i duhanit, alkoolit, përdorimi i substancave narkotike dhe seksi i pasigurt; ofrimi shërbimeve shëndetësore mike për të rinjtë përfshirë kontracepsionin, parandalimin e shtatzënive të padëshiruara, IST/HIV dhe sëmundje të tjera infektive; këshillime dhe shërbime shëndetësore për të rinjtë për probleme si dhuna, abuzimet, çrregullimet e ngrënies dhe problemet e shëndetit mendor; parandalimin e abuzimit seksual, fizik dhe emocional; krijimin e ambientit të shëndetshëm në shkollë që ndihmojnë mirëqenien fizike dhe psikosociale; krijimin e ambientit përkrahës në shtëpi dhe në komunitet; kontrollin e marketingut dhe reklamave që ka në qendër adoleshentin; vaksinimin e plotë; parandalimin e lëndimeve dhe traumave; edukimin për prindësi të mirë

17 1.7 Gjinia Strategjia për shëndetin e nënës, fëmijës, adoleshentit dhe shëndetin riprodhues Seksi i referohet dallimeve të dukshme natyrore, të bazuara në karakteristikat biologjike që lidhen me të qenit femër apo mashkull. Ai i referohet cilësive fizike që lidhen me tiparet e trupit të një njeriu, gjenet, kromozomet dhe organet riprodhuese. Gjinia i referohet roleve dhe mundësive ekonomike, sociale dhe kulturore që lidhen me të qenit femër ose mashkull në një periudhë të caktuar kohe (OBSH, 2001) Përkatësia gjinore i referohet roleve, qëndrimeve, mundësive dhe vlerave të përcaktuara nga një kulturë, ose shoqëri për gratë dhe burrat. Këto role, qëndrime dhe vlera, përcaktojnë sjelljet e grave dhe burrave dhe marrëdhëniet ndërmjet tyre. Ato janë krijuar dhe mbahen/ruhen nga institucionet shoqërore si: familja, qeveria, komuniteti, shkolla, kisha dhe media. Barazia Gjinore nënkupton status, trajtim të barabartë për gratë dhe burrat në ligjet dhe politikat dhe qasje të barabartë ndaj burimeve dhe shërbimeve brenda familjes, në komunitet dhe në shoqëri. Drejtësia gjinore nënkupton barazi dhe drejtësi në shpërndarjen e përfitimeve dhe përgjegjësive midis burrave dhe grave. Diskriminimi me bazë gjinore i referohet çdo dallimi, përjashtimi ose përkufizimi të bërë mbi bazën e roleve dhe normave gjinore të shoqërisë të cilat pengojnë një individ të arrijë të drejtat e plota njerëzore. Programi i veprimit te Kajros (1994) rekomandon që politikat dhe programet duhet te:...pёrmirsojnё qasjen e grave për burime të sigurta familjare dhe ekonomike, të lehtësohen përgjegjësitë e tyre në lidhje me punët e shtëpisë, të hiqen pengesat ligjore që pengojnë pjesëmarrjen e tyre në jetën publike dhe të rrisin ndërgjegjësimin social, nëpërmjet programeve efektive për edukimin dhe komunikimin në masmedia. Konventa për Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit ndaj Grave (CEDAW), në nenin 12 thekson: Shteti duhet të marrë masat e nevojshme për të eliminuar diskriminimin ndaj grave në fushën e kujdesit shëndetësor për të siguruar, bazuar në drejtësinë mes burrave dhe grave, qasje të njëjtë ndaj shërbimeve shëndetësore, përfshirë dhe ato që lidhen me planifikimin familjar. Përfshirja e perspektivës gjinore është shume e rëndësishme për sektorin e shëndetësisë, pasi ndikon në kujdesin e barabartë shëndetësor për të gjithë. Koncepti i barazisë në sektorin e shëndetësisë ka të bëjë më tepër me ndershmërinë dhe drejtësinë në trajtimin shëndetësor të të gjithë individëve, sesa me trajtimin e barabartë për të gjithë. Arritja e barazisë gjinore kërkon fillimisht përmbushjen e disa kushteve ku mund të përmenden: vullneti politik, ekzistenca e të dhënave dhe studimeve gjinore, ekzistenca e një platforme të qartë për arritjen e saj, burimet njerëzore dhe ato financiare. Objektivat dhe ndërhyrjet për barazinë gjinore në këtë strategji përfshijnë: o Sëmundjet apo problemet shëndetësore të sistemit riprodhues nga të cilat vuajnë gratë për shkak të seksit të tyre, o Sëmundjet apo problemet nga të cilat vuajnë si gratë ashtu dhe burrat, por që hasen më tepër në një grup ose në tjetrin. o Sëmundjet apo problemet që ndeshen në të dy grupet, por që ndikojnë më negativisht apo vënë më tepër në rrezik një grup apo një tjetër. o Sëmundjet dhe problemet nga të cilat vuajnë të dy grupet, por që ndaj të cilave një grup, apo një tjetër është më pak në gjendje që të mbrohet apo kurohet

18 o Pabarazitë gjinore dhe shëndeti i grave Marrëdhëniet e pabarabarta të pushtetit mes grave dhe burrave i vendos të parat në një disavantazh social dhe ekonomik, i cili ka një efekt të konsiderueshëm në shëndetin dhe mirëqenien e tyre. Disa nga faktorët që ndikojnë në shëndetin e grave janë: a. Faktorët social dhe ekonomik Statusi i ulët socio-ekonomik i predisponon gratë për qasje jo të barabartë në kujdesin shëndetësor, mungesë të informatave për problemet shëndetësore, veçanërisht për shëndetin riprodhues, kequshqyerjen, mungesë të arsimimit, dhunës ndaj grave dhe pamundësisë për punësim. b. Faktorët arsimor Praktika e mohimit të qasjes në institucione arsimore për vajzat është ende prezent veçanërisht në zonat rurale. Kjo bënë që vajzat e reja të kenë shumë pak informata për shëndetin seksual dhe riprodhues, duke i bërë ato më të prirura të bien pre e abuzimeve. Kjo mund të ketë efekte afat-gjata në shëndetin e tyre seksual, riprodhues dhe mendor. c. Faktorët e mbingarkesës Në disa raste gratë janë të ekspozuara ndaj një ngarkesë të trefishtë, duke qenë përgjegjëse për aktivitetet në shtëpi, për gjenerimin e të ardhurave dhe për aktivitetet e ndryshme që kryhen në komunitet. Megjithëse burrat janë më të prirur të vdesin si pasojë e shkaqeve që lidhen me punën, kohët e fundit ka një rritje në nivel global edhe të numrit të grave që vuajnë këto pasoja. Punët që tradicionalisht janë konsideruar si femërore, mund të kenë pasoja të ndryshme fizike dhe psikologjike në shëndetin e grave. d. Faktorët e mjedisit Përfshijnë kushte të papërshtatshme në vendin e punës që kryhen nga gratë p.sh ekspozimi ndaj detergjenteve që përdoren në kuzhina restorantesh, kushte tejet të vështira të punës, ekspozimi ndaj kemikaleve. o Pabarazitë gjinore dhe shëndeti i burrave a. Faktorët social dhe ekonomik Në përgjithësi mendohet se pabarazitë gjinore ndikojnë vetëm në shëndetin e grave. Përkundrazi, është e nevojshme të merren në konsideratë edhe efektet që qëndrimet dhe sjelljet e bazuara në përkatësinë gjinore mund të kenë ndikim edhe në shëndetin e burrave. Të dhënat tregojnë se rolet gjinore, normat dhe presioni i grupit, kanë ndikim të konsiderueshëm në shëndetin e burrave. Efektet e këtyre stereotipave shpesh përforcohen nga mungesa e shërbimeve që plotësojnë nevojat specifike të meshkujve. b. Faktorët arsimor Niveli i përdorimit të shërbimeve shëndetësore ka një lidhje të drejtpërdrejtë me nivelin arsimor të individëve. Në kushtet kur braktisja e shkollës është ende në disa vende prezent te djemtë, pavarësisht faktorëve të ndryshëm, shqetësimi që ngrihet është jo vetëm niveli i ulët arsimor i djemve, por edhe informimi i mangët për problemet e shëndetit. c. Faktorët e punësimit Në shumë shoqëri, ndarja seksuale e punës i ka detyruar burrat të marrin përsipër detyra që rrezikojnë shëndetin e tyre p.sh. puna me materie të rrezikshme dhe mjedise që cenojnë shëndetin e tyre. Përveç sëmundjeve kronike,këto lloj punësh bartin dhe rrezikun e aksidenteve, duke kontribuar në një shkallë shumë më të lartë të vdekjeve në punë në radhët e meshkujve. Duke qenë se meshkujt kanë një shkallë të lartë vdekshmërie nga situatat akute si episodet kardiovaskulare, apo cerebrovaskulare, trajtimi parandalues dhe akut duhet të ketë më shumë rëndësi për ta

19 Arsye të tjera mund të jenë fakti që shpesh burrat nuk pranojnë të lënë punën për të marrë ndihmë apo shërbim mjekësor d. Faktorët mjedisor Në shumë shoqëri ndarja gjinore e punës i ka shtyrë burrat të marrin detyra që mund të kenë rrezik për jetën e tyre, si në sektorin e ndërtimit, miniera, metalurgji, etj.dhe janë më të ekspozuar ndaj aksidenteve, apo sëmundjeve të ndryshme profesionale. Qëllimi i aktiviteteve për barazinë gjinore në shëndetin riprodhues: Përfshirja e politikave gjinore në programet e shëndetit riprodhues; Trajnimi për ndërgjegjësimin gjinor dhe barazinë gjinore; Avokimi dhe lobimi për barazinë gjinore; Qasja në informimin shëndetësor për barazinë gjinore. 1.8 Dhuna e bazuar në gjini Për herë të parë, dhuna ndaj gruas u trajtua si shkelje e të drejtave të njeriut në korrik 1993 në Konferencën Botërore për të Drejtat e Njeriut. Tashmë, dhuna me bazë gjinore nuk konsiderohet vetëm një shkelje e të drejtave të njeriut. Ajo ka marrë rëndësinë e një çështjeje të shëndetit publik (OBSH, 1997) dhe mbi të gjitha konsiderohet si prioritet i kujdesit shëndetësor (Word Medical Association, 1996; Mason, 2003). Dhuna, ose abuzimi në familje është shfaqja e një sjellje abuzive që përdor personi nё një marrëdhënie, nё mënyrë që të fitoj pushtetin dhe kontrollin mbi partnerin. Ajo përfshin llojet e mëposhtme të abuzimit Taktika izolimi (p.sh. marrëdhënie egoiste, ndalimi i përdorimit të telefonit, daljes nga shtëpia, etj) Frikësimi (p.sh. kërcënim për lëndim fizik, kërcënim për dhunë, për tё dëmtuar fëmijët, etj) Abuzimi verbal dhe psikologjik (p.sh tallja me emrin, përqeshja me paaftësinë/pamundësinë për të bёrё diçka, gjendjen ekonomike, etj) Kontrolli ekonomik (përpjekja për ta bёrё partnerin tё varur financiarisht, mos dhënia e parave, kërcënimi i partnerit nё punë, etj) Shkaktim i dëmtimeve (p.sh çdo sulm fizik, kufizimi i qasjes për kujdes mjekësor, ndalimi i trajtimit mjekësor etj) Abuzimi seksual (p.sh marrёdhёnie seksuale tё detyruara, akuza pёr tradhti, etj). Shërbimet e kujdesit shëndetësor shpesh janë pika e parë dhe disa herë edhe e vetme për gratë dhe fëmijët viktima tё dhunës me bazë gjinore dhe dhunës nё familje. Viktimat e abuzuara drejtohen nё sistemin e kujdesit shëndetësor për kujdes emergjent para se tё drejtohen nё institucionet e tjera sociale dhe ligjore. Kjo i vendos punonjësit e kujdesit shëndetësor nё një pozitë unike për tё identifikuar, trajtuar dhe raportuar dhunën në familje. Aktivitetet e strategjisë së shëndetit riprodhues për mbrojtjen nga dhuna do tё fokusohen nё këto drejtime kryesore: Përforcimi dhe zbatimi i ligjit, Vetëdijesimi për ndryshime në sjellje, Parandalimi primar- që përfshin aktivitete tё drejtuara ndaj popullsisë nё përgjithësi me qëllim parandalimin e fillimit të dhunës, ose ndryshimin e sjelljes që mund të prodhojë dhunë,

20 Parandalimi dytësor që përfshin aktivitete të dedikuara ndaj individëve, grupeve në rrezik që synojnë të ndalojnë progresin e dhunës kur ajo shfaqet- kjo arrihet me zbulimin e hershëm dhe trajtimin efektiv; Parandalimi tretësor- shërbime që ofrojnë rehabilitimin e njerëzve me një sjellje të përcaktuar si të dhunshme dhe viktimave të dhunës. 1.9 Kanceri i traktit riprodhues Sot nё të gjithë botën kanceri i gjirit dhe ai i qafës së mitrës janë kancerët më të shpeshtë dhe një nga shkaqet kryesore të vdekjeve të grave të shkaktuara nga kancerët në përgjithësi. Meqenëse nuk njihen mire shkaktarët e kancerit te gjirit dhe mënyrat si tё parandalohet, zbulimi i kancerit nё stadet e hershme përmirëson mbijetesën dhe ulë vdekshmërinë. Mamografia në moshën vjeç mund të zvogëlojë për 30% vdekshmërinë nga kanceri i gjirit. Derisa kanceri i gjirit është më i lartë nё vendet e zhvilluara, kanceri cervikal është me i përhapur nё vendet nё zhvillim duke përbëre kancerin me tё shpeshtë tek gratë e këtyre vendeve (WHO, Health Atlas of Evrope,2002). Ai është kanceri i tretë nё botë dhe shkaku kryesor i vdekjeve nga kanceri nё gratë e vendeve nё zhvillim. Depistimi mund tё zbuloj gjithashtu kancerin cervikal nё stade tё hershme duke zvogëluar kështu vdekshmërinë dhe sёmundshmёrinё nga kjo sëmundje. Që nga aplikimi i metodës së PAP testit në vitin 1940 përqindjet e vdekshmërisë janë pakësuar me 75%. Depistimi i grave nё grup-moshat 30 deri 40 vjeç tё paktën njëherë nё jetë mund tё ketë ndikim tё ndjeshëm nё mortalitet. Analiza e situatës në vendin tonë lidhur me këto dy kancer tregon se: Të dhënat epidemiologjike për këto dy kancer tregojnë se numri i rasteve të reja dhe i vdekjeve te gratë është në rritje për periudhën ; Kanceri i gjirit,i qafës së mitrës dhe prostatës përbejnë një problem për shëndetin e popullatës në vendin tonë; Nuk ka një strategji kombëtare për kontrollin e kancerit; Mungojnë protokollet për depistim: Pap-testi, mamografia dhe PSA, trajtim dhe përcjellje të rasteve me lezione preneoplazike; Niveli i vetëdijesimit për kancerin e gjirit dhe të qafës së mitrës është i ulët; Kujdesi shëndetësor për kancerin e traktit riprodhues duhet të fokusohet në tri fusha - zbulimin e hershëm, diagnozën dhe trajtimin; Mungon raportimi i plotë përmes fletëparaqitjeve. Programet e parandalimit të kancerit të qafës së mitrës konsistojnë në: Aplikimin e vaksinës HPV; Vetëdijesimin e personelit shëndetësor dhe komunitetit për kancerin e traktit riprodhues; Qasjen për ekzaminimin me Pap-Test dhe metoda tjera; Personelin e trajnuar për këshillimin e grave rreth depistimit dhe përcjelljes; Trajtimin për gratë e identifikuara me lezione prekanceroze; Sigurimin e pajisjeve dhe aparaturave për depistim dhe trajtim; Ofrimin e laboratorëve citologjike; Sigurimin e sistemit shëndetësor funksional për përcjelljen e shëndetit të gruas; Mbështetjen mbi të dhënat dhe faktet shkencore, nisur nga regjistrimi dhe raportimi i rasteve; Njohjen dhe respektimin e dallimeve kulturore dhe sociale të popullatës

21 1.10 Infeksionet seksualisht tё transmetueshme dhe HIV/AIDS Infeksionet seksualisht të trasmetueshme janë një kërcenim serioz për shëndetin seksual dhe shëndetin riprodhues në tërësi. Strategjia Kombëtare për HIV/AIDS ka për qëllim të siguroj një udhëheqje efektive dhe një kornizë të përgjithshme për veprime të bashkërenditura në fushën e parandalimit, kujdesit dhe trajtimit të HIV/AIDS. Kjo strategji përmban një përshkrim tё detajuar të situatës dhe parashtron drejtimet kryesore nё këtë fushë Infertiliteti Infertiliteti është një problem global ne shëndetin riprodhues. Trajtimi i infertilitetit është i gjatë, i kushtueshëm dhe shpesh jo i suksesshëm. Pikërisht për këtë arsye theksi duhet vёnё në parandalimin e infeksioneve si shkaktarë më tё shpeshtë te tij. Trajtimi i infertilitetit është e drejtë e patjetërsueshme e çiftit bashkëshortor. Nuk ka të dhëna për prevalencën e infertilitetit në Kosovë. Informatat joformale tregojnë që shumë çifte kërkojnë trajtim të sterilitetit brenda dhe jashtë vendit. Kërkesa në rritje për shërbime të trajtimit të infertilitetit ka si rrjedhojë ofrimin e këtij shërbimi në klinikat private edhe në Kosovë

22 III. SITUATA DEMOGRAFIKE DHE SISTEMI SHËNDETËSOR 1. Profili demografik i vendit Kosova është një vend i Gadishullit ballkanik të Europës Jug-lindore me sipërfaqe prej 10,887 km katrore. Sipas vlerësimeve të bëra pas luftës në Kosovë jetojnë mbi 2 milion banorë ndonëse që nga viti 1981 nuk është ndërrmarrë regjistrim i gjithmbarshëm i popullatës. Anketat tregojnë një përqindje pakëz më të lartë meshkujsh 51.6% sesa femrash 48.4%. Mbi gjysma e popullatës është më e re se 26.5 vjeç. Femrat e moshës fertile marrin pjesë me 24%, grupmoshës nën 5 vjeç i takojnë 11%, kurse vetëm 6.4% të popullsisë janë të moshës mbi 65 vjeç. Jetëgjatësia mesatare në Kosovë është 69 vjet (67.8 për meshkuj dhe 69.9 për femra) dhe është për 3 4 vjet më e shkurtër se jetëgjatësia në regjion. Nga numri i përgjithshëm i popullatës 92% janë shqiptarë, 5.3% serb dhe 2.7% përbëjnë pakicat tjera: romë-ashkali-egjiptian, turq, boshnjak dhe të tjerë. Pas luftës Kosova është duke kaluar një tranzicion të llojit të veçantë, është shoqëri që aspiron drejt vlerave moderne dhe arritjes se standardeve evropiane. Gjendja ekonomike çmohet të jetë në vlerat e ulëta për Evropë ndonëse që nga viti 2000 Kosova ka pasur një rritje të Bruto prodhimit vendor (GDP), ku për vitin 2009 ai vlerësohet në 2,618 US$ Fatkeqësisht ende gjysma e banorëve të Kosovës jetojnë në kufi ekzistencial nga të cilët 15% të jetojnë në varfëri ekstreme. Shkalla e shkollimit te të rriturit është 94.2%. Niveli i analfabetizmit është rreth 5%. Shkalla e papunësisë është shumë e lartë me 48 %. Kosova trashëgoi një sistem shëndetësor të tipit socialist të mbingarkuar, të centralizuar, të pamirëmbajtur dhe të dëmtuar rëndë nga lufta, ku shërbimet shëndetësore përfshirë edhe ato riprodhuese mbështeten kryesisht në mjekësi kurative dhe ekzekutive dhe shumë pak në qasje shëndetësore publike. Kësaj duhet shtuar zbrazëtinë ligjore, strategjike dhe planifikuese, mungesën e të dhënave dhe shpërndarjen jo të barabartë dhe arbitrare të resurseve të cunguara që ka sjellë deri te dallimet e mëdha në shpërndarje të resurseve humane dhe materiale. Diskrepancat vërehen posaçërisht në dimensionin urban rural. Investimet qeveritare në shëndetësi kanë qenë dhe janë të ulëta me rreth 40 për kokë banori në vit, të përcjella me një shkallë të lartë të pagesës së shërbimeve shëndetësore dhe barërave nga xhepi i pacientit. Cilësia e shërbimeve shëndetësore përfshirë edhe ato riprodhuese vlerësohen si jo të kënaqshme. 2. Struktura organizative e sistemit shëndetësor në Republikën e Kosovës Autoriteti më i lartë shëndetësor i Republikës së Kosovës është Ministria e Shëndetësisë. Mbrojtja shëndetësore në Kosovë ofrohet në tre nivele - Parësor, Dytësor dhe Tretësor. I. Kujdesi parësor shëndetësor Komunat sigurojnë zbatimin e kujdesit parësor shëndetësor duke i dhënë përparësi zbatimit të masave parandaluese përmes implementimit të konceptit të mjekësisë familjare. Kosova është e ndarë në 36 Komuna, ku janë të vendosura institucionet e KPSh-së, respektivisht Qendrat Kryesore të Mjekësisë Familjare (QKMF). Përveç QKMF-ve, në mesin e institucioneve që ofrojnë kujdes parësor shëndetësor bëjnë pjesë në kuadër të disa QKMF

23 ve ekzistojnë edhe maternitetet jashtë-spitalore si dhe Qendrat për Mirëqenien e Gruas (QMG). Kujdes shëndetësor ofrohet edhe nga Institucionet private. II. Kujdesi dytësor shëndetësor Kujdesi dytësor shëndetësor ofrohet në nivel të spitaleve rajonale si dhe spitaleve të qytetit. Në Komuna më të mëdha janë Spitalet Rajonale (Prishtinë, Mitrovicë, Pejë, Gjakovë, Prizren, Gjilan) si dhe në dy komuna më të vogla Ferizaj dhe Vushtrri. Këto institucione ofrojnë mjekimin stacionar si dhe shërbime specialistike duke përfshirë edhe shërbimet e shëndetit oral. Shërbime specialistike ofrohen edhe në Institucionet e specializuara në sektorin privat. Në kuadër të KDSh është i organizuar edhe Shërbimi Profesional i Shëndetit Mendor përmes institucioneve të Qendrave të Shëndetit Mendor në Bashkësi (QShMB) të organizuara në Qendrat më të mëdha të Kosovës, Shtëpive për Integrim në Bashkësi (ShIB) si dhe Qendra për integrim dhe rehabilitim të sëmurëve kronik psikiatrik në Shtime. III. Kujdesi tretësor shëndetësor Kujdesi tretësor shëndetësor ngërthen në vete shërbimet mjekësore specialistike të ofruara nga institucionet shëndetësore, ku funksioni i këtyre të fundit përfshin dhe ligjërimin në Fakultetin e Mjekësisë për studentët bazë në mjekësi dhe studimet postdiplomike si dhe kërkimet shkencore relevante. Niveli i KTSh-së mbulohet nga Qendra Klinike Universitare e Kosovës -QKUK dhe Qendra Klinike Stomatologjike Universitare e Kosovës -QKSUK. Në kuadër të këtij niveli funksionojnë dhe disa institute kombëtare të rëndësishme si Qendra Kombëtare e Transfuzionit të Gjakut -QKTGj, Instituti Kombëtar i Mjekësisë së Punës -IKMP, Qendra Mjekësore për Sport dhe Rekreacion -QMSR si dhe Instituti Kombëtar i Shëndetësisë Publike të Kosovës IKShPK. Për regjionin e Prishtinës, këto institucione shëndetësore të nivelit tretësor shërbejnë gjithashtu edhe si institucione të nivelit dytësor shëndetësor. 3. Konteksti ligjor ekzistues për shëndetin riprodhues Në frymën e Kushtetutës, te gjithë shtetasit janë tё barabartë përpara ligjit dhe askush nuk mund tё diskriminohet. Mbështetur në Konventën për tё drejtat e fëmijëve, fëmijët, gëzojnë tё drejta tё barabarta përpara ligjit, si dhe tё drejtën për mbrojtje tё veçantë nga shteti duke i garantuar kështu tё drejtën e jetës dhe tё drejtën për mbijetesën dhe zhvillimin e fëmijës. Kosova ka të ratifikuar Konventën e gruas mbi eliminimin e tё gjitha formave tё diskriminimit (CEDAW). Strategjia për Shëndetin e Nënës, Fëmijës dhe Adoleshentëve dhe Shëndetin Riprodhues mbështetët në legjislacionin në fuqi si në vijim: 1. Strategjia Sektoriale e Shëndetësisë së Kosovës 2010/2014 & Plani i Veprimit 2011/ Strategjia për të drejtat e fëmijëve 2008/ Strategjia për HIV/AIDS 2009/ Strategjia për rezistencën antimikrobike 2011/2015 Ligjet që janë në fuqi: 1. Ligji për Shëndetësi Nr.2004/4 i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut Nr.2004/ Ligji për Inspektoratin Sanitar Nr.2003/22 i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut me Nr. 2003/

24 3. Ligji për Produktet Medicinale dhe Pajisjet Medicinale Nr. 2003/26 i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut me Nr.2004/ Ligji për të drejtat dhe Përgjegjësitë e Qytetarëve Nr. 2004/38 i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut Nr. 2004/ Ligji për Veprimtarinë Private në Shëndetësi Nr. 2004/50 i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut Nr. 2005/1 6. Ligji për Inspektoratin Shëndetësor Nr. 2006/02-L38 i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut Nr. 2006/13 7. Ligji për Kujdesin Shëndetësor Emergjent Nr. 2006/02-L50 i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut Nr. 2006/ Ligji për Duhanin Nr. 02/L-36 i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut Nr. 2007/ Ligji për nxitjen dhe mbrojtjen e të ushqyerit me qumësht gjiri Nr.02/L-81 i shpallur me rregulloren e UNMIK-ut Nr. 2007/ Ligji për shëndetin riprodhues Nr. 02/L-76 i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut Nr. 2007/ Ligji për Shëndetësi Publike Nr. 02/L-78 i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut Nr. 2008/ Ligji mbi Transfuzionin e Gjakut,Kontrollin e Gjakut dhe të Produkteve të tij Nr. 02/L- 101, i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut Nr. 2oo8/ Ligji për Barnat Narkotike,Substancat Psikotrope dhe Prekursorë Nr. 02/L-128, i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut Nr. 2008/ Ligji mbi Parandalimin dhe Luftimin e Sëmundjeve Ngjitëse Nr. 02/L-109, i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut Nr. 2008/ Ligji për Ndërprerjen e Shtatzënësisë Nr. 03/L-110 shpallur me Vendim tё Kuvendit tё republikës sё Kosovës,Nr. 03-V-081,2009 Ligjet që janë në procedurë dhe presin për miratim 16. Ligji për Sigurimet Shëndetësore. 17. Amandamentimi i Ligjit për Shëndetësi

25 IV. VIZIONI I STRATEGJISË DHE PRINCIPET UDHËHEQËSE Shëndet i mirë seksual dhe riprodhues për të gjithë banorët e Kosovës. 4.1 Qëllimi i strategjisë së shëndetit të nënës, fëmijës, adoleshentit dhe shëndetit riprodhues është: Plotësimi i nevojave të çdo individi, veçanërisht të grave, fëmijëve dhe adoleshentëve, duke ofruar shërbime cilësore, kost-efektive, që përfshijnë të gjithë komponentët e shëndetit riprodhues, për të ndikuar në ruajtjen dhe përmirësimin e gjendjes shëndetësore si dhe uljen e sëmundshmërisë dhe vdekshmërisë. Politika për shëndetin riprodhues mbështetet dhe përputhet me strategjinë dhe kornizën legjislative, prioritetet shëndetësore tё vendit, si dhe respekton plotësisht tё drejtat themelore tё njeriut, Konventat ndërkombëtare për tё drejtat e gruas dhe tё fëmijës, vlerat etike, ndryshimet sociale dhe kulturore tё shoqërisë. Duke qene se çështjet e shëndetit riprodhues prekin komunitete tё ndryshme dhe periudha tё ndryshme tё jetës sё njerëzve, strategjia do tё fokusohet nё ndërhyrje specifike për popullatën në të gjithë ciklin kohor të jetës së tyre duke filluar nga prekonceptimi, në fëmijëri, adoleshencë dhe moshën e rritur dhe të shtyer. 4.2 Prioritetet kryesore të strategjisë së SHNFA dhe SHR Fuqizimi i ligjshmërisë së ndërlidhur me shëndetin riprodhues Integrimi i shërbimeve tё shëndetit riprodhues nё tri nivelet e kujdesit shëndetësor; Përmirësimi i cilësisë sё kujdesit për shëndetin riprodhues; Edukimi dhe përfshirja e popullatës nё kujdesin për shëndetin e tyre; Përfshirja e komunitetit nё përcaktimin, implementimin dhe vlerësimin e shërbimeve, programeve dhe politikave tё shëndetit riprodhues; Vendosja e normave dhe standardeve tё shërbimeve tё ofruara; Bashkëpunimi multisektorial dhe fuqizimi i sistemit arsimor për ngritjen e vetëdijes dhe edukatës shëndetësore; Fokusimi ndaj popullatës më të margjinalizuar; Hulumtimet, vlerësimet shkencore për problematikat e shëndetit riprodhues. Shërbimet e shëndetit riprodhues duhet të ofrohen gjatë gjithë ciklit jetësor dhe përfshijnë: Shërbime dhe këshillime para konceptimit, shtatzënisë, lindjen e sigurt dhe kujdesin pas lindjes përfshirë edukimin dhe këshillimin për ushqyerjen me gji, kontracepcionin dhe kujdesin pas abortit; Shërbime për shëndetin e tё porsalindurit dhe fëmijës; Shërbime, këshillim, edukim për planifikimin familjar,përfshirë ndërgjegjësimin për infertilitetin; Shërbime për parandalimin dhe trajtimin e IST dhe HIV/AIDS; Shërbime që parandalojnë dhe trajtojnë dhunën, dallimet gjinore; Shërbime për menaxhimin e infertilitetit dhe shërbime këshillimi; Shërbime shëndetësore për adoleshentët; Shërbime për të ushqyerit e shëndetshëm; Shërbime për parandalimin dhe zbulimin e hershëm të kancerit tё traktit riprodhues;

26 Strategjia për shëndetin e nënës, fëmijës, adoleshentit dhe shëndetin riprodhues Shërbime për menaxhimin e problemeve tё shëndetit para dhe pas menopauzës. 4.3 Principet udhëheqëse të strategjisë Principet udhëheqëse tё strategjisë mbështeten nё misionin dhe vizionin e Ministrisë së Shëndetësisë ku sfidat kryesore janë të mbështetura në politikat shëndetësore dhe ndërhyrjet strategjike tё sistemit shëndetësor brenda kohës sё përcaktuar nё strategji për SHNFA dhe SHR Strategjia mbështetet në parimet: Shëndeti riprodhues është e drejtë njerëzore; Modeli i përfshirjes sё gjithë ciklit të jetës qё nga konceptimi, në fëmijëri, nё adoleshencë dhe nё moshën e rritur dhe të shtyer; Barazia/Drejtësia; Bashkëpunimi ndër sektorial; Pjesëmarrja/përfshirja e komunitetit dhe grupeve të interesit; Mbështetja nё faktet shkencore. 4.4 Zbatimi i Strategjisë Për zbatimin e suksesshëm të kësaj strategjie është e rëndësishme të sigurohen: 1) Financim i qëndrueshëm dhe i posaçëm për këtë strategji. Kjo mund të arrihet nëpërmjet ndërhyrjeve tё mëposhtme: Përfshirja e shëndetit riprodhues nё procesin e zhvillimit tё politikave dhe strategjive siç është strategjia për zhvillimin ekonomik dhe reduktimin e varfërisë dhe integrimin; Përfshirja e shëndetit riprodhues nё planet shëndetësore sektoriale; Prioritizimi i shërbimeve tё shëndetit riprodhues në një pako bazike shëndetësore për të gjitha nivelet e kujdesit shëndetësor; Përcaktim i mekanizmave të financimit që mbrojnë edhe grupet më të margjinalizuara dhe vulnerabile. 2) Zhvillimi i burimeve njerëzore. Në këtë fushë kërkohen këto aktivitete: Përcaktimi i nevojave për kapacitete njerëzore dhe detyrave të punës për të gjitha nivelet e kujdesit shëndetësor; Zhvillimi i vazhdueshëm profesional i profesionistëve tё përfshihet nё ndërhyrjet e shëndetit riprodhues tё planifikuara në planin e veprimit. Vlerësimi dhe përmirësimi i mjedisit tё punës dhe kushteve tё punësimit; Motivimi i personelit. 3) Ofrimi i shërbimeve cilësore. Në këtë drejtim janë të nevojshme këto aktivitete: Përcaktimi i standardeve për sigurimin e kujdesit cilësor për shëndetin riprodhues; Vlerësimi, zgjerimi dhe aplikimi në nivel të vendit i aktiviteteve të dëshmuara efektive; Formulimi, adoptimi, monitorimi i udhëzimeve dhe standardeve për shërbimet e shëndetit riprodhues në të gjitha, Jo-Qeveritare, Agjensionet e Kombeve të Bashkuara dhe sektorin privat për tё rritur ofrimin dhe shfrytëzimin e shërbimeve shëndetësore në fushën e shëndetit riprodhues. 4) Shfrytëzimi i shërbimeve

27 Në këtë drejtim kërkohen këto aktivitete: Hulumtimi i pengesave për shfrytëzimin e shërbimeve shëndetësore dhe përcaktimi i masave për tejkalimin e tyre; Përdorimi i modeleve gjithëpërfshirëse duke siguruar pjesëmarrjen e komunitetit, institucionet e sektorit publik, privat dhe OJQ, në mënyrë që të tejkalohen pengesat dhe për të promovuar shfrytëzimin adekuat të shërbimeve tё ofruara shëndetësore. 5) Zbatimi i strategjisë tё SISH. Në këtë drejtim kërkohen këto aktivitete: Sigurimi i sistemit të mirëfilltë të raportimit; Grumbullimi dhe analiza e të dhënave të shëndetit riprodhues; Vendosja e prioriteteve mbi bazën e tё dhënave, konsultimi me institucionet relevante dhe të ndara në bazë të grupeve të posaçme dhe vulnerabile. 6) Mobilizimi dhe përkrahja politike. Aktivitetet kryesore në këtë fushë janë: Avokimi te politik-bërësit dhe vendim marrësit për të financuar fushën e shëndetit riprodhues, duke përdorur tё dhënat e kost-benefitit dhe të drejtat njerëzore dhe obligimet institucionale; Avokimi dhe mobilizimi i shoqërisë civile, personave me influence, punonjësit shëndetësor, ekspert ligjor, grupe te mbrojtjes se drejtave te njeriut, OJQ, mediet) për tё përkrahur implementimin e strategjisë. 7) Krijimi i mekanizmave përkrahëse ligjore dhe regulative Aktivitetet e nevojshme janë: Rishikimi i ligjeve dhe politikave dhe sigurimi i qasjes së plotë dhe të barabartë në shërbime, informim dhe edukim për shëndetin riprodhues. Rrumbullakimi i kornizës ligjore për shëndet riprodhues-aktet nënligjore,standardet, udhërrëfyes dhe protokolle; 8) Fuqizimi i vlerësimit dhe përgjegjësisë: Aktivitetet të nevojshme në ketë fushë: Vendosja dhe përforcimi i mekanizmave të monitorimit dhe vlerësimit; Krijimi i mekanizmave efektiv të përgjegjësisë dhe llogaridhënies në nivel të institucioneve shëndetësore dhe shoqërisë civile. 4.5 Zhvillimi i strategjisë dhe sfidat për implementim Faktorët kyç për implementimin e suksesshëm të strategjisë përfshijnë: mbështetjen e mjaftueshme dhe të qëndrueshme financiare; fuqizimin e sistemit të informimit shëndetësor; koordinimin e veprimit multisektorial midis ministrive, autoriteteve lokale,ojq, partnerëve vendor, ndërkombëtar dhe sektorit privat; përfshirjen e grave, fëmijëve, të rinjve, familjeve dhe komuniteteve në planifikimin, shpërndarjen dhe vlerësimin e planeve për të përmirësuar shëndetin riprodhues të këtyre grupeve; vazhdimësinë e mbështetjes së shëndetit të nënës dhe fëmijës nga partnerët dhe donatorë ndërkombëtar. Promovimi i barazisë për shëndetin riprodhues

28 Vendosja e shëndetit të nënave dhe foshnjave si prioritet luan rol kyç për ndërprerjen e ciklit të sëmundshmërisë dhe varfërisë; Në kuadër të zbatimit të planit të veprimit të strategjisë për SHNFA dhe SHR, politik-bërësit dhe profesionistët e shëndetësorë do të ndërmarrin hapa kyç për të adresuar çështjet e pabarazisë në politikat shëndetësore duke: Analizuar rezultatet për shëndetin riprodhues në mes grupeve të popullatës; Organizuar aktivitete në parandalimin e faktorëve që ndikojnë në rezultatet jo të favorshme shëndetësore; Siguruar prioritet periudhave me vulnerabile tё jetës shtatzënia, foshnjëria dhe adoleshenca; Investuar në parandalimin dhe kontrollin e sëmundjeve te lidhura me traktin riprodhues; Përmirësuar cilësinë e shërbimeve shëndetësore riprodhuese në të gjitha nivelet; Përforcimi i informacionit për marrjen e vendimeve Të gjitha planifikimet, shpërndarjet dhe monitorimi i strategjisë dhe ndërhyrjeve te planit tё veprimit duhet të mbështeten në informata të besueshme, të sakta dhe të vazhdueshme që janë të nevojshme për të bёrё analizën e situatës, përcaktuar objektivat strategjikë dhe ndërhyrjet e nevojshme, kosto efektive dhe për të monitoruar progresin e tyre. Një model gjithëpërfshirës i standardizuar i sistemit te informimit shëndetësor dhe teknologjisë për treguesit e shëndetit riprodhues do të rrisin besueshmërinë e politik-bërjes dhe do të ndihmojë fuqizimin e veprimeve të ndërmarra mbi baza shkencore. Të dhënat të përshtatshme, të mbledhura saktë dhe të besueshme për një periudhë të caktuar kohe, do të bëjnë të mundur të vlerësohen nevojat, burimet, aktivitetet, rezultatet. Gjithashtu mbledhja dhe analiza e tё dhënave do tё shërbejnë për të identifikuar ndërhyrjet e nevojshme specifike ne grupe te caktuara të popullatës. Elementet e cilësisë sё kujdesit pёr shëndetin riprodhues qё duhen monitoruar dhe mbikëqyrur janë: Ekzistenca dhe qasja e shërbimeve cilësore; Kompetencat profesionale tё punonjësve shëndetësor; Motivimi i punëtorëve tё kujdesit shëndetësor; Furnizimi i rregullt me barna nga lista esenciale dhe material harxhues; Pajisjet, mjetet themelore dhe mirëmbajtja e tyre; Bashkëveprimit klient-punëtor shëndetësor; Informimi, këshillimi dhe përfshirja e klientëve nё marrjen e vendimit; Promovimi dhe mbrojtja e shëndetit; Kujdes i standardizuar dhe koordinim me shërbime tjera tё shëndetit riprodhues, Vazhdimësia e kujdesit shëndetësor dhe mbikëqyrja. Plani i veprimit të strategjisë dhe bashkëpunimi ndër sektorial Shëndeti është çështje komplekse, shpesh e përcaktuar nga faktorë që nuk varen vetëm nga sektori shëndetësor. Edhe pse sektori shëndetësor ka rol kyç dhe drejtues, ai i vetëm nuk mund të jetë i suksesshëm. Tabela 1. paraqet kontributin e sektorëve të tjerë të cilët kanë ndikim në shëndetin riprodhues dhe duhet tё përfshihen nё planin e veprimit për zbatimin e strategjisë. Në këtë

29 mënyrë nëse harmonizohen të gjithë sektorët dhe veprimet e tyre, ndikimi do te jete më efektiv. Tab.:1 Kontributi ndër sektorial në shëndetin riprodhues SEKTORI Financa Arsimi (shkollat) Media Puna dhe Mirëqenia sociale Drejtësia Ambienti Bujqësia dhe ushqimi Transporti KONTRIBUTI I MUNDSHEM Politika fiskale- taksa dhe subvencione Ndarja e mjeteve nga qeveria për shëndetin riprodhues Krijimi i vijës së veçantë buxhetore për shëndetin e nënës dhe fëmijës Zhvillimi i kurrikulave për edukim shëndetësor dhe seksual Mjedisi i shkollës Ofrimi shërbimeve ekstra kurrikulare miqësore për fëmijët dhe adoleshentët Promovimi dhe ofrimi i ushqimit të shëndetshëm në shkolla Sport dhe aktivitete fizike Aktivitete jashtëshkollore Vetëdijesimi për nevojat e shëndetit riprodhues, shëndetit të nënës, fëmijës dhe të adoleshentit. Angazhimi dhe përfshirja e shoqërisë civile dhe popullatës. Informimi dhe këshillimi për shëndetin riprodhues Evokimi në vendim-marrësit dhe politikë-bërësit Mbështetja psikosociale Mbështetja socio-ekonomike Përkrahja për grupe të cakut dhe grupe të margjinalizuara Mbrojtja e të drejtave të gruas dhe të fëmijës Mbrojtja e institucionit të familjes Mbrojtja e viktimave të dhunës në baza gjinore Luftimi i trafikimit dhe mbrojtja e viktimave Standardet për ambientin sipas BE Planifikimi urbanistik Standarde për ujin, higjienën dhe trajtimi i ujërave të zeza Monitorimi i ambientit Standarde për ushqimin Pasurimi i ushqimeve dhe shtesat Marketingu Politika çmimesh Edukimi i konsumatorit Rregullimi i rrugëve Vendosja dhe respektimi i shenjave dalluese te mjetet e transportit Sigurimi i qasjes së sigurt për nxënësit dhe automjetet që bartin nxënës në institucionet arsimore Legjislacioni për sigurinë rrugore 4.6 Financimi dhe Logjistika Buxheti për zbatimin e strategjisë duhet tё sigurohet nga buxheti i Kosovës dhe bashkëpagesat. Zbatimi i sajë parashihet që të ndihmohet edhe nga fondet e donatorëve, agjensionet e Kombeve të Bashkuara, kontributet e OJQ-ve dhe sektorit privat

30 Koordinimin e të gjitha aktiviteteve në institucionet shëndetësore publike dhe private, ministritë relevante dhe organizatat jo qeveritare e bën Ministria e Shëndetësisë përmes Zyrës sё SHNF dhe SHR. Llogaritja e kostos së pakos bazike tё shërbimeve tё shëndetit të nënës, fëmijës, adoleshentëve dhe shëndet riprodhues ne çdo nivel tё kujdesit shëndetësor do tё ndihmojë tё planifikohen dhe ofrohen këto shërbime. V. OBJEKTIVAT DHE AKTIVITETET E STRATEGJISË SIPAS FUSHAVE PRIORITARE FPV-1. AMËSIA E SIGURT 1.1 Qëllimi dhe principet udhëheqëse Të sigurohet shtatzëni dhe lindje e sigurt duke ofruar qasje dhe kujdes cilësor për të gjitha nënat dhe foshnjat e tyre. CAQET Deri në vitin 2015 Proporcioni i vdekshmërisë maternale të ulet nën 15 për të lindur gjallë Shkalla e vdekshmërisë perinatale të ulet nën 15 Prevalenca e anemisë tek gratë shtatzëna (hemoglobina nën 100g/l) të ulet për 20% Përqindja e grave që marrin kujdes cilësor prenatal deri në javën 18 të jetë 90%. Përqindja e grave shtatzëna që marrin tё paktën 4 vizita bazë të kujdesit antenatal të jetë deri 90%. Përqindja e nënave që kryejnë të paktën një kontroll brenda gjashtë javëve pas lindjes të jetë 85%. Përqindja e lindjeve të asistuara nga personeli shëndetësor profesionalisht i përgatitur të jetë mbi 95%. Të ulen komplikimet obstetrike për 50%. Abortet artificiale të zvogëlohen për 30%. Intervenimet shëndetësore për arritjen e këtyre caqeve do tё fokusohen nё periudhën e shtatzënisë, lindjes dhe lehonisë: para-frytnimit o informim dhe këshillim për shtatzëni të shëndoshë; o shtatzëni të planifikuara dhe intervale kohore të përshtatshme mes shtatzënive; o dhënia e acid folik; o ushqyerje e shëndetshme, përfshirë dhe marrjen e duhur të mikronutrienteve; o përgatitja për prindësi; o parandalimi dhe trajtimi i infeksioneve IST dhe HIV. gjatë shtatzënisë o verifikimi i hershëm i shtatzënisë; o dhënia e acid folik, hekurit, jodit; o qasje në kujdes cilësor antenatal; o diagnostifikimi dhe menaxhimi i anemisë ; o parandalimi dhe trajtimi i infeksioneve përfshirë IST, TORCH; o ofrimi i këshillimit dhe testimit vullnetar për HIV; o mbrojtja nga ekspozimi ndaj substancave të rrezikshme; o zbulimi i hershëm dhe trajtimi i komplikimeve maternofetale;

31 o identifikimi dhe menaxhimi i dhunës ndaj shtatzënisë; o përgatitja psikofizike e çiftit për lindjen dhe këshillimi i çiftit për metodat e planifikimit familjar pas lindjes. gjatë lindjes o lindje e sigurt e asistuar nga personeli shëndetësor me aftësi përkatëse; o kontakti i hershëm lëkurë me lëkurë nënë foshnje dhe fillimi i hershëm ushqyerjes me gji; o parandalimi i transmetimit të HIV nënë-fëmijë. gjatë javëve të para të jetës o vazhdimi i ushqyerjes ekskluzive me qumësht gjiri në 6 muajt e parë të jetës; o parandalimi, zbulimi dhe mbështetja e nënave me depresion të paslindjes. o Keshillimi dhe ofrimi i mjeteve te pershtatshme te planifikimit familjar. 1.2 Objektiva specifike Objektivi 1: Ofrimi i kujdesit cilësor për gruan para frytnimit, gjatë shtatzënisë, në lindje dhe pas lindjes. Aktivitetet për arritjen e këtij objektivi synoj në: Sigurimin e qasjes për çdo grua para frytnimit, gjate shtatzënisë, lindjes dhe lehonisë në kujdesin bazik amtar, duke përfshirë kujdesin cilësor antenatal, lindjen e sigurt dhe kujdesin pas lindjes, si dhe sigurimin e qasjes për te menaxhuar komplikimet dhe emergjencat obstetrike. Sigurimi i qasjes në mjetet kontraceptive për planifikim të familjes. Informimin dhe këshillimin e çdo shtatzëne, familjeje dhe komuniteti përkatës, për nevojat e veçanta gjate periudhës se shtatzënisë, ushqyerjen e shëndoshë, pushimin dhe rekreacionin, kujdesin në lindje lehoni si dhe ushqyerjen e foshnjës me gji. Informimin dhe ndërgjegjësimin e shtatzënës, familjes dhe komunitetit rreth shenjave te rrezikut në shtatzëni, lindje, lehoni dhe planifikimin e transportit emergjent ne qendrën me te afërt shëndetësore. Zbulimin, menaxhimin, dhe referimin e rasteve me rrezik të lartë gjatë shtatzënisë, lindjes dhe lehonisë në të gjitha nivelet e sistemit te kujdesit shëndetësor, Sigurimi teknologjisë mjekësore bashkëkohore për diagnostikim të hershëm prenatal dhe këshillim gjenetik. Aktivitetet Sigurimi i kujdesit shëndetësor cilësor dhe gjithëpërfshirës për të gjitha gratë gjatë periudhës së shtatzënisë, lindjes dhe lehonisë; Aprovimi i pakos bazike të shërbimeve te kujdesit antenatal. Krijimi i kodit buxhetor të veçante për shëndetin e nёnёs, fёmijёs dhe shëndetin riprodhues Avokimi me institucionet qeveritare, partnerë, donatore ndërkombëtar dhe shoqërinë civile për rëndësinë dhe përkrahjen e përmirësimit të shëndetit të gruas; Motivimi për performancën e personelit shëndetësor te KPSH qe ofron shërbime për nënën dhe fëmijën veçanërisht ne zonat rurale; Rishikimi dhe përmirësimi i legjislacionit për mbrojtjen e shëndetit të nënës Avancimi i sistemit te shërbimeve shëndetësore të nënës duke i bere ato miqësore, përfshirë çështjet e barazisë gjinore;

32 Përcaktimi i normave dhe standardeve për shërbimet amtare dhe gjatë periudhës perinatale tё ofruara nё tё gjitha nivelet e kujdesit shëndetësor; Rishqyrtimi dhe përpilimi i protokolleve si dhe zbatimi i tyre për kujdesin prekoncepcional, antenatal, ekzaminimin gjenetik dhe kujdesin pas lindjes; Sistemi funksional i referimit në të tri nivelet e kujdesit shëndetësorë; Shtypja, shpërndarja dhe monitorimi i përdorimit të Fletores pёr shtatzëna; Plani i zhvillimit të burimeve njerëzore; Sigurimi i barnave,materialit sanitar dhe pajisjeve te nevojshme për të ofruar kujdes cilësor amtar gjatë periudhës perinatale në të gjitha nivelet e kujdesit shëndetësor; Zhvillimi i vazhdueshëm profesional për të ofruar shërbime cilësore lidhur me kujdesin prekoncepcional, prenatal dhe kujdesin në lindje dhe lehoni; Fuqizimi i Mjekësisë familjare në ofrimin e kujdesit para dhe pas lindjes; Përpilimi,rishikimi dhe zbatimi i dokumentacionit të unifikuar për shërbimet e kujdesit amtar në tri nivelet. Objektivi 2: Parandalimi dhe zbulimi i hershëm i rrezikut në shtatzëni, lindje dhe lehoni Aktivitetet Përpilimi dhe zbatimi i protokollit për zbulimin, parandalimin dhe trajtimin e anemisë gjate shtatzënisë dhe pas lindjes; Sigurimi i hekurit, acidit folik dhe jodit sipas protokollit përmes listës esenciale të barnave; Përmirësimi i cilësisë në infrastrukturë dhe pajisje në lindore në tri nivelet e kujdesit shëndetësor; Të sigurohet menaxhimi efektiv i rasteve me lindje të obstruktuar; Sigurimi i transportit urgjent gjatë shtatzënisë, lindjes dhe lehonisë me indikacion; Informimi, edukimi dhe këshillimi për ushqyerje të shëndoshë të gruas para,gjate dhe pas shtatzënisë në institucionet shëndetësore; Monitorimi dhe përdorimi i obligueshëm i pantografit të unifikuar në të gjitha lindoret; Sigurimi barnave dhe materiali tjetër sanitar të nevojshëm për lindje në të gjitha nivelet e kujdesit shëndetësor; Trajnimi i profesionistëve shëndetësor për: o menaxhimin e hemorragjive në shtatzëni, lindje dhe lehoni; o përdorimin e partografit; o menaxhimin aktiv të stadit të tretë të lindjes në të tri nivelet e kujdesit shëndetësor; o njohjen dhe menaxhimin e sepsës puerperale. Objektivi 3: Përmirësimi i gjendjes nutritive të gruas para, gjatë shtatzënisë, lindjes dhe lehonisë. Aktivitetet

33 Informimi dhe këshillimit rreth ushqyerjes së shëndoshë për gruan në moshën riprodhuese, gjatë shtatzënisë, dhe pas lindjes; Futja e edukimit për ushqyerjen e shëndoshë të femrave të reja në kurrikulat shkollore; Monitorimi i indikatorëve kombëtar për monitorimin e gjendjes nutricionale të nënës si anemia, mbipesha, nënpesha, mungesa jodit, hekurit, etj; Objektivi 4 : Ofrimi i kujdesit cilësor për abortin e sigurt. Aktivitetet Përpilimi i protokollit për abortin e sigurt. Informimi dhe këshillimi i gruas para dhe pas abortit. Monitorimi i cilësisë së shërbimeve të abortit; Monitorimi i implementimit te ligjit për ndërprerjen e shtatzënisë. Zhvillimi i vazhdueshëm profesional për punëtorët shëndetësor në lidhje me abortin e sigurt; Raportimi i obligueshëm i abortit nga të gjitha institucionet shëndetësore. Objektivi 5: Informimi, Edukimi dhe Komunikimi me gruan, familjen dhe komunitetin për rëndësinë e kujdesit shëndetësor para frytnimit, gjatë shtatzënisë, lindjes dhe lehonisë Aktivitetet Hulumtimi i faktorëve social dhe ekonomik qe ndikojnë në shëndetin dhe sjelljet e gruas për amësinë e sigurt; Organizimi i fushatave edukative shëndetësore për shëndetin e gruas gjate periudhës se shtatzënisë, të ushqyerit e shëndoshë, lindjen e sigurt, kujdesin pas lindjes dhe ushqyerjes me gji; Zbatimi i programeve shkollore për edukim shëndetësor dhe seksual. Pjesëmarrja dhe përfshirja e grave,burrave dhe komunitetit në hartimin dhe zbatimin e programeve për shëndetin amtar Ofrimi i këshillimit cilësor dhe edukimit për amësinë e sigurt; Trajnimi i punëtorëve shëndetësor për informim edukim dhe komunikim për amësinë e sigurt. Objektivi 6: Përmirësimi i sistemit te menaxhimit dhe monitorimit të të dhënave për shëndetin amtar Aktivitetet Krijimi i bazës së të dhënave bazuar në treguesit ndërkombëtar për kujdesin gjatë shtatzënisë, lindjes dhe lehonisë, si pjese e sistemit të informimit shëndetësor; Formimi i komisionit kombëtar për Auditimin e vdekjeve amtare; FPV-2. SHËNDETI I FËMIJËS Fushat e ndërhyrjeve Për të përmirësuar shëndetin dhe zhvillimin e fëmijës duhet të ndërmerren veprime mbështetëse efektive ndërsektoriale, të integruara, të fokusuara në ndërhyrjet e hershme dhe në parandalim si dhe të janë të pranueshme nga fëmijët, familja dhe bashkësia duke siguruar

34 barazinë gjinore, përfshirjen e fëmijëve me nevoja të veçanta dhe fëmijët të cilët jetojnë në rrethana të ndryshme gjeografike, socio-ekonomike dhe kulturore. Modeli i përdorur në këtë strategji dhe plan veprimi, përfshin gjithë ciklin e jetës duke u fokusuar në zhvillimin optimal fizik dhe psikologjik që nga mbarësimi e deri tek mosha e rritur. Periudha për rreth lindjes parashtron objektiva rreth aktiviteteve shëndetësore të cilat synojnë arritjen e caqeve gjatë: I. Lindjes: lindje e sigurt me mbikëqyrje profesionale; identifikim dhe trajtim me kohë i komplikimeve të frytit; kujdes themelor dhe reanimim për të porsalindurin; kontakt i hershëm nënë-foshnje dhe fillim i hershëm i ushqyerjes me qumësht gjiri; kujdes i veçantë dhe menaxhimi për të porsalindurin me peshë të ulët trupore dhe të porsalindurin e sëmurë; parandalimi i transmetimit HIV nga nëna tek i porsalinduri; Skrining i hershëm i sëmundjeve metabolike te i porsalinduri. II. III. IV. Gjatë katër javëve të para të jetës: vazhdimi i ushqyerjes ekskluzive me qumësht gjiri; zbulimi dhe menaxhimi i shpejtë i sëmundjeve tek i porsalinduri; promovimi dhe mbështetja e lidhjes së ngushtë afektive me /nënën, kujdestarin dhe shërbimet e KPSH-së përmes mjekësisë familjare vaksinimi; parandalimi i bartjes të HIV nga nëna tek i porsalinduri; sigurimi i higjienës dhe i ambientit te shendosh për të porsalindurin dhe lehonën. përcjellja e rritjes dhe zhvillimit të fëmijëve sipas standardeve globale të rritjes ; Menaxhimi i Integruar i Sëmundjeve të Fëmijëve (MISF-it) nga ana e profesionistit në kujdesin parësor shëndetësor. Viti i parë i jetës: vazhdimi i ushqyerjes vetëm me qumësht të gjirit në gjashtë muajt e parë dhe pas gjashtë muajve edhe me ushqim shtesë; nxitje dhe stimulim i komunikimit dhe bashkëveprimit social përmes lojës; formimi i hershëm i shprehive të shëndetshme të ushqyerjes; qasje në ushqim të sigurt dhe ujë të pastër; mbrojtje nga ndotësit e mjedisit; vaksinim i plotë kundër sëmundjeve kryesore të fëmijërisë; parandalim, zbulim i hershëm dhe menaxhim i sëmundjeve ngjitëse edhe ato parazitare; zbulim dhe menaxhim i dëmtimeve të të dëgjuarit dhe të pamurit; përcjellja e rritjes dhe zhvillimit të fëmijëve sipas standardeve globale të rritjes ; menaxhimi i fëmijëve në kujdesin parësor sipas MISF(Menaxhimi i Integruar i Sëmundjeve të Fëmijëve); sigurim të kujdesit shëndetësor përkatës për fëmijët me aftësi të kufizuara; Fëmijëria e hershme:

35 vazhdimi i ushqyerjes me qumësht gjiri dhe ushqim shtesë të përshtatshëm në dy vitet e para të jetës ; vazhdim i zhvillimit të shprehive të shëndetshme të të ushqyerit; qasje në ushqim të sigurt dhe ujë të pastër; vazhdimi i nxitjes së komunikimit dhe bashkëveprimit social përmes lojës; mbrojtje nga ndotësit e mjedisit dhe tymi i duhanit ; vazhdim i vaksinimit sipas kalendarit; përcjellja e rritjes dhe zhvillimit të fëmijëve sipas standardeve globale të rritjes ; menaxhimi i fëmijëve në kujdesin parësor sipas MISF(Menaxhimi i Integruar i Sëmundjeve të Fëmijëve); parandalim, zbulim i hershëm dhe menaxhimi i sëmundjeve ngjitëse dhe parazitare; zbulim dhe menaxhim i dëmtimeve të të dëgjuarit dhe të pamurit; zbulimi i vështirësive në zhvillim psiko-fizik ; higjienë të gojës dhe personale; parandalimi i abuzimit dhe braktisjes së fëmijës; ambient i sigurt në shtëpi dhe rreth tij. V. Fëmijëria e vonshme: mënyrë e shëndetshme e jetës,higjienë e mirë orale dhe personale, ushqim i shëndetshëm i pasuruar me mikronutrient; parandalim, zbulim i hershëm dhe menaxhim i problemeve të shëndetit mendor; zbulim dhe menaxhim i paaftësive senzorike dhe të të mësuarit; krijimi i mjedisit miqësor për fëmijë; parandalimi i shprehive të këqija,përfshirë duhanin, alkoolin dhe abuzimin me droga; shmangia nga ambienti me tym duhani; mbrojtja e fëmijës nga abuzimi dhe puna e rëndë; promovimi i mjedisit të shëndetshëm shkollor që siguron mirëqenien fizike dhe psikosociale; krijim i mjedisit shtëpiak të sigurt; mbikëqyrja dhe zvogëlimi i ndikimit të marketingut joadekuat për fëmijë. 2.2 Objektivat: CAQET Deri në vitni Të ulet vdekshmëria e motakëve nën 20. Të ulet vdekshmëria e fëmijëve nën 5 vjeç për 10 Përqindja e fëmijëve të ushqyer ekskluzivisht me qumësht gjiri në gjashtëmujorin e pare të arrijë 30%. Të ulet për 15% niveli \ sëmundjeve akute respiratore te fëmijët e moshës deri në 5 vjeç. Të ulet për 20% niveli i sëmundjeve diarreike te fëmijët e moshës 0-5 vjeç. Objektivi 1: Sigurimi i kujdesit themelor shëndetësor për çdo të porsalindur Aktivitetet:

36 Përgatitja e protokolleve për kujdesin e të porsalindurit bazuar në evidencë; Zhvillimi i Vazhdueshëm Profesional në kujdesin obstetrikë dhe neonatal mbi praktikat e bazuara në evidencë; Skriningu neonatal dhe sigurimi i kujdesit esencial për të porsalindurin; Shtypja, shpërndarja dhe monitorimi i përdorimit të Fletores së Shëndetit të Fëmijës; Furnizimi me pajisje dhe mirëmbajtja e tyre për të siguruar shërbime cilësore; Rajonalizimi i kujdesit shëndetësor perinatal dhe neonatal; Përkrahja,promovimi dhe sigurimi i ushqyerjes me qumësht gjiri për të porsalindurit në maternitete; Krijimi i parakushteve dhe përkrahja për regjistrimin e të porsalindurve në spitale rajonale. Objektivi 2: Menaxhimi i foshnjave të sëmura, atyre tё lindura para kohe dhe me peshë të ulët trupore Aktivitetet: Zhvillimi i Vazhdueshëm Profesional për menaxhimin e foshnjave, foshnjat e lindura para kohe dhe me peshë të ulët, tё bazuar në evidencë; Sigurimi i sistemit adekuat transportues për referimin e rasteve me komplikime në Qendrën Referente; Përpilimi e protokolleve për menaxhimin e foshnjave të lindura para kohe dhe me peshë të ulët trupore; Sigurimi i pajisjeve dhe mirëmbajtja e tyre për të siguruar shërbime cilësore për të lindurit para kohe me peshë të ulët; Përkrahja dhe formimi i laktariumeve për të ushqyer foshnjat e lindura para kohe dhe me peshë të ulët. Objektivi 3: Vendosja e sistemit për monitorim dhe vlerësim të shërbimeve shëndetësore për nënën dhe të porsalindurin. Aktivitetet Raportimi dhe monitorimi i indikatorëve të kujdesit perinatal nga institucionet shëndetësore; Auditimi i rregullt i cilësisë së shërbimit të kujdesit shëndetësor; Objektivi 4: Përkrahja dhe ofrimi i kujdesit për të ushqyerit me qumësht gjiri-duke zbatuar 10 hapat për ushqyerje të suksesshme me qumësht gjiri. Aktivitetet: Mbikëqyrja e zbatimit të ligjit për nxitjen dhe mbrojtjen e të ushqyerit me qumësht gjiri; Përkrahja dhe monitorimi i materniteteve që të zbatojnë iniciativën "Institucionet Mike të Foshnjës" në lidhje me 10 hapat e ushqyerjes me qumësht gjiri; ZHVP lidhur me këshillimin për ushqyerjen me qumësht gjiri; Formimi i grupeve mbështetëse të nënave për këshillim për tё ushqyerit me qumësht gjiri. Objektivi 5: Parandalimi i kequshqyerjes dhe i mungesës të mikro elementeve në ushqim gjatë fëmijërisë Aktivitetet:

37 Hartimi i udhërrëfyesit dhe protokolleve për të ushqyerit të mirë, bazuar në nevojat e fëmijëve dhe për përcjellje të rritjes dhe zhvillimit të fëmijëve; Monitorimi dhe vlerësimi i vazhdueshëm i gjendjes nutritive të fëmijëve; Zbatimi dhe monitorimi i intervenimeve për reduktimin e mungesës së mikroelementeve përmes ushqimit dhe atyre suplementare si hekur, acid folik, jod etj. Hartimi dhe zbatimi i programeve per informim, edukim dhe komunikim lidhur me të ushqyerit adekuat të fëmijës; Trajnimi i profesionistëve shëndetësor për ushqimin dhe të ushqyerit e shëndetshëm të fëmijës; Plotësimi i kurikulave shkollore me tema për të ushqyerit e shëndetshëm dhe ushqimin. Objektivi 6: Parandalimi i mbi peshës dhe obezitetit përmes ushqyerjes të shëndetshme dhe aktiviteteve fizike. Aktivitetet: Hartimi i programeve shkollore depistuese për fëmijët me mbipeshë dhe ata obez; Përshtatja e legjislacionit në ndalimin e shpërndarjes të ushqimeve dhe lëngjeve jo të shëndetshme në institucionet parashkollore dhe shkollore; Shtimi i aktiviteteve fizike në kurrikulat shkollore; Sigurimi i mjedisit të përshtatshëm dhe të sigurt për lojë dhe aktivitet fizik në bashkësi; Promovimi dhe edukimi shëndetësor në ndërgjegjësimin e familjeve dhe të bashkësisë për mënyrat e shëndetshme të ushqyerjes dhe të aktivitetit fizik. Ngritja e vetëdijes se popullatës për rendësin e aktiviteteve fizike ne parandalimin e mbipeshës dhe te obezitetit. Objektivi 7: Parandalimi i sëmundjeve ngjitëse përmes vaksinimit dhe rivaksinimit të fëmijëve; Aktivitetet Vaksinimi dhe rivaksinimi i plotë dhe me kohë i të gjithë fëmijëve sipas kalendarit të vaksinimit; Përfshirja e vaksinave të reja në programin e rregullt të vaksinimit (HPV vaksina); Përmirësimi dhe mirëmbajtja e sistemit të zinxhirit te ftohët; Edukimi i vazhdueshëm i profesionistëve shëndetësor për imunizimin, zinxhirin e ftohtë, logjistikën dhe sistemin e raportimit. Objektivi 8: Ulja e sëmundshmërisë dhe vdekshmërisë së fëmijëve nga sëmundjet me te shpeshta të fëmijërisë përmes fuqizimit të strategjisë së Menaxhimit të Integruar të Sëmundjeve të Fëmijëve-MISF; Aktivitetet: Përfshirja e MISF-it në kurrikulat e trajnimit dhe të edukimit të vazhdueshëm për mjekë familjar dhe infermieri; Përkrahja dhe zbatimi i plotë i MISF-it në KPSH; Sigurimi i pajisjeve dhe barnave për zbatimin e MISF-it në KPSH ; Trajnimi dhe ritrajnimi i profesionistëve shëndetësor të KPSh sipas MISF-it dhe monitorimi i rregullt; Objektivi 9: Mbrojtja dhe trajtimi i fëmijës me HIV/AIDS ² *fusnota Strategjia për HIV/AIDS Aktivitetet :

38 Promovimi dhe përfshirja e parandalimit të HIV/AIDS në kurrikulat shkollore; Ofrimi i informatave për parandalimin e HIV/AIDS në veçanti për grupet me rrezik të lartë; Implementimi i protokollit dhe sigurimi i barnave antiretrovirale për PTNF (Parandalim e Transmetimit Nënë-Fëmijë). Objektivi 10: Parandalimi dhe ulja e sëmundshmërisë dhe vdekshmërisë si pasojë e ujit të pijshëm të ndotur, higjienës së përgjithshme jo të mirë dhe mbrojtja nga mjediset e rrezikshme Aktivitetet: Monitorimi dhe hulumtimet për ndotjen e ambientit dhe ndikimin e tij në shfaqjen e sëmundjeve të fëmijëve; Avokimi dhe përkrahja e qasjes në ujë dhe sanitacion në të gjitha shkollat dhe shtëpitë Sensibilizimi dhe fushata vetëdijesimi i popullatës për ambient të pastër dhe të shëndoshë. Objektivi 11: Promovimi dhe zbatimi i politikave për mbrojtjen e shëndetit të fëmijës nga ekspozimi në agjentë të dëmshëm kimik, fizik dhe biologjik. Aktivitetet: Promovimi i mbrojtjes së fëmijëve nga ekspozimi i agjenteve te dëmshëm kimik në shtëpi, shkollë dhe sheshe lojërash dhe argëtimi për fëmijë dhe ndërgjegjësimi mbi efektet që vijnë nga ekspozimi në faktorët e dëmshëm ambiental. Objektivi 12: Parandalimi i infeksioneve që lidhen me ushqimin dhe ushqyerjen e fëmijës Aktivitetet: Përfshirja e praktikave të mira për ushqyerjen dhe ushqimin në planprogramet shkollore; Edukimi i fëmijëve, familjes dhe bashkësisë për praktikat e ushqimit dhe të ushqyerit e shëndetshëm; Edukimi dhe informimi i fёmijёve, prindërve për shëndetin oral; Avokimi për zbatimin e kurikulave shkollore për shëndetin oral. Objektivi 13: Parandalimi i aksidenteve, lëndimeve dhe dëmtimeve të fëmijëve në shtëpi dhe trafik Aktivitetet: Evokimin për zbatimin e ligjit për sigurinë në trafik dhe parandalimin e lëndimeve, aksidenteve të fëmijës Trajnimi i personelit shëndetësor lidhur me emergjencat pediatrie dhe ofrimin e ndihmës adekuate Sensibilizimi dhe vetëdijesimi i prindërve, familjeve dhe bashkësisë lidhur me parandalimin e lëndimeve,helmimeve dhe traumave; Zbatimi i programeve të edukimit të fëmijëve rreth sigurisë në trafik; Fushata vjetore në ndërgjegjësimin mbi rrezikun e ngasjes së makinës nën ndikimin e alkoolit, drogave dhe substancave tjera psikoaktive. Objektivi 14: Parandalimi i keqtrajtimit dhe sjelljes së dhunshme ndaj fëmijëve

39 Aktivitetet: Hartimi dhe zbatimi i programit nacional për parandalimin e dhunës së fëmijëve në shtëpi dhe shkollë; Fushata për parandalimin e dhunës në shtëpi,shkollë dhe vende tjera. Objektivi 15: Parandalimi i neglizhencës dhe abuzimit te fëmijët. Aktivitetet : Fuqizimi i legjislacionit për mbrojtjen e fëmijës ndaj abuzimit, dhunës, pedofilisë dhe trafikimit; Hartimi i programeve specifike për mbrojtjen e fëmijëve vulnerabël nga neglizhimi dhe abuzimi ; Trajnimi i profesionistëve shëndetësor dhe grupeve të interesit për parandalimin dhe mbrojtjen e fëmijëve nga abuzimi dhe neglizhimi. Objektivi 16: Përmirësimi i mirëqenies mendore të fëmijëve dhe adoleshentëve Aktivitetet : Fushata ndërgjegjësimi mbi prindësi të mirë dhe rëndësinë e stimulimit të hershëm psikofizik dhe kognitiv të fëmijës të fëmijës; Ofrimi programeve mbështetëse për familjet që kanë fëmijë dhe adoleshent me probleme në zhvillim mendor; Përpilimi i protokollit për menaxhimin e emergjencës psikiatrike te fëmijëve dhe adoleshentëve; Ofrimi i shërbimeve cilësore shëndetësore për fëmijë dhe adoleshentë në përputhje me strategjinë e shëndetit mendor; Trajnimi i profesionistëve shëndetësor për mirëqenien mendore të fëmijëve dhe adoleshentëve. Objektivi 17: Parandalimi i përdorimit dhe i abuzimit me duhan, alkool,droga dhe substanca psikoaktive te fëmijët dhe adoleshentët Aktivitetet Fuqizimi i zbatimit i ligjit për duhanin, alkoolin dhe drogat; Avokimi për zbatimin e kurikulave shkollore për mirëqenien dhe shëndetin ku ofrohen informacione për duhanin, alkoolin dhe drogat ; Fushatat për parandalimin e abuzimit me duhan, alkool,droga dhe substanca psikoaktive te fëmijët Integrimi i regjistrit populativ për droga në sistemin e informimit shëndetësor. FPV-3. SHËNDETI I ADOLESHENTIT Qëllimi: Adoleshencë e shëndetshme në një ambient të sigurt. Për arritjen e këtij qëllimi duhet zhvilluar aktivitetet ne : Riorientimin e politikave ekzistuese shëndetësore për krijimin e mjedisit të sigurt, mbështetës, miqësor për adoleshentet;

40 Hartimin e programeve kombëtare për shëndetin dhe zhvillimin e adoleshentëve; Forcimin e bashkëpunimit midis institucioneve, sektorëve publike, private, OJQ-ve për zbatimin e vendimeve politike dhe ndërhyrjeve ligjore lidhur me shëndetin e të rinjve; Identifikimin dhe adresimin e nevojave të adoleshentëve të rrezikuar ; Ndërgjegjësimin e adoleshentëve, vendim-marrësve, prindërve dhe bashkësisë për ligjet, të drejtat ekzistuese, shërbimet sociale, shëndetësore dhe edukuese; Ofrimin e informacioneve të mbështetura në evidencë, të përshtatshme nga ana kulturore dhe gjinore për shëndetin e adoleshentit për të gjitha grupet e interesit; Përfshirja e medieve për promovimin e vlerave pozitive sociale dhe normave që ndikojnë në shëndetin dhe zhvillimin e adoleshentëve. CAQET Deri në vitin 2015 Përqindja e shërbimeve që ofrohen për adoleshentët në kujdesin shëndetësor parësor të arrijë së paku 80%. Përqindja e adoleshentëve që informohen, edukohen, dhe këshillohen për shëndetin riprodhues të arrijë 70%. Përqindja e vdekjeve nga aksidentet rrugore tek moshat adoleshente të ulet me ½ e nivelit aktual. Përqindja e adoleshentëve që përdorin droga të ulet me 5%. Përqindja e pirjes së duhanit dhe alkoolit nga adoleshentet të ulet me 30%. 3.1 Objektivat dhe ndërhyrjet strategjike Objektivi 1: Promovimi i shëndetit dhe mirëqenies së adoleshentit. Aktivitetet: Krijimi i shërbimeve mike për të rinjtë në institucione shëndetësore; Zhvillimi i Vazhdueshëm Profesional për profesionistet që punojnë në shërbimet shëndetësore me adoleshentet lidhur me shëndetin e adoleshentit; Promovimi i mesazheve të rëndësishme shëndetësore për adoleshentet përmes medieve; Promovimi i programeve të trajnimeve për bashkëmoshatarë në shkolla dhe komunitete. Objektivi 2: Parandalimi i shtatzënive të padëshiruara tek adoleshentet dhe sigurimi i mbështetjes së nënave të reja adoleshente. Aktivitetet: Ofrimi i informatave mbi shëndetin seksual ; Ofrimi i këshillimit dhe qasjes për shërbimet kontraceptive; Objektivi 3: Parandalimi dhe menaxhimi HIV/AIDS tek adoleshentet. Aktivitetet:

41 Përdorimi i strategjive të reduktimit të dëmit për grupet me rrezik ; Përfshirja e informacionit mbi HIV/AIDS për të rinjtë në kurrikulat shkollore. Sigurimi i qasjes për kondomet për ti marrë lehtësisht në të gjitha vendet që frekuentohen nga adoleshentët ; Zgjerimi i qendrave të këshillimit dhe testimit vullnetar për HIV/AIDS ; Objektivi 4: Nxitja e familjes dhe komunitetit për të promovuar dhe mbrojtur nevojat shëndetësore të adoleshentëve Aktivitetet : Informimi, edukimi dhe këshillimi i prindërve për shëndetin dhe zhvillimin e adoleshentit; Hartimi i programit promovues të mbështetur në bashkësi dhe pakos informuese për shëndetin e adoleshentëve. Objektivi 5: Sigurimi i menaxhimit të duhur dhe mbështetjes për adoleshentët me sëmundje kronike dhe me nevoja të veçanta Aktivitetet: Rishqyrtimi i legjislacionit për mbështetjen psikosociale dhe financiare për familjet e adoleshentëve me sëmundje kronike dhe nevoja të veçanta; Aktivitete promovuese për edukimin e komunitetit për mbështetje të adoleshentëve me sëmundje kronike dhe nevoja të veçanta Trajnimi i profesionisteve shëndetësor për menaxhimin e sëmundjeve kronike të adoleshentëve. Objektivi 6: Parandalimi i përdorimit dhe i abuzimit me duhan, alkool dhe droga për adoleshentët Aktivitetet Avokimi për zbatimin e kurikulave shkollore për mirëqenien dhe shëndetin ku ofrohen informacione për duhanin, alkoolin dhe drogat; Hulumtimi për abuzimin me duhan, alkool dhe droga nga adoleshentët; Krijimi dhe ofrimi i shërbimeve të integruara shëndetësore për të menaxhuar raste që abuzojnë me substancat. FPV-4. PLANIFIKIMI FAMILJAR Qëllimi : Përmirësimi i shëndetit të popullatës, në veçanti të gruas dhe fëmijës, rritja e cilësisë së shërbimeve për planifikim familjar dhe shërbimeve tjera në shëndetin riprodhues: Shëndet i mirë riprodhues për çdo individ, me qëllim përmirësimi të Cilësisë së jetës së tyre; Mbështetje të çifteve dhe individëve të vendosin lirshëm dhe me pёrgjegjsi mbi numrin dhe intervalin kohor për të patur fëmijë dhe të kenë qasje për informim, shërbime dhe mjete për ta siguruar këtë nevojë; Reduktohet sёmundshmёria dhe vdekshmëria e nënave, foshnjave dhe fëmijëve;

42 Promovohet barazia gjinore dhe tё drejtat riprodhuese dhe seksuale; Parandalohet përhapja e sëmundjeve seksualisht të transmetueshme dhe HIV/AIDS Që të arrihet ky qëllim synohet të përmirësohen pengesat dhe problemet e pranishme në fushën e planifikimit familjar në Kosovë si: Shtatzënitë e padëshiruara dhe abortet supozohet që të janë në nivele të larta; Fertiliteti i cili është duke shënuar rënie; Përdorimi dhe njohuritë mbi kontracepsionin për të gjitha metodat janë të pakënaqshme; Aktiviteti seksual i hershëm tek të rinjtë është shtuar; Trajnim i pamjaftueshëm ne zhvillimin e vazhdueshëm profesional; Njohuritë e pamjaftueshme nga ana e komunitetit; Trajnim i pamjaftueshëm në zhvillimin e vazhdueshëm profesional ; Njohuri të pamjaftueshme nga komuniteti; Përfshirja e paktë e meshkujve nё programet e planifikimit familjar; Menaxhimi dhe mbikëqyrja e shërbimeve nё nivelin jo të duhur; Bashkëpunim i pamjaftueshëm publiko/privat dhe i grupeve tё interesit; Nё mёnyrё që tё arrihet integrimi i shërbimeve tё planifikimit familjar me komponentët e tjera tё shëndetit riprodhues strategjia duhet tё siguroj: Përfshirjen e shërbimeve tё planifikimit familjar nё tё tri nivelet e kujdesit shёndetёsor tё integruara me shërbimet e shëndetit riprodhues dhe sigurimin e vazhdimёsisё së tyre nёpёrmjet sistemeve të referimit; Përfshirjen efektive tё sektorit privat, OJQ-ve, marketingun social tё kontraceptiveve nё sistemin e shërbimeve tё planifikimit familjar dhe programeve tё Shëndetit Riprodhues; Ofrimin e këshillimit për planifikim familjar nё periudhën prekoncepcionale për rritjen e intervaleve kohore ndërmjet lindjeve, si dhe ofrimin e shërbimeve të planifikimit familjar në periudhën pas lindjes dhe pas abortit; Trajnimin e personelit shёndetёsor pёr metodat e përhershme dhe afat gjata të kontracepsionit (IUD, vazektomi, lidhja e tubave); Rritjen e njohurive tё klientëve dhe ndryshimin e sjelljeve nё drejtim tё përdorimit të metodave moderne të kontracepsionit; Zgjerimin e shërbimeve miqësore që ofrojnë këshillim dhe shërbime për Planifikimit Familjar për të rinjtë; Përfshirjen e meshkujve në shfrytëzimin e shërbimeve të Planifikimit Familjar; Ofrimin e shërbimeve të planifikimit familjar për personat me nevoja të veçanta; Rritjen e ndërgjegjësimit të komunitetit, pushtetit qendror dhe lokal lidhur me rëndësinë e planifikimit familjar për shëndetin e çdo individi, në veçanti për shëndetin e grave dhe fëmijëve. Aktivitetet : Funksionalizimi i sistemit të referimit dhe mbikëqyrjes në nivelet e ndryshme të shërbimeve të planifikimit familjar; Përgatitjen e protokolleve të shërbimeve të planifikimit familjar; Bashkëpunimin dhe koordinimin i të gjitha grupeve të interesit për planifikimin familjar;

43 Trajnimin e profesionistëve shëndetësor të përfshirë në planifikim familjar për aftësitë këshilluese; Forcimin e aktiviteteve Informuese Edukuese dhe Këshilluese për planifikimin familjar. Sigurimi i mjeteve të planifikimit familjar në të gjitha nivelet e kujdesit shëndetësor. CAQET Deri në vitin 2015 Të rritet prevalenca e përdorimit të metodave bashkëkohore të kontracepsionit për parandalimin e shtatzënive të padëshiruara dhe IST/HIV me 30%nga niveli aktual. Të mbulohen % nevojat për metodat e kontracepsionit nga buxheti i Ministrisë së Shëndetësisë dhe donacionet; Sherbimet e planifikimit familjar te ofrohen ne te gjitha qendrat e mjekesise familjare Përqindja e personelit të trajnuar në Kujdesin Parësor Shëndetësor si dhe ne nivelet tjera te kujdesit shendetesor, për këshillim dhe ofrim të metodave kontraceptive të arrijë 95 %. 4.1 Objektivat specifike: Objektivi 1: Të rriten njohuritë e individëve dhe çifteve mbi të drejtën e tyre riprodhuese dhe planifikimin familjar Aktivitetet: Rishikimi dhe përshtatja e legjislacionit për të drejtat riprodhuese me dokumentet dhe konventat ndërkombëtare; Organizimi i fushatave sensibilizuese komunitetit për të drejtat riprodhuese dhe planifikimin familjar; Trajnimi i personelit shëndetësor që ofron shërbime të planifikimit familjar në Kujdesin Parësor Shëndetësor dhe spitalor lidhur me të drejtat riprodhuese dhe këshillimin për kontracepsionin. Objektivi 2: Aktivitetet : Të përmirësohet qasja për shërbime të planifikimit familjar për çdo individ; Zgjerimin e shërbimeve të planifikimit familjar dhe marketingut social të kontraceptiveve në nivel komuniteti; Ofrimin falas të mjeteve kontraceptive, përfshi edhe kontracepsionin emergjent, për të gjithë; Këshillimi para abortit dhe ofrimi i kontraceptivëve pas abortit; Objektivi 3: Promovimi i metodave mbrojtëse për parandalimit të shtatzënive të padëshiruara dhe të rrezikshme, duke synuar edhe rritjen e pjesëmarrjes aktive të meshkujve dhe të përgjegjësisë së tyre në marrjen e vendimeve për shëndetin riprodhues. Aktivitetet :

44 Vetëdijesimi i popullatës për planifikimin familjar dhe kontracepcionin dhe përfshirjen e grupeve të ndryshme vulnerabile dhe të margjinalizuara ; FPV-5. KANCERI I TRAKTIT RIPRODHUES Qëllimi : Përmirësimi i shëndetit riprodhues të gruas duke parandaluar, diagnostikuar dhe trajtuar kancerin e sistemit riprodhues, veçanërisht at të gjirit dhe të qafës së mitrës me qëllim të zvogëlimit të sёmundshmёrisë dhe vdekshmërisë ndaj këtyre kancereve. 5.1 Objektivat dhe Ndërhyrjet Strategjike Zbatimi i programit kombëtar me qëllim të reduktimit të incidencës dhe vdekshmёrisё së grave me kancer tё gjirit dhe kancer tё qafës sё mitrës duke depistuar nё mёnyrё tё rregullt gratë nё përgjithësi dhe nё veçanti gratë me risk më të lartë. Promovimi dhe edukimi shëndetësor për te gjitha aspektet e kancerit të gjirit dhe atë te qafës se mitrës: parandalimin, diagnozën, mjekimin, trajtimin, mbështetjen psiko sociale, rehabilitimin, në mënyrë që të rritet ndërgjegjësimi i gruas për të kërkuar kujdes shëndetësor parandalues për këto kancere. Përmirësimi i infrastrukturës shëndetësore dhe sistemit të referimit për depistimin, diagnozën dhe trajtimin e kancerit të gjirit dhe qafës së mitrës në të gjitha nivelet e kujdesit shëndetësor me theks të veçantë në nivelin parësor. Përmirësimi i njohurive, aftësive e praktikave të punonjësve të shërbimeve shëndetësor të gjitha niveleve të kujdesit lidhur me kancerin e gjirit dhe qafës së mitrës. Përmirësimi i shërbimeve të rehabilitimit, menaxhimit të dhimbjes dhe mbështetjes psiko sociale. Monitorimi dhe vlerësimi i vazhdueshëm i shërbimeve dhe informatave nga institucionet shëndetësore për numrin e rasteve të reja, rasteve të trajtuara, vdekjeve nga kanceri i traktit riprodhues. CAQET Deri në vitin 2015 Të ulet mortaliteti nga kanceri i qafës së mitrës me 5% nga vlerat standarde Mbulimi me shërbime parandalimi dhe trajtimi të kancerit t traktit riprodhues në të gjithë vendin. Vendosja e programit kombëtar për kontrollin dhe parandalimin e kancerit të traktit riprodhues. Objektivi 1: Ulja e sëmundshmërisë dhe vdekshmërisë së grave me kancer tё gjirit dhe qafës sё mitrës Aktivitetet: Hartimi i programit kombëtar me qëllim të reduktimit të incidencës dhe vdekshmёrisё së grave me kancer tё gjirit dhe qafës sё mitrës Hartimi dhe zbatimi i protokolleve dhe standardeve klinike për diagnostikimin dhe trajtimin e kancerit të traktit riprodhues;

45 Përmirësimi i infrastrukturës për depistimin e kancerit të traktit riprodhues në institutcione dhe zgjerimi i shërbimeve citologjike. Edukimi dhe trajnimi i profesionistëve në të gjitha nivelet për parandalimin e kancerit Vendosja e sistemit të identifikimit dhe mbikëqyrjes të kacereve. Objektivi 2 : Edukimi dhe promovimi shëndetësor për parandalimin e kancerit të traktit riprodhues në veçanti të gjirit dhe qafës së mitrës Aktivitetet: Edukimi, informimi dhe këshillimi i grave për parandalimin e paraqitjes së kancerit të traktit riprodhues; Krijimi i shërbimeve mbështetëse që plotësojnë nevojat e grave të prekura nga kanceri i gjirit dhe i qafës së mitrës. Objektivi 3: Zhvillimi i infrastrukturës shëndetësore dhe i sistemeve të referimit për depistimin, diagnozën dhe trajtimin e kancerit të traktit riprodhues. Aktivitetet; Ndërtimi i sistemit standard të depistimit dhe referimit si dhe atyre të diagnostikimit e trajtimit për kanceret e traktit riprodhues; Përcaktimi i financimit të nevojshëm për shërbimet që ofrojnë depistim, diagnostikim dhe trajtim të kancereve të traktit riprodhues. Objektivi 4: Zhvillim i vazhdueshëm profesional i profesionistëve shëndetësor në të gjitha nivelet e kujdesit shëndetësor për kanceret e traktit riprodhues. Aktivitetet Trajnimi i profesionistëve shëndetësor duke filluar nga niveli i KPSH në diagnostikimin e hershëm të kancerit; Trajnimi obstetër/ gjinekologeve të rinj për marrjen e materialit citologjik për Pap testin. Objektivi 5: Monitorimi dhe vlerësimi i vazhdueshëm i shërbimeve dhe informatave nga institucionet shëndetësore për numrin e rasteve të reja, rasteve te trajtuara dhe vdekjeve nga kanceri i traktit riprodhues. Aktivitetet: Vendosja e sistemit të monitorimit të rregullt me qëllim të vlerësimit të prevalences, faktorëve të rrezikut,masave parandaluese,zbulimit të hershëm, trajtimit dhe kujdesit paliativ të kancerit të traktit riprodhues; Funksionalizimi i regjistrit kombëtar për kanceret. Objektivi 6: Nxitja, mbështetja dhe zhvillimi i bashkëpunimit midis grupeve të interesit siç janë: politik-bërësit, punonjësit e kujdesit shëndetësor, shoqatat,grupet vullnetare, komunitetet, media, grupet e biznesit për vetëdijesimin në parandalimin e kancerit të traktit riprodhues. Aktivitetet Fushatat për vetëdijesimin e popullatës për rëndësinë e depistimit të të gjitha grave me theks të veçante popullatës në ne zona rurale dhe me probleme social-ekonomike; Organizimi i konferencave, takimeve shkencore dhe aktiviteteve të tjera profesionale për problemet e kancerit të traktit riprodhues

46 FPV-6. INFEKSIONET SEKSUALISHT TË TRANSMETUESHME DHE HIV/AIDS Qëllimi: Të reduktohet incidenca dhe prevelenca e IST dhe HIV/AIDS. Të ulen sjelljet me rrezik duke vetëdijesuar popullatën për praktikat mbrojtëse për IST dhe HIV/AIDS. Ulja e rrezikut për transmetimin e IST dhe HIV/AIDS përmes menaxhimit efektiv të IST dhe HIV/AIDS. CAQET Deri në vitin 2015 Të mbahet prevalenca e HIV/AIDS në popullatën e përgjithshme nën 0.1% deri në Të mbahet prevalenca e HIV/AIDS në popullatën me rrezik të lartë nën 1% deri në Të themelohet sistemi kombëtar i mbikëqyrjes dhe kontrollit të IST. Objektivat dhe aktivitetet: Objektivi 1: Përmirësimi i cilësisë dhe shtrirjes së shërbimeve parandaluese dhe mjekuese për menaxhimin e IST. Aktivitetet: Rishikimi i kornizës ligjore për IST; Fuqizimi i sistemit të referimit, mbikqrjes dhe raportimit të IST; Rritja e cilësisë së shërbimeve për trajtimin e IST në tri nivelet e kujdesit shëndetësor; Adoptimi i modelit sindromik te menaxhimit te IST ne KSHP; Zhvillimi i vazhdueshëm profesional Furnizimi i vazhdueshëm me barna nga lista esenciale për pacientët me IST. Promovimi dhe edukimi shëndetësor për parandalim dhe zbulim të hershëm të IST. Objektivi 2: Formësimi i shërbimeve për IST në përshtatje me kulturën e popullatës Aktivitetet: Hartimi dhe zbatimi i programeve të përshtatshme për sjellje të sigurte seksuale; Informimi i popullatës për shërbimet ekzistuese për diagnostikimin dhe trajtimin e IST; Programe edukimi për bashkëmoshatar; Trajnimi i profesionistëve të mas medieve kryesore për përmirësimin e shkathtësive komunikuese për IST. FPV-7. INFERTILITETI Qëllimi: Reduktimi i incidencës dhe prevalencës së infertilitetit te femrat dhe meshkujt e moshës riprodhuese duke ofruar shërbime shëndetësore cilësore, të barabarta dhe të arritshme për të gjithë çiftet me pa mundësi për koncepcion. CAQET Deri në vitin

47 Deri në fund të vitit 2015 të zhvillohet sistemi kombëtar i regjistrimit dhe i raportimit të shkaqeve të infertilitetit; Deri në fund të vitit 2015 të gjitha shërbimet shëndetësore të nivelit tretësor të ofrojnë trajtim të specializuar për infertilitetin dhe teknikat e fertilizimit In Vitro Objektivat dhe aktivitetet: Objektivi 1: Rritja e cilësisë së shërbimeve shëndetësore për trajtim të infertilitetit. Aktivitetet: Ofrimi i shërbimeve të specializuara për infertilitetin në nivel vendi (kombëtar); Hartimi i protokolleve për menaxhimin e infertilitetit; Monitorimi dhe inspektimi i shërbimeve shëndetësore për riprodhim të asistuar. Objektivi 2: Përmirësimi i sistemit të raportimit dhe menaxhimit të të dhënave për infertilitet primar dhe sekondar Aktivitetet: Grumbullimi i të dhënave lidhur me shkaqet e infertilitetit mashkullor dhe femëror; Realizimi i hulumtimeve për shkaqet dhe prevalencën e infertilitetit primar dhe sekondar. Objektivi 3: Rritja e vetëdijes së popullatës mbi shkaqet e infertilitetit Aktivitetet: Zhvillimi i fushatave promovuese për parandalimin dhe trajtimin e infertilitetit; Objektivi4: Përforcimi i zbatimit të legjislacionit për shëndetin riprodhues Aktivitetet: Rishqyrtimi i legjislacionit aktual për shëndetin riprodhues; Hartimi dhe zbatimi i akteve nënligjore për riprodhim të asistuar; FPV-8. GJINIA DHE BARAZIA GJINORE CAKU Deri në vitin 2015 Ngritja e ofrimin e shërbimeve cilësore të shëndetit riprodhues për të dy gjinitë në të gjitha institucionet shëndetësore. Objektivat dhe aktivitetet Objektivi 1: Përmirësimi i qasjes në shërbime të shëndetit riprodhues gjatë gjithë ciklit të jetës për të dy gjinitë. Aktivitetet: Zhvillimi programeve për shëndetin riprodhues mbi bazën e nevojave për të dy gjinitë; Hulumtimi i barrierave qe hasin femrat dhe meshkujt në qasjen në kujdes shëndetësor riprodhues; Realizimi i fushatave vjetore depistuese me qëllim të diagnostikimit të hershëm të sëmundjeve të sistemit riprodhues tek femrat dhe meshkujt si: Mamografi, Pap-Test, Karcinoma e Prostatës dhe IST;

48 Avokimi dhe integrimi në ligjin e sigurimeve shëndetësore për depistimet e kancerit të traktit riprodhues Përfshirja në listën esenciale të barnave për trajtimin e sëmundjeve të traktit riprodhues: Objektivi 2: Sigurimi i politikave dhe programeve për shëndetin riprodhues të cilat i përgjigjen dallimeve gjinore. Aktivitetet: Rishikimi dhe përmirësimi i legjislacionit për shëndetin riprodhues mbi baza gjinore; Zhvillimi i programeve të bazuara në praktikat e mira të cilat adresojnë çështjet specifike për meshkujt dhe femrat si: dhuna, shëndeti mendor, aborti, dhe përdorimi i kontraceptivëve: Trajnimi i menaxherëve të shërbimeve të shëndetit riprodhues për zbatimin, vlerësimin e politikave dhe programeve si dhe për mënyrat e raportimit te rezultateve; Fushata vetëdijesimi qe promovojnë praktikat pozitive të vendimmarrjes së përbashkët të meshkujve dhe femrave ne shëndetin riprodhues. Objektivi 3: Përmirësimi i shkathtësive profesionale në ofrimin e shërbimeve cilësore në shëndetin riprodhues të profesionistëve shëndetësor për të dy gjinitë. Aktivitetet: Trajnimi i profesionistëve shëndetësor për të kuptuar nevojat për shëndet riprodhues për të dy gjinitë gjatë gjithë ciklit të jetës së tyre; Përfshirja e perspektives gjinore si pjesë e kurrikulës së Fakultetit të Mjekësisë dhe të Infermierisë. Objektivi 4: Ndërtimi i kapaciteteve të sistemit të informimit në kujdesin shëndetësor për problemet e shëndetit riprodhues në baza gjinore. Aktivitetet: Vendosja e sistemit te informimit për mbledhjen, analizën dhe përdorimin e te dhënave për shëndetin riprodhues mbi baza gjinore; Trajnimi profesionistëve shëndetësor për përdorimin dhe analizën e treguesve te shëndetit riprodhues të bazuara në gjini. Objektivi 5: Promovimi i çështjeve gjinore dhe ndikimi i tyre në shëndetin riprodhues. Aktivitetet: Hartimi i programeve promovuese për komunitet, për çështjet gjinore dhe shëndetin riprodhues; Ndërgjegjësimi i komunitetit, veçanërisht në zonat e largëta për rëndësinë e përfshirjes së bazës gjinore ne shëndetin riprodhues; Përgatitja e materialeve promovuese për shëndetin riprodhues dhe seksual

49 FPV-9. DHUNA Strategjia për shëndetin e nënës, fëmijës, adoleshentit dhe shëndetin riprodhues Qëllimi: Parandalimi dhe mbrojtja e viktimave të dhunës me bazë gjinore, në veçanti grave dhe fëmijëve CAQET Deri në vitin 2015 I gjithë legjislacioni, programet, shërbimet, institucionet e shëndetit riprodhues të kenë përshtatur dhe ndërmarrë ndryshimet për të siguruar parandalimin, zbulimin, trajtimin dhe referimin e viktimave të dhunës. Qasja për viktimat e dhunës në familje në shërbimet shëndetësore të rritet me 50% nga niveli aktual, Të përfshihen në sistemin e informimit shëndetësor treguesit e dhunës në familje, Të rritet ndërgjegjësimi dhe ndryshimet në sjellje për dhunën në familje. Objektivat dhe aktivitetet Objektivi 1: Të reduktohet dhuna, dhuna seksuale dhe pasojat e saj. Aktivitetet: Të ngritet shërbimi këshillues dhe trajtues si dhe strehimoret e sigurta për viktimat e dhunës dhe të dhunës seksuale; Të sigurohet koordinim i të gjitha aktiviteteve që ndërlidhen me dhunën dhe dhunën seksuale; Në institucionet shëndetësore të edukohet personeli dhe të ngritën tek ata njohurit e njohjes së shenjave të dhunës; Të sigurohet dhe garantohet trajtim adekuat e cilësor mjekësor e psikologjik i personave të dhunuar; Të ngritët vetëdija e komunitetit për dhunën dhe dhunën e keqpërdorimin seksual; Të informohen njerëzit për mundësin e shfrytëzimit të shërbimeve dhe të mbështetjes në rastet e dhunës apo edhe të dhunës seksuale; Të sigurohet edukim special i viktimave të dhunës dhe keqtrajtimit seksual; Monitorimi dhe evoluimi të sigurohet përmes sigurimit të bazës së të dhënave për dhunën dhe dhunën seksuale dhe Të shfrytëzohen rezultatet hulumtuese e monitoruese nga dhuna dhe dhuna seksuale me synim të ngritjes së vetëdijes, prevenimit dhe menaxhimit me rastin

50 Synimi: Popullatë e shëndetshme në të gjithë Republikën e Kosovës Qëllimi: Zvogëlimi i sëmundshmërisë dhe vdekshmërisë së popullatës së përgjithshme Strategjia për shëndetin e nënës, fëmijës, adoleshentit dhe shëndetin riprodhues PLANI I VEPRIMIT STRATEGJIA SEKTORIALE E SHËNDETËSISË Indikatorët: Shkalla e vdekshmërisë së fëmijëve nën 5 vjeç të zvogëlohet për 2/3 deri më 2014 Shkalla e vdekshmërisë maternale të zvogëlohet për 3/4 deri në vitin 2014 Shkalla e sëmundshmërisë e sëmundjeve ngjitëse të zvogëlohet për20% deri në vitin STRATEGJIA E SHËNDETIT TË NËNËS, FËMIJËS, ADOLESHENTIT DHE SHËNDETIN RIPRODHUES Fushat prioritare të veprimit: FPV 1: Amësia e sigurt FPV4: Planifikimi familjar FPV7: Infertiliteti FPV 2: Shëndeti i fëmijës FPV5: Kanceri i traktit riprodhues FPV8: Barazia gjinore FPV3: Shëndeti i adoleshentit FPV6: Infeks. Seksual. të transmetueshme FPV9: Dhuna në familje FPV 1. Caqet deri në vitin 2015: AMËSIA E SIGURT: Të sigurohet shtatëzani dhe lindje e sigurt duke ofruar qasje dhe kujdes cilësor për të gjitha nënat dhe foshnjat e tyre. Caqet specifike: Proporcioni i vdekshmërisё maternale të ulet nën 15 vdekje për lindje Shkalla e vdekshmërisë perinatale të ulet nën 15 vdekje për 1000 të lindur Prevalenca e anemisë tek gratë shtatzëna (niveli hemoglobinës nën 100g/l) të zvogëlohet për 20% Gratë të marrin kujdes cilësor prenatal deri në javën 18 të jetë 90% Përqindja e grave shtatzëna që marrin te paktën 4 vizita bazë të kujdesit antenatal të jetë deri 90%. Përqindja e nënave që kryejnë të paktën një kontroll brenda gjashtë javëve pas lindjes të jetë 85%. Përqindja e lindjeve të asistuar nga personeli shëndetësor profesionalisht i përgatitur të jetë mbi 95%. Të ulen komplikimet obstetrike për 50%. Abortet artificiale të zvogëlohen për 30%. Indikatorët monitorues/ Institucioni/Partnerët Aktivitetet Rezultatet e pritura vlerësues përgjegjës Objektivi 1: Ofrimi i kujdesit cilësor për gruan para frytnimit, gjatë shtatzënisë, në lindje dhe pas lindjes Sigurimi i kujdesit shëndetësor cilësor dhe gjithëpërfshirës për të gjitha gratë gjatë periudhës së shtatzënisë, lindjes dhe lehonisë. Kujdes shëndetësor cilësor për të gjitha gratë gjatë periudhës së shtatzënisë, lindjes dhe lehonisë Nr. i qendrave që ofrojnë kujdes shëndetësor për nëna Përqindja e mbulimit me kujdes maternal të qendrave shëndetësore. MSH Këshilli Kosovar për Shëndetin e Nënës dhe Fëmijës (KKSHNF) Instituc. Shëndetës. (ISH) (SHOGJK)/ ShMK Afati kohor Buxheti i vlerësuar Buxheti i MSH 49

51 1.1.2 Aprovimi i pakos bazike të shërbimeve te kujdesit antenatal Krijimi i kodit buxhetor të veçantë për shëndetin e nёnёs, fёmijёs dhe shëndetin riprodhues Avokimi me institucionet qeveritare, partnerë, donator dhe shoqëri civile për rendësin dhe përkrahjen e përmirësimit të shëndetit te gruas Motivimi për performancën e personelit shëndetësor të KPSH që ofron shërbime për nënën dhe fëmijën, sidomos në zonat rurale Rishikimi dhe përmirësimi i legjislacionit për mbrojtjen e shëndetit të nënës Avancimi i sistemit te shërbimeve shëndetësore të nënës duke i bere ato miqësore, përfshirë çështjet e barazisë gjinore Përcaktimi i normave dhe standardeve për shërbimet amtare dhe gjatë periudhës perinatale te ofruara ne te gjitha nivelet e kujdesit shëndetësor Rishqyrtimi dhe përpilimi i protokolleve si dhe zbatimi i tyre për kujdesin para frytnimit, ekzaminimin gjenetik antenatal dhe kujdesin pas lindjes. Kompletimi i pakos bazike ku përfshihen edhe shërbime të kujdesit antenatal Hapja e vijës buxhetore Shëndeti i gruas është pjesë e strategjive kombëtare për MDG dhe Strategjive tjera Performaca e shërbimeve të ofruara e përmirësuar; Personeli profesional që punon në zonat rurale i motivuar dhe stimuluar. Legjislacioni i rishikuar, plotësuar dhe përmirësuar Numri i institucioneve shëndetësore mike për nënën i rritur; Barazia gjinore e përmirësuar. Norma dhe standarde të përpiluara, aprovuar dhe në zbatim në të gjitha institucionet shëndetësore të të gjitha niveleve. Protokollet standarde të përgatitura dhe të shpërndara në institucione shëndetësore Publikimi dhe shpërndarja e pakos bazike për shërbimet e kujdesit antenatal Buxhet tё caktuar për kujdesin e nёnёs e nёnёs,fёmijёs dhe shëndetin riprodhues Shëndeti i gruas është pjesë e strategjive kombëtare për MDG dhe Strategjive tjera Nr. i personelit shëndetësor të përfshirë në kujdesin e nënës dhe fëmijës në zonat rurale; Nr. i personelit tё stimuluar për punë në zona rurale. Nr. i akteve të ligjore të përgatitura për kujdesin e nënës Nr. i akteve tjera nënligjore të aprovuara dhe në zbatim Nr. i shërbimeve shëndetësore mike të nënës Nr. i dokumenteve që përfshijnë norma dhe standarde për shërbimin amtare dhe gjatë periudhës perinatale te ofruara ne te gjitha nivelet e kujdesit shëndetësor perinatal Nr. i protokolleve standarde të përgatitura dhe të shpërndara në institucione shëndetësore MSh Kompanitë e sigurimeve shëndetësor SHOGJK/ SHMK MSH/ MEF Kompanitë e sigurim. Shëndetësore Qeveria lokale MSH, SHOGJK Agjensionet e KB ShMK Me miratimin e ligjit për sigurime 2013 Nuk kërkon kosto MSH, DKSHMS QMF Pagesa në bazë performancës Qeveria MSH, MSH, MPMS UNICEF OBSH UNFPA Në vazhdimësi MSH, SHOGJK SHPRK ShMK 2012 Nuk ka nevojë pёr buxhet shtesë MSH, SHOGJK SHMK

52 Sistemi funksional i referimit në të tri nivelet e kujdesit shëndetësorë Shtypja, shpërndarja dhe monitorimi i përdorimit të Fletores për shtatzëna; Plani i zhvillimit të burimeve njerëzore; Sigurimi i barnave, materialit sanitar dhe pajisjeve për te ofruar kujdes cilësor amtar në periudhën perinatale në të gjitha nivelet e kujdesit shëndetësor Zhvillimi i vazhdueshëm profesional për të ofruar shërbime cilësore lidhur me kujdesin prekoncepcional, prenatal dhe kujdesin në lindje dhe lehoni; Fuqizimi i shërbimeve të Mjek. familjare në ofrimin e kujdesit para dhe pas lindjes Përpilimi, rishikimi dhe zbatimi i dokumentacionit të unifikuar për shërbimet e kujdesit amtar në tri nivelet. Strategjia për shëndetin e nënës, fëmijës, adoleshentit dhe shëndetin riprodhues Referimi funksional, në zbatim nga ana e profesionistëve dhe institucioneve shëndetësore. Të gjitha shtatzënat të pajisura me fletoren për shtatzëna Fletoret në funksion dhe të plotësuara nga ana e profesionistit shëndetësor. Strategjia për burime njerëzore e hartuar. Mbi 90% e institucioneve të kujdesit maternal kanë siguruar furnizim të vazhdueshëm me medikamente, material sanitar dhe pajisje. Programi i edukimit të vazhdueshëm duke përfshi trajnimet vjetore të mjekëve familjar, gjinekologëve mjekëve obstetër, dhe mamive për kujdesin para lindjes dhe pas lindjes. Shërbimet e fuqizuara të mjekësisë familjare në ofrimin e kujdesit amtar para dhe pas lindjes. Dokumentacioni për shërbimet e kujdesit amëtar i përpiluar, unifikuar dhe duke u zbatuar Nr. i referimeve në mes niveleve të kujdesit shëndetësor Nr. i fletoreve te shtypura dhe të shpërndara. Nr i shtatzënave që posedojnë fletoren. Nr. i raporteve monitoruese Strategjia për burime njerëzore e përfunduar Lista e esenciale e definuar për barna,material harxhues dhe pajisje për shërbimet e kujdesit maternal. Përqindja e personelit të trajnuar Nr. i moduleve të zhvilluara Nr. i mjekëve familjarë që ofrojnë kujdes për gratë shtatzën Përqindja e grave shtatzëna të vizituara së paku 1 X nga MF Nr i shërbimeve shëndetësore pёr shtatёzёna tё ofruara nga mjeku familjar Nr.i dokumenteve të unifikuara të përfunduara Nr. i institucioneve që aplikojnë dokumentacionin Objektivi 2: Parandalimi dhe zbulimi i hershëm i rrezikut në shtatëzani, lindje dhe lehoni Përpilimi dhe zbatimi i protokollit për zbulimin, parandalimin dhe trajtimin e anemisë në shtatzëni dhe pas lindjes Sigurimi i hekurit, acidit folik dhe jodit sipas protokollit përmes listës esenciale të Protokollet për parandalimin dhe trajtimin e anemisë të përgatitura Mikroelementet e Jodit, Hekurit dhe te Acidit folik të siguruar dhe të distribuuar. Protokoll i zyrtarizuar Përqindja e grave shtatzëna me anemi Nr. i grave shtatzëna qe marrin hekur dhe acid folik përmes listës esenciale të barnave 51 MSH, IKSHPK MSH Inspektorati shëndetësor Institucionet shëndetësore Donatorët MSH, SHOGJK IKSHPK MSH MSH, QZHMF SHOGJK OJQ ShMK Buxheti i sektorit tё shëndetёsisё Pa kosto Buxheti i MSh për barna Kosto mbulohet ZHVP MSH DKSHMS BK MSH SHOGJK SHPRK SHMK 2012 BK MSH, SHOGJK Neonatologët 2012 Të bashkëngjitet protokolleve Qeveria MSH Donatorët Çdo vit duke filluar nga Nga buxheti Farmaceutik

53 barnave viti Përmirësimi i cilësisë në infrastrukturë dhe pajisje në lindore në tri nivelet e kujdesit shëndetësor Të sigurohet menaxhimi efektiv i rasteve me lindje të obstruktuar; Sigurimi i transportit urgjent gjatë shtatzënisë, lindjes dhe lehonisë me indikacion; Informimi, edukimi dhe këshillimi për ushqyerje të shëndoshë të gruas para, gjate dhe pas shtatzënisë në institucionet shëndetësore Monitorimi i zbatimit të obligueshëm i partografit të unifikuar në të gjitha lindoret; Sigurimi barnave dhe materialit tjetër sanitar të nevojshëm për lindje në të gjitha nivelet e kujdesit shëndetësor; Trajnimi i profesionistëve shëndetësor për menaxhimin e hemorragjive në shtatëzani, lindje dhe lehoni; - përdorimin e partografit; - menaxhimin aktiv të stadit të tretë të lindjes; - njohjen dhe menaxhimin e sepses puerperale. Infrastruktura dhe pajisjet e lindoreve të riparuara dhe rishtas të siguruara Rasti i lindjeve të obstruara me menaxhim efektiv dhe transport të sigurt Sistemi i transporti i siguruar dhe në menaxhim cilësor. Informim, edukim dhe këshillim i siguruar nga ana e institucioneve shëndetësore Partografi në zbatim në të gjitha institucionet që ofrojnë lindje Mbi 90% e institucioneve që ofrojnë kujdes maternal kanë siguruar furnizim të vazhdueshëm me medikamente dhe mjetet Profesionistët shëndetësor të trajnuar në menaxhim të hemorragjive, përdorim të partografit dhe në menaxhim të stadit të tretë të lindjes- në të gjitha nivelet e kujdesit shëndetësor. Nr. i materniteteve që plotësojnë kriteret për realizimin e lindjeve të sigurta. Nr. dhe lloji i pajisjeve të siguruara Përqindja e institucioneve që ofrojnë kujdes cilësor në lindjet e obstruktuara Nr. i profesionist. të trajnuar Nr. i rasteve të transportuara Nr. i automjeteve në dispozicion në raste të emergjencave. Numri i grave të këshilluara Numri i materialeve edukuese dhe sesioneve Numri i institucioneve shëndetësore që përdorin partografin. Numri barnave dhe materialeve të shpenzuara Numri i personelit të trajnuar për njohjen dhe menaxhimin e sepsës puerperale Numri i kurseve të trajnimeve të udhëhequra MSH, MEF DSHMS Institucionet shëndetësore. MSH DSHMS Institucionet shëndetësore Investime kapitale në bazë prioriteteve buxheti i Instit.Shёndetёs. MSH DSHMS Institucionet shëndetësore Nga buxheti i alokuar MSH, QZhMF SHOGJK OJQ MSH, KOGJ Spitalet rajonale MSH Institucionet shëndetësore Donatorët MSH, SHOGJK Objektivi 3: Përmirësimi i gjendjes nutritive të gruas para, gjatë shtatzënisë, lindjes dhe lehonisë Buxheti i shëndetёsisё pёr barna Nga buxheti për ZHVP

54 1.3.1 Informimi / këshillimi për gruan në moshën riprodhuese rreth ushqyerjes së shëndoshë, gjatë shtatzënisë dhe pas lindjes Futja e edukimit për ushqyerjen e shëndosh të femrave të reja në kurrikulat shkollore; Monitorimi i indikatorëve kombëtar të gjendjes nutricionale të nënës si anemia, mbi- dhe nënpesha, mungesa jodit, hekurit, etj. Strategjia për shëndetin e nënës, fëmijës, adoleshentit dhe shëndetin riprodhues Gratë e moshës riprodhuese të informuara dhe të këshilluara për ushqyerje të shëndoshë gjatë shtatzënësisë dhe pas lindjes. Kurikulat shkollore të përgatitura për të ushqyerit e shëndoshë Indikatorët e përcaktuar për nutricion, mbipeshë, anemi, mungesë jodi, hekuri etj. Nr. i qendrave këshilluese të grave për të ushqyerit Përqindja e grave që kanë njohuri mbi të ushqyerit. Pёrqindja e grave tё furnizu-ara me materiale informuese Moduli për të ushqyerit e shëndoshë i integruar në kurikula Raportimi periodik i indikatorëve Objektivi 4: Ofrimi i kujdesit cilësor për abortin e sigurt Përpilimi i protokollit për abortin e sigurt. Protokolli i zyrtarizuar Numri i rasteve me komplikime gjatë abortit Informimi dhe këshillimi i Gruaja e këshilluar dhe e Përqindja e grave që janë gruas para dhe pas abortit. informuar para e pas abortit. referuar për këshillimin para dhe Monitorimi i cilësisë së shërbimeve të abortit; Zhvillimi i vazhdueshëm profesional për punë-torët shëndetësor në për abortin e sigurt Mbikëqyrja e raportimit të obligueshëm të abortit nga të gjitha institucionet shëndetësore Cilësia e shërbimeve të abortit e monitoruar Profesionistët shëndetësor edukohen dhe trajnohen në mënyrë të vazhdueshme. Sistemi raportimit të abortit dhe i mbikëqyrjes 100%. pas abortit Numri i komplikimeve të referuara pas abortit Nr. i institucion.shëndetësore qe ofrojnë abort të sigurt. Numri i profesionistëve shëndetësor të trajnuar Nr. i raporteve rreth abortit nga të gjitha institucionet shëndetësore që ofrojnë teknikat e abortit të sigurt. IKSHPK ISH të tri niveleve Shoqatat Profesionale OJQ MASHT MSH, IKSHPK IKSHPK MSh/Zyra e SHNF/SHR Shoqatat e Profesionistëve Institucionet shëndetësore Nga buxheti i MASH-it Buxheti i IKSHPK + MSh SHOGJK MSh ISH të tri niveleve MSh Zyra e kontrollit të cilësisë Koordinatorët e cilësisë së shërbimeve Nuk ka nevojë ISH SHOGJK ShMK Në kuadër të ZHVP MSh IKSHPK KPSH KDSH KOGJ IPSH Në vazhdimsi Objektivi 5: Informimi, Edukimi dhe Komunikimi me gruan, familjen dhe komunitetin për rendësin e kujdesit shëndetësor para frytnimit, gjatë shtatzënisë, lindjes dhe lehonisë Publikimi i të dhënave Numri i hulumtimeve të kryera. MSH SHOGJK IKSHPK MKRS Hulumtimi i faktorëve social dhe ekonomik qe ndikojnë në shëndetin dhe sjelljet e gruas për amësinë e sigurt; Nga buxheti i institucioneve

55 1.5.2 Organizimi i fushatave edukative shëndetësore për shëndetin e gruas gjatë periudhës se shtatzënisë, të ushqyerit e shëndosh, lindjen e sigurt, kujdesin pas lindjes dhe ushqyerjes me gji; -për shenjat e komplikimeve në shtatzëni, lindje dhe lehoni Zbatimi i programeve shkollore për edukim shëndetësor dhe seks Pjesëmarrja dhe përfshirja e grave, burrave dhe komunitetit në hartimin dhe zbatimin e programeve për shëndetin amtar; Ofrimi i këshillimit cilësor dhe edukimit për amësinë e sigurt Komuniteti i pёrfshirё nё edukimin shёndetёsor pёr shtatzёnёsinё dhe periudhёn pas lindjes Kurrikulat shkollore të përgatitura. Programet kujdesit amtar te hartuara me pjesëmarrjen e komunitetit; Këshilla dhe edukim cilësor për amësi të sigurt të ofruara nga ana e profesionistëve. Nr. i fushatave në media për shëndetin e gruas gjatë periudhës së shtatzënisë, të ushqyerit e shëndoshë, lindjen e sigurt, kujdesin pas lindjes dhe ushqyerjes me gji Nr. i qytetareve që njohin shenjat e rrezikut për shtatzëninë, lindjen dhe pas lindjen dhe ofrojnë ndihmë dhe kujdes të veçantë për gruan shtatzënë Moduli për edukim shëndetësor seksual i integruar në programin shkollor Trajnimi i mësimdhënësve Përqindja e burrave dhe grave që kanë marrë pjesë në hartim të programeve të shëndetit amtar Takime me komunitetin Nr. i shërbimeve të kujdesit shëndetësor që ofrojnë këshillim dhe edukim për amësinë e sigurt. MSH ISH të tri niveleve IKSHPK Shoqatat profesionale MKRS Mediet MSh MASHT MSh Shoqatat profesionale KPSH IKSHPK Qeverisja lokale OJQ MSh ISH në tri nivelet IKSHPK Nё kuadër të performancës Trajnimi i punëtorëve shëndetësor për informim edukim dhe komunikim për amësinë e sigurt Krijimi i bazës së të dhënave bazuar në tregues ndërkombëtar për kujdesin gjatë shtatzënisë, lindjes dhe lehonisë, si pjesë e sistemit të infor-mimit shëndetësor Formimi i komisionit kombëtar për auditimin e vdekjeve amtare. Trajnime të realizuara në vazhdimësi nga fusha e amësisë së sigurt. Nr. i personelit shëndetësor të trajnuar për IEK dhe komunikimin ndërpersonal. Objektivi 6: Përmirësimi i sistemit të menaxhimit dhe monitorimit të të dhënave për shëndetin amtar Baza e të dhënave sipas Indikatorët e unifikuar për standardeve ndërkombëtare e kujdesin amtar të përcaktuar dhe krijuar dhe e vendosur në të përfshirë në SISH aplikim në të gjitha institucionet shëndetësore. Grupi i formuar për auditimin e vdekjeve amtare Nr. i rasteve të audituara Takime te rregullta periodike MSH, IKSHPK Donatorët MSH, Shoqatat profesionale IKSHPK 2012 Mbulohet nga SISH MSH

56 FPV 2. SHËNDETI I FËMIJËS: Caqet deri në vitin 2015: Caqet përfshijnë gjithë ciklin e jetës duke u fokusuar në zhvillimin optimal fizik dhe psikologjik që nga: Lindja, Në katër javët e para të jetës, Viti i parë i jetës Fëmijëria e hershme dhe Fëmijëria e vonshme. Aktivitetet Rezultatet e pritura Përgatitja e i protokolleve për kujdesin e të porsalindurit bazuar në evidencë Strategjia për shëndetin e nënës, fëmijës, adoleshentit dhe shëndetin riprodhues Caqet specifike: Indikatorët monitorues/ vlerësues Objektivi 1: Sigurimi i kujdesit themelor shëndetësor për çdo të porsalindur Udhërrëfyesit e përpiluar dhe Nr. i udhërrëfyesve të përpiluar. të aplikuar në të gjitha nivelet e kujdesit shëndetësor Zhvillimi i vazhdueshëm profesional për kujdesin neonatal bazuar në evidencë Skriningu neonatal dhe sigurimi i kujdesit esencial për të porsalindurin; Shtypja, shpërndarja dhe monitorimi i përdorimit të Fletores së Shëndetit të Fëmijës; Së paku 80% e punëtorëve shëndetësor që ofrojnë shërbimet për të porsalindurit janë të trajnuar dhe ofrojnë shërbimet e bazuara në evidencë. Të gjithë të porsalindurit kanë kujdesin esencial, të ushqyerit e hershëm me gji dhe kujdesin intensiv. Shërbimet për diagnostikim dhe trajtim të sëmundjeve kardiovaskulare, sëmundjeve malinje, diabet, sëmundjeve të trashëguara, funksionale dhe rutinore; Depart. i emergjenc. pediatrike funksional dhe efektiv; Hapësira ne QKUK e siguruar dhe rregulluar për Kirur. Pediat. Të gjithë porsalindurit janë të pajisur me fletoren për shëndetin e fëmijës Ulet vdekshmëria e fëmijëve nën 1 vjeç nën 20 në të lindur gjallë Ulet vdekshmëria e fëmijëve nën 5 vjeç me 10 promil. Përqindja e fëmijëve të ushqyer ekskluzivisht me qumësht gjiri të arrijë 50%. Të ulet për 15% niveli aktual i sëmundjeve akute respiratore te fëmijët e moshës deri në 5 vjeç. Të ulet për 20% niveli aktual i sëmundjeve diarreike te fëmijët e moshës 0-5 vjeç. Numri i fëmijëve të vaksinuara të arrije mbi 95%. Nr. i punëtorëve shëndetësor të trajnuar Nr. i trajnimeve me konsultat të huaj Nr. e institucioneve shëndetësore që ofrojnë kujdesin për të porsalindurit Nr. i të porsalindurve me kujdes esencial, të ushqyer të hershëm dhe kujdes intensiv Numri i punёtorve shëndetësor tё trajnuar pёr zbulimin e hershёm tё sëmundjeve te tё porsalindurit Nr. i fletoreve te shtypura dhe të shpërndara. Nr i fëmijëve të cilët posedojnë fletoren. Nr. i raporteve monitoruese 55 Institucioni/Partnerët përgjegjës MSH SHPRK, Shoqatat profesionale Institucionet Shëndetësore Donatorët Institucionet shëndetësore Afati kohor Buxheti i vlerësuar Donatoret MSH Inspektorati shëndetësor Institucionet shëndetësore Donatorët

57 2.1.5 Furnizimi me pajisje dhe mirëmbajtja e tyre për të siguruar shërbime cilësore Rajonalizimi i kujdesit shëndetësor perinatal dhe neonatal Përkrahja, promovimi dhe sigurimi i ushqyerjes me qumësht gjiri për të porsalindurit në maternitete Krijimi i parakushteve dhe përkrahja për regjistrimin e të porsalindurve në spitale rajonale Strategjia për shëndetin e nënës, fëmijës, adoleshentit dhe shëndetin riprodhues Institucionet shëndetësore të pajisura me mjetet e nevojshme dhe siguruar mirëmbajtja e tyre. Kujdesi shëndetësor perinatal i rajonalizuar; Qendra Neonatologjike e Kosovës në QKUK e themeluar dhe funksionalizuar. Zgjerimi i njësive intensive për neonatologji në Spitalet regjionale i kryer. Të gjithë të porsalindurit ushqehen me qumësht gjiri Funksionalizimi dhe hapja e zyrave të ofiçarisë në spitale rajonale Të gjithë të porsalindurit dhe foshnjat janë të regjistruara brenda 30 ditëve pas lindjes. Nr. i institucioneve të pajisura dhe ofrojnë shërbime. Nr. dhe lloji i pajisjeve të siguruara Raportet mbi gjendjen e pajisjeve dhe numri i shërbimeve. Zhvillimi i kritereve dhe standardeve të referimit për të tri nivelet Organizimi i debateve me profesionistet Shkalla e inicimit e të ushqyerit me qumësht gjiri në maternitete Nr. i të porsalindurve të ushqyer ekskluzivisht me qumësht gjiri Nr. i fushatave Shënimi i Javës së të ushqyerit me gji Përqindja e foshnjave të regjistruara brenda 30 ditëve. 56 MSH Inspektorati shëndetësor Zyra për cilësi të shërbimeve Institucionet shëndetësore Shoqatat profesionale MSH Institucionet Shëndetësore Investime kapitale nga Investimet Kapitale te InstitucioneveSs hendtesore Shoqatat profesionale OJQ Ministria e Shëndetësisë Ministria e Shërb. Publike Ministria e Punëve të Brendshme Zyra e Statist. së Kosovës Objektivi 2: Menaxhimi i foshnjave të semuara, atyre te lindura para kohe dhe me peshë të ulët trupore Zhvillimi i vazhdueshëm profesional për menaxhimin e foshnjave te lindura para kohe dhe me peshë të ulët, bazuar në evidencë Sigurimi i sistemit adekuat transportues për referimin e rasteve me komplikime në Qendrën Referente Së paku 80% të punëtorëve shëndetësor që ofrojnë shërbimet për të porsalindurit janë të trajnuar dhe ofrojë shërbime bazuara në evidencë Transporti adekuat dhe menaxhimi i siguruar për të porsalindurit për qendrën referente. Numri i punëtorëve shëndetësor të trajnuar. Numri i fëmijëve të transportuar Trajnimi dhe funksionimi i ekipeve, QZHMF QEVI Institucionet shëndetësore, Qendra Neonatologjike e Kosovës Shërbimet obstetrike, Kosto mbulohet nga Komunat Bordi i ZHVP

58 2.2.3 Përpilimi i protokollit për menaxhimin e foshnjave të lindura para kohe dhe me peshë të ulët trupore Sigurimi i pajisjeve dhe mirëmbajtja e tyre për të siguruar shërbime cilësore për të lindurit para kohe dhe me peshë të ulët Përkrahja dhe formimi i laktariumeve për të ushqyer foshnjat e lindura para kohe dhe me peshë të ulët Raportimi dhe monitorimi i zbatimit të indikatorëve të kujdesit perinatal; Auditimi i rregullt i cilësisë së shërbimit të kujdesit shëndetësor Strategjia për shëndetin e nënës, fëmijës, adoleshentit dhe shëndetin riprodhues Protokolli i përpiluar aplikohet në të gjitha nivelet e kujdesit shëndetësor. Institucionet shëndetësore janë të pajisura me mjetet e nevojshme dhe siguruar mirëmbajtja e tyre. Laktariumet e formuara në maternitete Nr i institucioneve që zbatojnë protokollin; Numri i raporteve nga Inspektorati Shëndetësor Nr. i institucioneve të pajisura që ofrojnë shërbime. Gjendja e pajisjeve dhe numri i shërbimeve. Nr. i laktariumeve Sasia e qumështit të siguruar dhe konsumuar Nr. i foshnjave me peshë të ultë që janë ushqyer nga laktariumet 57 neonatologjike dhe pediatrike në ISH Donatorët MSH Inspektorati Shëndetësor ZShNFR Shoqatat profesionale MSH Divizioni për kontrollin e cilësisë Inspektor. Shëndetësor Institucionet shëndetësore Objektivi 3: Vendosja e sistemit për monitorim dhe vlerësim të shërbimeve shëndetësore për të porsalindurin Raportimi i rregullt i të dhënave Të dhënat e publikuar në baza / KKSHNF perinatale vjetore IKSHKP Mbikëqyrja e zbatimit të ligjit për nxitjen dhe mbrojtjen e të ushqyerit me qumësht gjiri Investime kapitale QKUK Spitalet rajonale ESK Ulja e vdekshmërisë perinatale Numri i auditimeve brenda vitit ISH Nё kuadër tё buxhetit pёr institucione Nё kuadër tё buxhetit pёr institucione Objektivi 4: Ofrimi i kujdesit efektiv për ushqyerjen me qumësht gjiri- duke zbatuar 10 hapat për ushqyerje të suksesshme me qumësht gjiri Legjislacioni për inkurajimin Shkalla e të ushqyerit me MSH/ ZSHNFR dhe mbrojtjen e të ushqyerit të qumësht gjiri deri në moshën 6 Inspektorati Shëndetësor fëmijëve me qumësht gjiri i muaj Brenda buxhetit implementuar. Institucionet Shëndetësore të alokuar Përkrahja dhe monitorimi i materniteteve që të zbatojnë iniciativën "Institucionet Mike të Foshnjës" në lidhje me 10 hapat e ushqyerjes me qumësht gjiri ZHVP lidhur me këshillimin për ushqyerjen qumësht gjiri Maternitet aplikojnë standardet e 10 hapave për të ushqyerit me qumësht të gjirit. 90 % profesionist shëndetësor që ofrojnë shërbimet për fëmijët janë të trajnuar për të ushqyerit Numri i materniteteve të certifikuara dhe tё ricertifikuara Numri i profesionist ëve shëndetësor të trajnuar. MSH/ ZSHNFR Institucionet Shëndetësore Donatorët , QZHMF/ QEVI Buxheti për

59 2.4.4 Formimi i grupeve mbështetëse të nënave për këshillim për te ushqyerit me qumësht gjiri. me qumësht të gjirit dhe të ushqyerit e fëmijës. Grupet e nënave ofrojnë mbështetje për të ushqyerit e foshnjës. Numri i grupeve të nënave Numri i nënave të këshilluara dhe të mbështetura për ushqimin me qumësht gjiri Shoqatat profesionale Donatorët / ZSHNFR KKSHNFR Institucionet shëndetësore Objektivi 5: Parandalimi i kequshqyerjes dhe i mungesës të mikro elementeve në ushqim Hartimi i udhërrëfyesit dhe Udhërrëfyesit për të ushqyerit e Nr. i udhërrëfyesve për të / ZHNFR protokolleve për të ushqyerit mirë janë përpiluar ushqyerit sipas grupmoshave të Inspekt. Shëndetësor të mirë, bazuar në nevojat e Dy udhërrëfyes të përpiluar dhe fëmijëve fëmijëve dhe për përcjellje të miratuar Nr. i protokolleve të hartuara; KKSHNFR rritjes dhe zhvillimit të Standardet e rritjes janë në Nr. i Institucioneve që aplikojnë fëmijëve. dispozicion dhe implementohen protokollet; Institucionet shëndetësore në institucionet shëndetësore Nr. i raporteve monitoruese Shoqatat profesionale Monitorimi dhe vlerësimi i vazhdueshëm i ushqyeshmërisë të fëmijës Zbatimi dhe monitorimi i intervenimeve për mungesën e mikroelementeve përmes ushqimit dhe suplementar si hekur, acid folik, dhe jod Hartimi dhe zbatimi i programeve për informim, edukim dhe komunikim lidhur me ndikimin e ushqyerjes së shëndetshme në rritjen dhe zhvillimin e fëmijës Të dhënat për gjendjen nutritive janë në dispozicion. Implementimi i programit nacional për fortifikimin e miellit 70 % te miellit te fortifikuar Plani është përpiluar dhe shpërndarë institucioneve shëndetësore dhe të tjera. Mbikëqyrja periodike e prevalencës së malnutricionit dhe mikronutrientëve Nr. i raporteve nga monitorimi. Mbikëqyrja periodike e prevalencës së malnutricionit dhe mikronutrientëve. Përqindja e fëmijëve që marrin hekur. Shkalla e anemisë së fëmijëve. Plani i përgatitur MSH/ ZSHNFR Inspekt. Shëndetësor KKSHNFR MSH MBPZHR Instituti i bujqësisë AVUK Inspekt. sanitar MSH MASHT Shoqatat profesionale KKSHNFR ZHVP Nga buxheti i MBPZHR

60 2.5.5 Trajnimi i profesionistëve shëndetësor për ushqimin dhe të ushqyerit e shëndetshëm të fëmijës Plotësimi i kurikulave shkollore me tema për të ushqyerit dhe ushqimin Hartimi i programeve shkollore depistuese për fëmijët me mbipeshë dhe ata obez Së paku 80% të profesionistëve shëndetësor që ofrojnë shërbimet për fëmijë janë të trajnuar Planprogrami për ushqyeshmëri i integruar në shkolla, Nr. i profesionistëve shëndetësor të trajnuar Nr. i planprogrameve të reviduara. 59, QEVI QZHMFK Instituc. shëndetësore Shoqatat profesionale MSH, MASHT Objektivi 6: Parandalimi i mbi peshës dhe obezitetit përmes ushqyerjes të shëndetshme dhe aktiviteteve fizike. Programi për zbulimin e rasteve Nr. i programeve MASHT është përgatitur dhe zbatohet Përshtatja e legjislacionit në ndalimin e shpërndarjes të ushqimeve dhe lëngjeve jo të shëndetshme në institucionet parashkollore-shkollore Shtimi i aktiviteteve fizike në kurrikulat shkollore Sigurimi i mjedisit të përshtatshëm dhe të sigurt për lojë dhe aktivitet fizik në bashkësi Promovimi dhe edukimi shëndetësor në ndërgjegjesimin e familjeve dhe të bashkësisë për mënyrat e shëndetshme të ushqyerjes dhe të aktivitetit fizik Ngritja e vetëdijes se popullatës për rendësin e aktiviteteve fizike ne parandalimin e mbipeshës Legjislacioni është përgatitur dhe implementohet. Planprogrami mësimor i reviduar dhe përfshinë promovimin e aktiviteteve fizike. Shkollat dhe vendet tjera në komunitet kanë dhe përdorin vendet e sigurta për lojë dhe aktivitete fizike. Familjet dhe shoqëria janë të njoftuar për të ushqyerit e shëndoshë dhe parandalimin e mbipeshës dhe obezitetit. Vetedija lidhur me parandalimin e mbipeshes dhe te obezitetit ne rritje te popullata. Nr. i fëmijëve me mbipeshë dhe obez Nr. i akteve nënligjore Nr. i shkollave që ofrojnë ushqim fëmijëve Nr. i planprogrameve të reviduara. Nr.i shkollave që zbatojnë kurrikulat Nr. i shkollave dhe vendeve të tjera që ofrojnë vend të sigurt për lojë dhe aktivitet fizik. Nr. i video klipeve Nr. i fletëpalosjeve Përqindja e fëmijëve me mbipeshë dhe obezitet Nr. i kurseve dhe trajnimeve Nr. i pjesemarresve nga ana e populates ne kurse edukativo MSH / SHPRK MSH IKSHP MASHT Ministria e Industrisë MSH MASHT Drejtoria e Arsimit ne Komuna (DKA) Ministria e ambientit dhe planifikimit hapësinor Qeverisja lokale MSH MKRS MASHT Mediat e shkruara dhe elektronike MSH IKSHP Nga buxheti i MASHT Buxheti komunal Ne kuadër te buxhetit te

61 dhe te obezitetit. promovuese etj. Shoqatat e Profesionistve institucioneve Objektivi 7: Parandalimi i sëmundjeve ngjitëse përmes vaksinimit dhe rivaksinimit të fëmijëve; Së paku 95 % e fëmijëve të Përqindja e fëmijëve të MSH vaksinuar sipas programit komb. vaksinuar. Fëmijët e grupeve të Përqindja e fëmijëve të margjinalizuara (RAE) janë të margjinalizuar të përfshirë në përfshirë në sistemin e rregullt të vaksinim. vaksinimit. Sigurimi i financimit Vaksinimi dhe rivaksinimi i plotë e me kohë i të gjithë fëmijëve sipas kalendarit të vaksinimit Përfshirja e vaksinave të reja programin e rregullt të vaksinimit (HPV vaksina) Përmirësimi i dhe mirëmbajtja e sistem të zinxhirit te ftohët Edukimi i vazhdu-eshëm i profesionis-tëve shëndetësor për imunizim, zinxhirin e ftohtë, logjistikën dhe raportim Vaksinat e reja sipas indikacioneve janë integruar në programin e rregullt të vaksinimit Sigurimi i sistemit të ftohtë dhe kualiteti i vaksinave Së paku 80% të profesionistëve shëndetësor që ofrojnë shërbimet e imunizimit janë të trajnuar. Numri i vaksinave të reja Nr. i fëmijëve të vaksinuar Nr. i pajisve të siguruara Nr. i profesionistëve shëndetësor të trajnuar 60 Donatorët/UNICEF/ OBSH Qeveria Lokale ISH MSH IKSHP MSH ISH Institucionet shëndetësore Mbulohet nga vija buxhetit për LEB ( nga buxheti i barnave) Buxheti i IKSHPK/ ISH) Objektivi 8: Ulja e sëmundshmërisë dhe vdekshmërisë së fëmijëve nga sëmundjet me te shpeshta të fëmijërisë përmes fuqizimit të strategjisë së Menaxhimit të Integruar të Sëmundjeve të Fëmijëve-MISF; Përfshirja e MISF-it në kurrikulat e trajnimit dhe të edukimit të vazhdueshëm për mjekë familjar dhe infermieri Përkrahja dhe zbatimi i plotë i MISF-it në KPSh Sigurimi i pajisjeve dhe barnave për zbatimin e MISF-it në KPSH Trajnimi dhe ritrajnimi i profesionistëve shëndetësor të KPSh sipas MISF-it dhe monitorimi i rregullt MISF i integruar në palnprogramet mësimore MISF aplikohet nga punëtorët shëndetësor në KPSH. Zvogëlimi i sëmundshmërisë së fëmijëve 0-5 vjeç Mbi 80% të PSH në KPSH janë trajnuar në MISF Numri i moduleve dhe kurikulave ku është integruar MISF-i Nr. i punëtorëve shëndetësor dhe institucioneve shëndetësore që implementojnë MISF-in Nr. i ISH që janë furnizuar me barna nga LE Numri i profesionistëve shëndetësor në KPSH trajnuar në MISF MSH/ ZSHNFR KKSHNFR QZHMF FM/Depart.i i Inferm./mam SHPRK MSH Inspekt. shëndetësor Instituc. shëndetësore MSH DKSHMS Instit. shëndetësore MSH QZHMF QEVI Institucionet shëndetësore SHPRK Nuk ka implikime buxhetore Nga LEB

62 Objektivi 9: Mbrojtja dhe trajtimi i fëmijës me HIV/AIDS ²*fusnota Strategjia per HIV/AIDS Promovimi dhe përfshirja e Te gjithë nxënësit në shkolla Nr. i shkollave që kanë në MSH parandalimit të HIV/ AIDS janë të informuar për kurikulat e tyre informimin për MASHT në kurrikulat shkollore. parandalimin e HIV/AIDS HIV/AIDS Ofrimi i informatave për parandalimin e HIV/AIDS në veçanti për grupet me rrezik të lartë Implementimi i protokollit dhe sigurimi i barnave antiretrovirale për PTNF (Paranda. e Transmetimit Nënë-Fëmijë) Monitorim dhe hulumtime për ambientin dhe ndikimin e tij në shfaqjen e sëmundjeve te fëmijët Mbi 80% e popullatës të jetë e informuar për prevencen nga HIV/AIDS Sasia e mjaftueshme e barnave antiretrovirale Numri i materialeve informative për HIV/AIDS të përpunuara dhe të shpërndara. Medikamentet antiretrovirale i përgjigjen nevojave MSH MKRS Donatorët Mediet MSH Donatoret Mbulohet nga buxheti i MASHT Mbulohet nga Fondi Global Të kostohet nga MSh Objektivi 10: Parandalimi dhe ulja e sëmundshmërisë dhe vdekshmërisë si pasojë e ujit të pijshëm të ndotur, higjienës së përgjithshme jo të mirë dhe mbrojtja nga mjediset e rrezikshme Hulumtimet e publikuara Nr. i publikimeve me të dhënat MSH për sëmundjet e shkaktuar nga faktorët e mjedisit MAPH Avokimi dhe përkrahja e qasjes në ujë dhe sanitacion në të gjitha shkollat dhe shtëpitë Sensibilizimi dhe fushata vetëdijesimi të popullatës për ambient të pastër dhe të shëndoshë Promovimi i mbrojtjes së fëmijëve nga ekspozimi i agjenteve te dëmshëm kimik në shtëpi, shkollë dhe sheshe lojërash dhe argëtimi për fëmijë dhe ndërgjegjësimi mbi efektet që vijnë nga Shkalla e sëmundjeve nga barkqitja janë zvogëluar. Shkallë e zvogëluar e tymosjes së duhanit; Zvogëluar shkalla e ndotjes së ambientit niveli i plumbit ne gjak te fëmijët Numri i shkollave që nuk kanë qasje në ujë dhe sanitacion. Numri i fëmijëve me nivel te lartë të plumbit në gjak Numri i fushatave promovuese Materialet e shtypura Donatorët MSH MASHT MAPH MKRS Mediat Donatorët MASHT MAPH MKRS Mediat Donatorët Objektivi 11: Promovimi dhe zbatimi i politikave për mbrojtjen e shëndetit të fëmijës nga ekspozimi në agjentë të dëmshëm kimik, fizik dhe biologjik Të gjithë fëmijët të jenë të Përqindja e fëmijëve që janë MSH mbrojtur nga ekspozimi me dëmtuar nga materiet kimike të MASHT materie kimike të rrezikshme rrezikshme Përgatitja dhe shpërndarja e Materialet propaganduese dhe Ministria e Ambientit materialeve informative për informative për këtë qëllim Qeveria lokale shëndetin dhe mjedisin Nr. i fëmijëve të sëmurë nga ekspozimi i faktorëve të

63 ekspozimi në faktorët e dëmshëm dëmshëm ambiental. Objektivi 12: Parandalimi i infeksioneve që lidhen me ushqimin dhe ushqyerjen e fëmijës Përfshirja e praktikave të mira për ushqyerjen dhe ushqimin në planprogramet shkollore Përgatitur kurrikula për principet e të ushqyerit të sigurt. Numri i planprogrameve Edukimi i fëmijëve, familjes dhe bashkë-sisë për praktikat e ushqimi dhe të ushqyerit e shëndetshëm Edukimi i prindërve dhe këshillimi në kuadër të institucioneve shëndetësore Avokim për zbatimin e kurrikulave shkollore për shëndettin oral Avokim për zbatimin e ligjit për sigurinë në trafik Zvogëlimi i sëmundjeve si pasojë e keq ushqyeshmërisë Ngritja e njohurive të prindërve për stimulimin dhe zhvillimin e fëmijës. Edukimi dhe këshillimi bëhet në institucionet shëndetësore. Nxënësit në shkolla të informuar për shëndetin oral. Numri i materialeve promovuese edhe fushatave edukative në familje,komunitete dhe për punëtor të ushqimit industrial Materialet promovuese në institucione.. Numri i sesioneve edukative. Kurikulat shkollore me informata pёr shёndetin oral. 62 MASHT 2013 Brenda resurseve të alokuara MBZHRK MASHT MKRS MASHT Shoqatat profesionale IKSHKP Objektivi 13: Parandalimi i aksidenteve, lëndimeve dhe dëmtimeve të fëmijëve në shtëpi dhe trafik Ligji për shpejtësi të kufizuar MPB respektohet në masë të madhe Trajnimi i personelit shëndetësor lidhur me emergjencat pediatrike dhe ofrimin e ndihmës adekuate Sensibilizimi dhe vetëdijesimi i prindërve, familjeve dhe bashkësisë lidhur me parandalimin e lëndimeve, helmime-ve dhe traumave. Punëtorët shëndetësor të kujdesit primar të përgatitur për dhënien e ndihmës për helmime dhe siguri të fëmijëve Prindërit dhe komuniteti të informuar për helmimet dhe traumat te fëmijëve Zvogluar numri i lëndimeve dhe aksidenëtve të fëmijëve Numri I akteve nën ligjore për sigurinë në trafik Aktivitetet edukative dhe promovues për sigurinë në rrugë sidomos për mjediset urbane. Numri i kurseve të organizuara dhe i PSH të përfshirë në ato trajnime Fushata ndërgjegjësimi për edukimin e prindërve, familjeve dhe bashkësisë lidhur me parandalimin dhe uljen e rreziqeve nga helmimet dhe traumat Materialet edukative dhe MASHT MKRS Shoqatat profesionale QZHMFK MSH MKRS Mediat Nga buxheti i MASHT-it Brenda resurseve të alokuara Nga fondi për ZHVP

64 Zbatimi i programeve të edukimit të fëmijëve rreth sigurisë nё trafik Fushata vjetore në ndërgjegjësimin mbi rrezikun e ngasjes së makinës nën ndikimin e alkoolit, drogave dhe substancave tjera psikoak. Në të gjitha shkollat në kurikulat shkollore është futur edhe siguria në rrugë Zvogëlimi i aksidenteve rrugore si pasojë e shpejtësisë së madhe aktivitetet e zhvilluara për rrezikun nga helmimet dhe traumat Nr. i sesioneve edukative Kurrikulat shkollore e kane edhe sigurinë në rrugë Numri i aktiviteteve të zhvilluara në media për sensibilizimin e komunitetit Materiali promovues Objektivi 14: Parandalimi i keqtrajtimit dhe sjelljes së dhunshme ndaj femijëve Hartimi dhe zbatimi i programit nacional për parandalimin e dhunës së fëmijëve në shtëpi dhe shkollë Programi i hartuar dhe i zbatuar Formimi i grupit multidisiplinar Hulumtimi mbi faktorët predisponues për shantazhimin Takimet e rregullta të grupit Vizitat studimore Trajnimet e profesionistëve Fushata për parandalimin e dhunës në shtëpi në shkollë dhe vende të tjera Zvogëlimi i numrit të rasteve të raportuar të dhunës Objektivi 15: Parandalimi i neglizhencës dhe abuzimit te fëmijët Zvogëlimi i rasteve të dhunës së fëmijëve Fuqizimi dhe zbatimi i legjislacionit për mbrojtjen e fëmijës ndaj abuzimit, dhunës, pedofilisë dhe të trafikimit. Numri i fushatave dhe aktiviteteve për shantazhimin e fëmijëve Nr. i akteve ligjore për dhunën dhe mbrojtjen e fëmijëve nga dhuna Nr. i rasteve të dhunës në fëmijë. Donatorët MASHT MKRS MPB MPB MKRS / Mediat Hartimi i programeve Programet e hartuara dhe të Nr. i programeve të hartuara dhe MPMS MSh Shoqat.profesion. IKSHPK MASHT MPB MKRS MD Donatorët MASHT MKRS MPB MD Shoqatat Profesionale Mediet dhe Donatorët MPMS Shoqatat profesionale Brenda resurseve të alokuara Nga buxheti i MPMS 63

65 specifike për mbrojtjen e fëmijëve vulnerabil nga neglizhimi dhe abuzimi Trajnimi i profesionistëve shëndetësor dhe grupeve të interesit për mbrojtjen e fëmi-jëve nga abuzimi dhe neglizhimi Strategjia për shëndetin e nënës, fëmijës, adoleshentit dhe shëndetin riprodhues zbatueshme dokumenteve relevante Mbi 80% të punëtorëve shëndetësor janë në gjendje të njohin dhe vlerësojnë abuzimin dhe neglizhimin ndaj fëmijëve Nr. i punëtorëve shëndetësor tё trajnuar Nr. i grupeve tё interesit pjesёmarrёs nё trajnime MPMS MASHT Nga buxheti i MPMS Objektivi 16: Përmirësimi i mirëqenies mendore të fëmijëve dhe adoleshentëve Programet e aprovuara për Nr. i fushatave sjelljet e e hershme kognitive të Materialet promovuese për fëmijëve stimulimin e hershëm kognitiv Fushat ndërgjegjësimi mbi prindësinë e mirë dhe rëndësinë e stimulimit të hershëm psikofizik dhe kognitiv të fëmijës Ofrimi programeve mbështetëse për familjet që kanë fëmijë dhe adoleshent me probleme në zhvillim mendor Përpilimi i protokollit për menaxhimin e emergjencës psikiatrike të fëmijëve dhe adoleshentëve Ofrimi i shërbimeve cilësore shëndetësore për fëmijë dhe adoleshentë në përputhje me strategjinë e shënd. mendor Trajnimi i profesionistëve shëndetësor për mirëqenien mendore të fëmijëve dhe adoleshentëve Fuqizimi i zbatimit i ligjit për duhanin, alkoolin dhe drogat Avokimi për zbatimin e kurikulave shkollore për mirëqenien dhe shëndetin ku Mbështetja e familjeve që kanë fëmijë me probleme në zhvillim mendor Protokolli i përpiluar dhe aplikohet. Menaxhimi i fëmijëve me probleme të shëndetit mendor Profesionistët janë në gjendje të njohin dhe vlerësojnë mirqenien mendore të fëmijëve Publikimi i programeve për mbështetje të familjeve që kanë fëmijë me çrregullime të zhvillimit dhe retardim mental Nr. i SH që aplikojnë protokollin për menaxhimin e emergjencës psikiatrike te fëmijët Nr. i Qendrave komunitare për shëndetin mendor për fëmijë dhe adoleshent Funksionalizimi i Qendrave pёr shëndet mendor pёr fёmijё dhe adoleshent Numri i profesionistve të trajnuar Nr. i moduleve të zhvilluara 64 Zyra për Shëndet Mendor dhe ZSHNFR Shoqatat profesionale M. Sociale Shoqata profesionale SHKSHMFA Zyra për Shëndet mendor Shoqata kosovare për shëndet mendor për fëmijë dhe adoleshent (ShKShMFA) Nga buxheti i Strategjisë për SHM për fëmijë dhe adoleshent Në kudër të ZHVP Objektivi 17: Parandalimi i përdorimit dhe i abuzimit me duhan, alkool,droga dhe substanca psikoaktive te fëmijët dhe adoleshentët Implementimi i Ligjit për Nr. i akteve nënligjore për ndalimin MSH duhanpirje në vende publike e duhanpirjës në vende publ Inspektorati sanitar Nxënësit në shkolla të informuar Kurikulat shkollore me MASHT për dëmet për shëndetin të informata mbi duhanin,alkoolin shkaktuara nga duhani,alkooli dhe drogat Nga buxheti për zbatimin e ligjit

66 ofrohen informacione për duhanin, alkoolin dhe drogat Fushatat për paranda-limin e abuzimit me duhan, alkool, droga dhe subst. psikoaktive Integrimi i regjistrit populativ për droga në sistemin e informimit shëndetësor. dhe droga Përmirësimin e gjendjes aktuale Sistemi informativ shëndetësor funksional Numri i fushatave Numri i debateve Numri i materialeve Videoklipeve, radiomesazheve Regjistri populativ për droga i integruar në SISH / IKSHPK MASHT MKRS Mediet Donatorët ZSHNFR KKSHNFR Nuk kërkon mjete shtesë FPV 3. SHËNDETI I ADOLESHENTIT: Caqet deri në vitin 2015: Adoleshentë të shëndetshëm në një ambient të sigurt dhe mbështetës Krijimi i shërbimeve mike për të rinjtë në institucione shëndetësore. Caqet specifike: Aktivitetet Rezultatet e pritura vlerësues Objektivi 1: Promovimi i shëndetit dhe mirëqenies së adoleshentit. Formimi i shërbimeve mike Nr. i shërbimeve të krijuara Përfshirja e adoleshentëve në Nr. i të rinjve që vizitojnë shërbime mike për të rinjtë në qendrat ISH Materialet e shpërndara Zhvillimi i vazhdueshëm profesional për profesionistet që punojnë në shërbimet shëndetësore me adoleshentet lidhur me shëndetin e adoleshentit Promovimi i mesazhe-ve të rëndësishme shëndetësore për adoleshent përmes medieve Profesionistët janë aftësuar për vlerësimin e shëndetit të adoleshentit Adoleshentët e vetëdijesuar dhe të informuar Përqindja e shërbimeve që ofrohen për adoleshentët në kujdesin shëndetësor parësor të arrijë së paku 80 % Përqindja e adoleshentëve që informohen, edukohen, dhe këshillohen për shëndetin riprodhues të arrijë 70%. Përqindja e vdekjeve nga aksidentet rrugore tek moshat adoleshente të ulet me ½ e nivelit aktual. Përqindja e adoleshentëve që përdorin droga të ulet me 5%. Përqindja e pirjes së duhanit dhe alkoolit në moshat adoleshente të ulet me 30%.. Indikatorët monitorues/ Nr. i personave të trajnuar përmes programit të zhvillimit të vazhdueshëm profesional. Nr. i kurseve të zhvilluara. Numri i aktiviteteve në media Numri i medieve të përfshira Institucioni/Partnerët përgjegjës Promovimi i programeve të Bashkëmoshatarët e trajnuar Numri i programeve për / IKSHPK Afati kohor Buxheti i vlerësuar ISH Donatorët QZHMFK Shoqatat profesionale Në kuader të ZHVP Shoqatat profesionale

67 trajnimeve në shkolla dhe komunitet për bashkëmoshatarë Ofrimi i informatave mbi shëndetin seksual Strategjia për shëndetin e nënës, fëmijës, adoleshentit dhe shëndetin riprodhues bashkëmoshatarë të ofruara në shkolla dhe bashkësi 66 MKRS MASHT OJQ Objektivi 2: Parandalimi i shtatzënive të padëshiruara tek adoleshentet dhe sigurimi i mbështetjes së nënave të reja adoleshente Vetëdijesimi i të rinjve për shëndetin seksual Ofrimi i këshillimit dhe qasjes për shërbimet kontraceptive Përdorimi i strategjive të reduktimit të dëmit për grupet me rrezik Përfshirja e informacionit mbi HIV/AIDS për të rinjtë në kurrikulat shkollore Sigurimi i qasjes për kondomet për ti marrë lehtësisht në të gjitha vendet që frekuentohen nga adoleshentë Zgjerimi i qendrave të këshillimit dhe testimit vullnetar për HIV/AIDS Zvogëlimi i shtatzënive të padëshiruara te adoleshentet Zvogëlimi i dëmit të shkaktuar Informimi i të rinjve për HIV/AIDS Qasja e lehtë për kondomë në vendet që frekuentohen nga adoleshentët Numër i mjaftueshëm i qendrave të testimit vullnetar për HIV/AIDS Fushata ndërgjegjësimi Materialet promovuese Aktivitetet e zhvilluara Nr. i të rinjve që vizitojnë qendrat e këshillimit; Raportet e rregullta për shpërndarjen e mjeteve kontrate-ptive te të rinjtë Përqindja e metodave kontraceptive të përdorura nga të rinjtë. Nr. i programeve të përfunduara për grupet në rrezik. Përgatitja e modulit të mbrojtjes ndaj HIV/AIDS në programin shkollor. Nr. i kondomeve të shpërndarë Përqindja në total e kondomeve të përdorur nga moshat e reja. Nr. i klientëve të testuar. Nr. i personave të trajnuar në këto qendra. Nr. i pajisjeve dhe reagensëve të shpërndarë në këto qendra. Objektivi 3: Parandalimi dhe menaxhimi HIV/AIDS tek adoleshentët Zvogëlimi i dëmit të shkaktuar Përdorimi i strategjive të reduktimit të dëmit për grupet me rrezik Përfshirja e informa-cionit mbi HIV/AIDS për të rinjtë në kurrikulat shkollore Sigurimi i qasjes për kondomet për ti marrë lehtësisht në të gjitha vendet që Informimi i të rinjëve për HIV/AIDS Qasja e e lehtë për kondomë në vendet që frekuentohen nga adoleshentët Nr. i progameve të përfundu-ara për grupet në rrezik Përgaditja e modulit të mbrojtjes ndaj HIV/AIDS në programin shkollor. Nr. i kondomeve të shpërndarë Përqindja në total e kondomeve të përdorur nga moshat e reja. MASHT Mediet ISH në KPSH Donatorët Donatorët OJQ MASHT Në kuadër të investimeve ekzistuese Buxheti nga Strategjia për HIV/AIDS Buxheti nga Strategjia për HIV/AIDS ISH në KPSH Buxheti nga Strategjia për HIV/AIDS Buxheti nga Strategjia për HIV/AIDS Donatorët OJQ Buxheti nga Strategjia për HIV/AIDS MASHT Buxheti nga Strategjia për HIV/AIDS ISH në KPSH Buxheti nga Strategjia për

68 frekuentohen nga adoleshentë 33.4 Zgjerimi i qendrave të këshillimit dhe testimit vullnetar për HIV/AIDS Informimi, edukimi dhe këshillimi i prindërve për shëndetin dhe zhvillimin e adoleshentit Hartimi i programit promovues të mbështetur në bashkësi dhe pakos informuese për shëndetin e adoleshentëve Strategjia për shëndetin e nënës, fëmijës, adoleshentit dhe shëndetin riprodhues Numër i mjaftueshëm i qendrave të testimit vullnetar për HIV/AIDS Nr. i klientëve të testuar. Nr. i personave të trajnuar. Nr. i pajisjeve dhe reagentëve të shpërndarë në këto qendra. Objektivi 4: Nxitja e familjes dhe komunitetit për të promovuar dhe mbrojtur nevojat shëndetësore të adoleshentëve Prindërit e informuar për Aktivitetet promovuese dhe shëndetin dhe zhvillimin e edukative për adoleshent të adoleshentit zhvilluara në familje Shoqatat profesionale Rishqyrtimi i legjislacionit për mbështetjen psiko-sociale dhe financiare për familjet e adoleshentëve me sëmundje kronike dhe nevoja të veçanta Aktivitete promovuese për edukimin e komunitetit për mbështetje të adoleshentëve me sëmundje kronike dhe Programi promovues i përfunduar. Programi për sh. e adoleshentit i mbështetur në bashkësi. Pregatitja e pakos informuese. Nr. i aktiviteteve për promovimin e këtyre pakove. Nr. i materialeve të shpërndara HIV/AIDS Buxheti nga Strategjia për HIV/AIDS ISH në KPSH Shoqatat profesionale MASHT Objektivi 5: Sigurimi i menaxhimit të duhur dhe mbështetjes për adoleshentët me sëmundje kronike dhe aftësi të kufizuara Zbatimi i akteve ligjore të rishikuara Shoqatat profesionale nevoja të veçanta Trajnimi profesionisteve shëndetësor për menaxhimin e sëmundjeve kronike të adoleshentëve Avokimi për zbatimin e kurikulave shkollo-re për mirëqenien dhe shëndetin ku ofrohen informacione për duhanin, alkoolin dhe drogat Ndërgjegjësimi i komunitetit për rëndësinë e përkrahjes së adoleshentëve me sëmundje kronike dhe nevoja të veçanta Përfshirja e të gjithë profesionistëve shëndetësor për menaxhimin e sëmundjeve kronike të adoleshentëve; Nr. akteve ligjore të rishikuara për mbështetje psikosociale dhe financiare për familjet e adoleshentëve me sëmundje kronike dhe nevoja të veçanta Nr. i aktiviteteve të zhvilluara në komunitet për sëmundje kronike dhe nevoja të veçanta te të rinjët Materialet promovuese të shpërndara Nr. i personave të trajnuar përmes programit të zhvillimit te vazhdueshem profesional. Numri i kurseve të zhvilluara. MKRS Donatorët OJQ Shoqatat profesionale QZHMFK Donatorët Objektivi 6: Parandalimi i përdorimit dhe i abuzimit me duhan, alkool dhe droga për adoleshentët Kurikulat shkollore të aprovuara Nr. i programeve të implement. MASHT Nr. i takimeve mes grupeve tё interesit. Nr. i nxënësve që kanë kaluar kurrikulat gjegjëse Humumtim për abuzimin me duhan, alkool dhe droga nga adoleshentët. Humulmtimi i realizuar për abuzimin me duhan, alkool dhe droga nga adoleshentët. Nr. i hulumtimeve Nr.i te hulumtuarve Krijimi dhe ofrimi i Hapja e qendrës për menaxhimin Krijimi i qendrës për Shoqatat Profesionsite OJQ dhe OQ Nuk ka buxhet shtesë Në kuadër të ZHVP Plus Nga buxheti MASHT-it

69 shërbimeve të integru-ara shëndetësore për të menaxhuar raste që abuzojnë me substanc. e rasteve që abuzojnë me substanca Hapja e qendrës komunitare për trajtim dhe rehabilitim menaxhimin e problemeve me abuzimin e substancave. Nr. i shërbimeve që ofrohen. Nr.i të rinjve që vizitojnë këto shërbime MPMS MD Qeverisja lokale Donatorët Mbulohet nga plani strategjik për shëndetin mendor FPV 4. Caqet deri në vitin 2015: PLANIFIKIMI FAMILJAR Përmirësimi i shëndetit dhe rritja e cilësisë së shërbimeve për planifikim familjar dhe shërbimeve tjera në shëndetin riprodhues: Shëndet i mirë riprodhues për çdo individ, me qëllim përmirësimi të cilësisë së jetës së tyre; Mbështetje të çifteve dhe individëve të vendosin lirshëm dhe me përgjegjësi mbi numrin dhe intervalin kohor për të patur fëmijë dhe të kenë qasje për informim, shërbime dhe mjete për ta siguruar këtë nevojë; Reduktimi i sëmundjeve dhe vdekjeve te nënave, foshnjave dhe fëmijëve; Promovimi barazisë gjinore, tё drejtave riprodhuese dhe seksuale; Parandalim i përhapjes se sëmundjeve seksualisht të transmetueshme dhe HIV/AIDS. Aktivitetet Rezultatet e pritura Rishikimi dhe përshtatja e legjislacionit për të drejtat riprodhuese me dokumentet dhe konventat ndërkombëtare Caqet specifike: Të rritet prevalenca e përdorimit te metodave bashkëkohore të kontracepsionit për parandalimin e shtatzënive të padëshiruara dhe IST/HIV me 30%nga niveli aktual. Të mbulohen 100% nevojat për metodat e kontracepsionit nga buxheti i Ministrisë se Shëndetësisë dhe donacionet; Përqindja e qendrave që ofrojnë planifikim familjar ne Kujdesin Shëndetësor Parësor te arrije mbi 95%. Përqindja e personelit të trajnuar në Kujdesin Parësor Shëndetësor për këshillim dhe ofrim të metodave kontraceptive te arrije 95 %. Indikatorët monitorues/ vlerësues Institucioni/Partnerët përgjegjës Objektivi 1: Të rriten njohuritë e individëve dhe çifteve mbi të drejtën e tyre riprodhuese dhe planifikimin familjar Harmonizimi i Ligjit në Nr. i akteve ligjore dhe përputhje me konventat dokumenteve për të drejtat Shoqatat profesionale ndërkombëtare riprodhuese të rishikuara Organizimi i fushatës sensibilizuese komunitetit pёr tё drejtat riprodhuese dhe planifikimin familjar Trajnimi personelit shëndetësor që ofron shërbime të planifikimit familjar në KPSh dhe spitalor lidhur me të drejtat riprodhuese dhe këshillimin për kontracepcion Ndërgjegjësimi i popullatës për të drejtat riprodhuese dhe planifikimin familjar; Punonjësit shëndetësor të trajnuar për shëndetin riprodhues, këshillimin dhe kontracepcionin Nr. i fushatave për të drejtat riprodhuese dhe PF Numri i medieve të përfshira Nr i PSH të trajnuar për të drejtat riprodhuese, planifikim familjar dhe kontracepsionin Objektivi 2: Të përmirësohet qasja për shërbime të planifikimit familjar për çdo individ; 68 Afati kohor Buxheti i vlerësuar ligji aktet nënligjore OJQ QZHMFK Shoqatat profesionale ISH

70 4.2.1 Zgjerimin e shërbimeve të planifikimit familjar, dhe marketingut social të kontraceptivëve në nivel komuniteti Ofrimi falas të mjeteve kontraceptivëve për të gjithë Ofrimi i kontracep. emergjent dhe këshillimi pas abortit Vetëdijesimi i popullatës për planifikimin familjar dhe kontracepcionin dhe përfshirjen e grupeve të ndryshme vulnerabile dhe të margjinalizuara ; Strategjia për shëndetin e nënës, fëmijës, adoleshentit dhe shëndetin riprodhues Rritja e përdorimit të mjeteve kontraceptive në komunitete Nr. i shërbimeve për PF dhe marketing social të ofruara në komunitete. 69 OJQ Donatorët LEB Mjete nga donatorët Zvogëlimi i shtatzënive të Nr. i kontraceptivëve të padëshiruara shpërndarë falas në ISH Institucionet Shëndetësore Donatorët Zvogëlimi i shtatzënive të Nr. i ISH që kryejnë abortin dhe padëshiruara ofrojnë kontracepcion. Institucionet Shëndetësore Objektivi 3: Promovimi i metodave mbrojtëse për parandalimin të shtatëzanive të padëshiruara dhe të rrezikshme, duke synuar edhe rritjen e pjesëmarrjes aktive të mashkujve dhe të përgjegjësisë së tyre në marrjen e vendimeve për shëndetin riprodhues Informimi dhe edukimi i popullates për përfitimet nga planifikimi familjar MKRS Rritja e përdorimit të mjeteve Mediat kontraceptive në grupe Donatorët vulnerabile dhe të margjinalizuara FPV 5. Caqet deri në v. 2015: KANCERI I TRAKTIT RIPRODHUES Përmirësimi i shëndetit riprodhues të gruas duke parandaluar, diagnostikuar dhe trajtuar kancerin e sistemit riprodhues, veçanërisht atë të gjirit dhe tё qafës së mitrës me qëllim të zvogëlimit të sёmundshmёrisë dhe vdekshmërisë ndaj këtyre kancereve. Aktivitetet Rezultatet e pritura Hartimi i programit kombëtar me qëllim të reduktimit të incidencës dhe vdekshmёrisё së grave me kancer tё gjirit dhe qafës sё mitrës Hartimi dhe zbatimi i protokolleve dhe standardeve klinike për diagnostikimin dhe trajtimin e kancerit të traktit riprodhues Nr. i fushatave për PF l të ofruara në komunitete. Shpërndarja e materialeve informuese, edukuese për grupe të ndryshme të popullatës lidhur me rëndesine dhe përfitimet e planifikimit familjar Nr. i flepalosjeve, broshurave dhe videoklipeve Caqet specifike: Të ulet mortaliteti nga kanceri i qafës së mitrës me 5% nga vlera standarde; Mbulimi me shërbime parandalimi dhe trajtimi të kancerit të traktit riprodhues në të gjithë vendin Vendosja e programit kombëtar për kontrollin dhe parandalimin e kancerit të traktit riprodhues Indikatorët monitorues/ Institucioni/Partnerët vlerësues përgjegjës Objektivi 1.Ulja e sëmundshmërisë dhe vdekshmërisë së grave me kancer tё gjirit dhe qafёs sё mitres. Programi nacional I hartuar dhe Programi nacional i hartuar dhe aprovuar miratuar Diagnostifikimi dhe trajtimi i kancereve sipas protokolleve dhe standardeve klinike Nr. i protokolleve për diagnostifikimin dhe trajtimin e kancerit Shoqëria civile Shoqatat profesionale Shoqatat profesionale Afati kohor Buxheti i vlerësuar

71 5.1.3 Përmirësimi i infrastrukturës për depistimin e kancerit të traktit riprodhues në institutcione dhe zgjerimi i shërbimeve citologjike Edukimi dhe trajnimi i profesionistëve në të gjitha nivelet për parandalimin e kancerit Vendosja e sistemit të identifikimit dhe mbikëqyrjes të kacereve Edukimi, informimi dhe këshillimi i grave për parandalimin e paraqitjes së kancerit të traktit riprodhues. Strategjia për shëndetin e nënës, fëmijës, adoleshentit dhe shëndetin riprodhues Pajisje bashkëkohore për depistimin e kancerit të traktit riprodhues Skriningu i hershshëm i kancerit përmes shërbimeve citologjike PSH të aftësuar për metodat e parandalimit te kancerit të traktit riprodhues Sistem i qëndrueshëm i mbikëqyrjes së kancerit Nr i ISH të pajisura me mjete bashkohore citologjike Nr. i mjeteve dhe pajisjeve për depistim Nr. i shërbimeve citologjike të realizuara për skriningun e kancerit të traktit riprodhues Nr. i trajnimeve të zhvilluara Numri i PSH të trajnuar Sistemi i skriningut dhe menaxhimit të kancerit në Shërbimet Shëndetësore. Paraqitja e sëmundjeve malinje përmes fletëparaqitjeve 70 ISh QZHMF ISH ISH Në kuadër të investimeve kapitale Nga SISH Objektivi 2: Edukimi dhe promovimi shëndetësor për parandalimin e kancerit të traktit riprodhues ne veçanti te gjirit dhe qafës se mitrës. Zbulimi i hershëm i kancerit të traktit riprodhues Krijimi i shërbimeve mbështetëse që plotësojnë nevojat e grave të prekura nga kanceri i gjirit dhe i qafës së mitrës Ndërtimi i sistemit standard të depistimit dhe referimit si dhe atyre të diagnostikimit e trajtimit për kanceret e traktit riprodhues Formimi i shërbimeve mbështetëse për grave të prekura me kancer të gjirit dhe qafës së mitrës Nr. i aktiviteteve edukuese/ promovuese shëndetësore të zhvilluara për informim,edukim dhe këshillim me qëllim që të nxisin gratë për depistim Materiali promovues Numri i shërbimeve mbështetëse për gratë e prekura me kancer të gjirit dhe qafës së mitrës OJQ OJQ Objektivi 3: Zhvillimi i infrastrukturës shëndetësore dhe i sistemeve të refererimit për depistimin, diagnozën dhe trajtimin e kancerit të traktit riprodhues. Sistem standard i Udhërrëfyesit e kompletuar për depistimit,referimit dhe trajtimit depistim,referim,diagnostifikim Shoqatat profesionale të kancerit të traktit riprodhues dhe trajtim Përcaktimi i financimit të nevojshëm për shërbimet që ofrojnë depistim, diagnostikim dhe trajtim të kancereve të traktit riprodhues Trajnimi i profesionistëve shëndetësor në të tri nivelet për Financim i vazhdueshëm i arritur. Buxheti i paraparë për shërbimet që ofrojnë depistim, diagnostikim dhe trajtim të kancereve të traktit riprodhues. MEF Objektivi 4: Zhvillim i vazhdueshëm profesional i profesionistëve shëndetësor në të gjitha nivelet e kujdesit shëndetësor për kanceret e traktit riprodhues. PSH në të tri nivelet të aftësuar Nr. i trajnimeve të organizuara për diagnostikimin e hershëm të Nr. i PSh të trajnuar ISH

72 diagnostikimin e hershëm të kancerit; kancereve Trajnimi obstetërve dhe gjinekologëve të rinj për Aftësimi i të gjithë obstetërve dhe gjinekologëve të rinj për Nr. i obstetërve dhe gjinekologëve të rinj të trajnuar për marrjen Shoqatat profesionale marrjen e materialit citologjik marrjen e materialit citologjik e materialit citologjik. ISh për Pap testin. për Pap testin Nr.i trajnimeve të organiz. Objektivi 5: Monitorimi dhe vlerësimi i vazhdueshëm i shërbimeve dhe informatave nga institucionet shëndetësore për numrin e rasteve të reja, rasteve të trajtuara dhe vdekjeve nga kanceri i traktit riprodhues Vendosja e sistemit të Sistem i qëndrueshëm i Nr. i rasteve të raportuara monitorimit të rregullt me monitorimit të kancerit qëllim të vlerësimit të Raportet e rregullta për ISH prevalences, faktorëve të prevalencen, trajtimin dhe rrezikut, masave parandaluese, kujdesin paliativ. zbulimit të hershëm, trajtimit dhe kujdesit paliativ të kancerit të trak. riprodhues Funksionalizimi i regjistrit kombëtar për kanceret Regjistri populativ funksional Nr. i rasteve me kancer të regjistruara në regjistrin populativ 71 MSH Në buxhetin e institucioneve Objektivi 6: Nxitja, mbështetja dhe zhvillimi i bashkëpunimit midis grupeve të interesit siq janë: politik-bërësit,punonjësit shëndetësor,shoqatat,grupet vullnetare, komunitetet, mediat, grupet e biznesit për vetëdijësimin në parandalimin e kancerit të traktit riprodhues Fushatat për vetëdijesimin e popullatës për rëndësinë e depistimit të të gjitha grave me theks të veçante popullatës në zona rurale dhe me probleme social-ekonomike Organizimi i konfere-ncave, takimeve dhe aktiviteteve të tjera profesionale për problemmet e kancerit të traktit riprodhues. FPV 6. Zbulimi i hershëm i rasteve me kancer të traktit riprodhues Shqyrtimi i problemeve të kancerit dhe këmbimi i përvojave Numri i aktiviteteve edukuese shëndetësore promovuese të zhvilluara për informim,edukim dhe këshillim me qëllim që të nxisin gratë për depistim. Nr.i konferencave, takimeve shkencore dhe aktiviteteve të tjera profesionale për problemet e kancerit të traktit riprodhues. ISH Shoqatat profesionale INFEKSIONET SEKSUALISHT TË TRANSMETUESHME DHE HIV/AIDS Caqet deri në v. 2015: Të reduktohet incidenca dhe prevelenca e IST dhe HIV/AIDS. Të ulen sjelljet me rrezik duke vetëdijesuar popullatën për praktikat mbrojtëse për IST dhe HIV/AIDS. Ulja e rrezikut për transmetimin e IST dhe HIV/AIDS përmes menaxhimit efektiv të IST dhe HIV/AIDS Caqet specifike: Të mbahet prevalenca e HIV/AIDS në popullatën e përgjithshme nën 0.1% deri në 2015 Të mbahet prevalenca e HIV/AIDS në popullatën me rrezik të lartë nën 1% deri në 2015 Të themelohet sistemi kombëtar i mbikëqyrjes dhe kontrollit të IST

73 6.1.1 Rishikimi i kornizës ligjore për IST; Strategjia për shëndetin e nënës, fëmijës, adoleshentit dhe shëndetin riprodhues Aktivitetet Rezultatet e Indikatorët monitorues/ Institucioni/Partnerët pritura vlerësues përgjegjës Objektivi 1: Përmirësimi i cilësisë dhe shtrirjes së shërbimeve parandaluese dhe mjekuese për menaxhimin e IST Korniza ligjore e rishikuar Nr.i akteve nënligjore Udhërrëfyesit dhe protokollet Nr. i protokolleve për parandalimin dhe menaxhimin e IST të zhvilluar dhe miratuar Fuqizimi i sistemit të referimit, mbikëqyrjes dhe raportimit të IST Rritja e cilësisë së shërbimeve për trajtimin e IST në tri nivelet e kujdesit Shëndetësor Adoptimi i modelit sindromik të menaxhi-mit të IST në KSHP Zhvillimi i vazhdueshëm profesional Furnizimi i vazhdueshëm me barna nga lista esenciale për pacientët me IST Promovimi dhe eduki-mi shëndetësor për parandalim dhe zbulim të hershëm të IST Sistemi funksional i referimit dhe mbikëqyrjes së IST Cilësia e shërbimeve e përmirësuar në të tri nivelet Modeli sindromik i menaxhimit të IST i adoptuar Diagnostifikimi dhe trajtimi i të gjitha rasteve me IST Furnizimi me barna i përmirësuar Vetëdijesimi i popullatës për parandalim dhe zbulim të hershëm të IST Raportet e rregullta për IST Nr. i rasteve të trajtuara nga IST Nr i laborat. ku bëhet dg. i IST -Nr i lab. me pajisje bashkëk. Modeli sindromik i integruar në KPSH Nr i PSH të trajnuar për trajtimin e IST Nr. i moduleve të zhvilluara Nr. i pacientëve me IST të trajtuar me barna nga lista esenciale Nr. i barnave të siguruara Nr. i fushatave të organizuara Nr. i materialeve të publikuara, videospotet, radiomesazhet etj. Objektivi 2: Formësimi i shërbimeve për IST në përshtatje me kulturën e popullatës Programi i hartuar dhe në zbatim Hartimi dhe zbatimi i programeve të përshtatshme për sjellje të sigurt seksuale Informimi i popullatës për shërbimet ekzistuese për diagnostikimin dhe trajtimin e IST Programi i edukimit për bashkëmoshatar. Vetëdijesimi i popullatës për shërbimet ekzistuese për diagnostikimin dhe trajtimin e IST Programi i unifikuar për bashkëmoshatar Nr. i profesionistëve që zbatojnë programin. Nr. i inat. Shënd. Që zbatojnë programin Nr. i aktiviteteve të organizuara për popullatën me qëllim të shfrytëzimit të shërbimeve për diagnostikimim dhe trajtim të IST. Nr. i bashkëmoshatarëve të përfshirë Nr. i Institucioneve që e 72 Afati kohor Buxheti i vlerësuar Shoqatat profesionale ISH DKSHMS MSH ISH QZHMFK Shoqatat profesionale Nuk kërkon mjete shtesë Buxheti i komunave+buxh eti i spitaleve rajonale Nga buxheti komunal Nga LEB/MSH MSH Shoqatat profesionale ISH MASHT MKRS

74 6.2.4 Trajnimi i profesionistëve të mas medieve kryesore për përmirësimin e shkathtësive komunikuese për IST Profesionistët e trajnuar aplikojnë programin Nr. i trajnimeve të organizuara për mas media Nr. i profesionistëve të trajnuar OJQ UN agjencionet OJQ/Shoqatat profesionale Mediat FPV 7. Caqet deri në v. 2015: INFERTILITETI Reduktimi i incidencës dhe prevalencës së infertilitetit te femrat dhe meshkujt e moshës riprodhuese duke ofruar shërbime shëndetësore cilësore, të barabarta dhe të arritshme për të gjithë çiftet me pa mundësi për koncepcion Aktivitetet Rezultatet e pritura Ofrimi i shërbimeve të specializuara për infertilitetin në nivel vendi. Caqet specifike: Deri në fund të vitit 2013 të zhvillohet sistemi kombëtar i regjistrimit dhe i raportimit të shkaqeve të infertilitetit; Deri në fund të vitit 2015 të gjitha shërbimet shëndetësore të nivelit tretësor të ofrojnë trajtim të specializuar për infertilitetin dhe teknikat e fertilizimit In Vitro Indikatorët monitorues/ vlerësues Institucioni/Partnerët përgjegjës Objektivi 1: Rritja e cilësisë së shërbimeve shëndetësore për trajtim të infertilitetit. Qasja në shërbime të specializuara Nr. i pajisjeve dhe resurseve për infertilitet Nr. i shërbimeve të specializuara QKUK Ngritja e shërbimit për trajtim të për ekzaminim dhe trajtim të SR infertilitetit në kuadër të infertilitetit nё nivel vendi shërbimeve shëndetësore nё nivel vendi Hartimi i protokolit për menaxhimin e infertilitetit Monitorimi dhe inspektimi i shërbimeve shëndetësore për riprodhim të asistuar; Grumbullimi i të dhënave lidhur me shkaqet e infertilitetit mashkullor dhe femëror; Realizimi i hulumtimeve për shkaqet dhe prevalencën e inferti-litetit primar dhe sekon Protokoll i zbatuar Ofrim i shërbimeve cilësore për riprodhim të asistuar Nr. i rasteve të trajtuara sipas protokollit Nr. i vizitave monitoruese Nr. i ISH që ofrojnë shërbime cilësore për riprodhim të asistuar Nr. i raporteve nga vizitat monitoruese 73 Afati kohor Buxheti i vlerësuar Shoqatat profesionale Inspektorati shëndetësor Shoqatat profesionale Objektivi 2: Përmirësimi i sistemit të raportimit dhe menaxhimit të të dhënave për infertilitet primar dhe sekondar Databaze e të dhënave për shkaqet e infertilitetit Hulumtimet e kryera -Referimi dhe raportimi i rregullt i rasteve të infertilitetit Raporte sipas gjinisë dhe shkaqeve Nr. i hulumtimeve lidhur me shkaqet dhe prevalencën e infertilitetit primar dhe sekondar; SISH Në kudër tё SISH Shoqatat profesionale

75 7.3.1 Zhvillimi i fushatave promovuese për parandalimin dhe trajtimin e infertilitetit Strategjia për shëndetin e nënës, fëmijës, adoleshentit dhe shëndetin riprodhues Objektivi 3: Rritja e vetëdijes së popullatës mbi shkaqet e infertilitetit Vetëdijesimi i popullatës për trajtimin e infertilitetit Nr. i fushatave Nr. i materialeve promovuese Objektivi 4: Përforcimi i zbatimit të legjislacionit për shëndetin riprodhues Rishqyrtimi i legjisla-cionit aktual për shëndetin riprodhues; Hartimi dhe zbatimi i akteve nënligjore për riprodhim të asistuar; FPV 8. Legjislacioni i rishikuar Aktet ligjore për riprodhim të asistuar të aprovuara Nr. i akteve ligjore për shëndetin riprodhues Nr. i akteve ligjore të aprovuara për riprodhim të asistuar GJINIA DHE BARAZIA GJINORE Caqet specifike: 74 Mediet Të rrisim në 80% ofrimin e shërbimeve cilësore në shëndetin riprodhues për të dy gjinitë në të gjitha institucionet shëndetësore. Aktivitetet Rezultatet e pritura Indikatorët monitorues/ vlerësues Institucioni/Partnerët përgjegjës Afati kohor Buxheti i vlerësuar Objektivi 1: Përmirësimi i çasjes në shërbime të shëndetit riprodhues gjatë gjithë ciklit të jetës për të dy gjinitë Zhvillimi programeve për shëndetin riprodhues, mbi bazën e nevojave për të dy gjinit Hulumtimi i barrierave që hasin femrat dhe meshkujt në qasjen në kujdes shëndetësor riprodhues Realizimi i fushatave vjetore depistuese me qëllim të diagnostikimit të hershëm të sëmundjeve të sistemit riprodhues tek femrat dhe meshkujt si: Mamografi, Pap- Test, Ca- e Prostates dhe IST Avokimi dhe integrimi në ligjin e sigurimeve shëndetësore për depistimet e kancerit të traktit riprodhues Përfshirja në listën esenciale të barnave për trajtimin e Programe për shëndetin riprodhues për të dy gjinitë të aprovuar Kujdes shëndetësor riprodhues për të gjithë pa dallim gjinie Ndërgjegjësimi i popullatës për diagnostikim të hershëm të sëmundjeve të sistemit riprodhues Integrimi i depistimeve të kancerit të traktit riprodhues në ligjin për sigurime shëndetësore Lista esenciale e reviduar dhe barnat për trajtim të sëmundjeve Nr. i programeve Nr. i hulumtimeve Nr. i fushatave depistuese për çdo vit Nr. i personave të depistuar Nr. i rasteve të diagnostikuara gjatë depistimit Ligji për sigurime shëndetësore i aprovuar Numri i rasteve të trajtuara me barnat nga lista esenciale Shoqatat profesionale Shoqatat profesionale ISH Nuk kërkon mjete shtesё 2013 Zgjerim i LEB

76 sëmundjeve të traktit riprodh Rishikimi dhe përmirësimi i legjislacionit për shëndetin riprodhues mbi baza gjinore: Strategjia për shëndetin e nënës, fëmijës, adoleshentit dhe shëndetin riprodhues të traktit riprodhues të siguruara. Objektivi 2: Sigurimi i politikave dhe programeve për shëndetin riprodhues të cilat i përgjigjen dallimeve gjinore. Legjislacioni për shëndetin Aktet ligjore mbi bazën gjinore riprodhues i rishikuar në legjislacionin për shëndetin Zhvillimi i programeve të bazuara në praktikat e mira të cilat adresojnë çështjet specifike për meshkujt dhe femrat si: dhuna, shëndeti mendor, aborti, dhe përdorimi i kontraceptivëve Trajnimi i menaxherëve të shërbimeve të shëndetit riprodhues për zbatimin, vlerësimin e politikave dhe programeve si dhe për mënyrat e raportimit të rezultateve Fushata vetëdijesimi që promovojnë praktikat pozitive të vendi-marrjes së përbashkët të meshkujve dhe femrave në shënd. riprodhues Trajnimi i profesionistëve shëndetësor për të kuptuar nevojat për shëndet riprodhues për të dy gjinitë gjatë ciklit të jetës së tyre; Programet e hartuara dhe të aprovuara të bazuara në praktika të mira Vlerësim i politikave dhe programeve dhe raportim i mirëfilltë i rezultateve; Vetëdijesimi i popullatës për vendimmarrje të përbashkët të të dy gjinive në shëndetin riprodhues riprodhues Nr. i programet e aprovuara Nr. i menaxherëve të trajnuar Nr. i fushatave Nr. i pjesëmarrësve në fushata Materialet promovuese të shpërndara ISH IKSHP Mediat Objektivi 3: Përmirësimi i shkathtësive profesionale në ofrimin e shërbimeve cilësore në shëndetin riprodhues të profesionistëve shëndetësor për të dy gjinitë. Profesionistët shëndetësor të Nr. i PSH të trajnuar trajnuar për të kuptuar nevojat Nr. i trajnimeve të organizuara Shoqatat e profesionistëve për shëndet riprodhues për të dy gjinitë gjatë gjithë ciklit të jetës së tyre; Përfshirja e perspektives gjinore si pjesë e kurrikules së Fakultetit të Mjekësisë dhe të Infermierisë Vendosja e sistemit te informimit për mbledhjen, analizën dhe përdorimin e të dhëna-ve për shëndetin riprodhues mbi baza gjinore. Perspektiva gjinore e integruar në kurikula të FM dhe Infermierisë Kurikulat e aprovuara MASHT Fakulteti i Mjekësisë Buxheti i MASHT Objektivi 4: Ndërtimi i kapaciteteve të sistemit të informimit në kujdesin shëndetësor për problemet e shëndetit riprodhues në baza gjinore. Përfshirja e të dhënave për SISH i funksional MSH shëndetin riprodhues mbi baza Nё kuadër tё gjinore në data bazën e të SISH 2013 SISH dhënave 75

77 8.4.2 Trajnimi profesionistëve shëndetësor për përdorimin dhe analizën e treguesve të shëndetit riprodhues të bazuara në gjini Hartimi i programeve promovuese për komunitet për çështjet gjinore dhe shëndet. riprodh. Strategjia për shëndetin e nënës, fëmijës, adoleshentit dhe shëndetin riprodhues Të gjithë profesionistët shëndetësor të trajnuar për përdorimin dhe analizën e treguesve të shëndetit riprodhues të bazuara në gjini. Nr. i PSH të trajnuar Nr. i trajnimeve të organizuara Objektivi 5: Promovimi i çështjeve gjinore dhe ndikimi i tyre në shendetin riprodhues. Programet e hartuara dhe të Nr. i programeve aprovuara Ndërgjegjësimi i komunitetit, veçanërisht në zonat e largëta për rëndësinë e përfshirjes së bazës gjinore ne shëndetin riprodhues Përgatitja e materialeve promovuese për shëndetin riprodhues dhe seksual. FPV 9. Caqet deri në v. 2015: DHUNA Komuniteti i përfshirë në edukim dhe këshillim lidhur me rëndësinë e përkatësisë gjinore në shëndetin riprodhues. Materialet promovuese për shëndetin riprodhues dhe seksual Parandalimi dhe mbrojtja e viktimave të dhunës me bazë gjinore, në veçanti të grave dhe fëmijëve. Nr. i fushatave të organizuara Nr. i pjesëmarrësve Nr. i materialeve promovuese Nr. i broshurave, fletëpalosjeve Videoklipeve etj. Caqet specifike: Aktivitetet Rezultatet e pritura Indikatorët monitorues/ vlerësues Objektivi 1: Objektivi 1: Të reduktohet dhuna, dhuna seksuale dhe pasojat e saj. Shërbimi këshillues i ngritur Nr. i të këshilluarve Nr. i shërbimeve të ofruara Nr. i viktimave dhe elem-entet e sigurisë së tyre Të ngritët shërbimi këshillues dhe trajtues si dhe strehimoret e sigurta për viktimat e dhunës dhe të dhunës seksuale; Të sigurohet kordinim i të gjitha aktiviteteve që ndërlidhen me dhunën dhe dhunën seksuale Strehimoret kanë siguri të mirë për viktimat e dhunës dhe të dhunës seksuale Aktivitetet mirë të koordinuara ndërmjet palëve të involvuara. 76 QZHMF ISH Shoqatat profesionale Mediat Mediat I gjithë legjislacioni, programet, shërbimet, institucionet e shëndetit riprodhues të kenë rishikuar përshtatur dhe ndërmarrë ndryshimet për të siguruar parandalimin, zbulimin, trajtimin dhe referimin e viktimave të dhunës. Qasja për viktimat e dhunës në familje në shërbimet shëndetësore të rritet me 50% nga niveli aktual Të përfshihen në sistemin e informimit shëndetësor treguesit e dhunës në familje Të rritet ndërgjegjësimi dhe ndryshimet në sjellje për dhunën në familje. Nr. i rasteve të dhunuara të mbështetura dhe ndihmuara institucionalishtë Institucioni/Partnerët përgjegjës MPB MPMS MSH Shërbimi korrektues Institucionet shëndetësore MPB MPMS MSH Shërbimi korrektues Afati kohor Buxheti i vlerësuar Në kuadër të buxhetit të institucioneve

78 Institucionet shëndetësore Në institucionet shëndetësore të edukohet personeli dhe të ngritën tek ata njohurit e njohjes së shenjave të dhunës Të sigurohet dhe garantohet trajtim adekuat e cilësor mjekësor e psikologjik i personave të dhunuar Të ngritët vetëdija e komunitetit për dhunën dhe dhunën e keqpërdorimin seksual Të informohen nje-rëzit për mundësin e shfrytëzimit të shërbimeve dhe të mbështetjes në rastet e dhunës apo edhe të dhunës seksuale Të sigurohet edukim special i viktimave të dhunës dhe keqtrajtimit seksual Monitorimi dhe evoluimi të sigurohet përmes sigurimit të bazës së të dhënave për dhunën dhe dhunën seksuale Të shfrytëzohen rezultatet hulumtuese e monitoruese nga dhuna dhe dhuna seksuale me synim të ngritjes së vetëdijes, prevenimit dhe menaxhimit me rastin. Personeli shëndetësor i edukuar dhe aftësuar për të njohur dhe identifikuar shenjat e dhunës tek viktimat e dhunuara. Trajtimi mjekësor e psikologjikë shumë cilësor i siguruar nga ana e institucioneve dhe profesionistëve shëndetësor, Grupe nga komuniteti të trajnuara në rritjen e vetëdijes për dhunën dhe dhunën e keqtrajtimin seksual Kampanja mediale dhe të formave të tjera të realizuara, lidhur me informimin e njerëzve mbi mundësinë e shfrytëzimit të shërbimeve dhe të mbështetjes në rastet e dhunës apo edhe të dhunës seksuale. Edukimi special i viktimave i siguruar dhe ofruar për të dhunuar dhe të keqtrajtuar seksualisht. Data baza e të dhënave për monitorim dhe evaluim të rasteve të dhunuara e hartuar, aprovuar dhe në zbatim. Hulumtimet dhe rezultatet e arritura të hartuara, të aprovuara dhe në realizimi në të mirë të ngritjes së vetëdijes, prevenimit dhe menaxhimit me rastin Nr. i personelit të edukuar dhe trajnuar Nr. i institucioneve të cilat janë përfshirë në trajnim të personelit Nr. i personave të trajtuar në mënyrë adekuate dhe cilësore Nr. i peronave të trajnuar Nr. i trajnimeve të realizuara Nr. i kampanjave mediale e tjera Nr. i personave të përfshirë në kampanja mediale e të tjera Nr. i temave të trajtuara Nr. i viktimave të përfshira në edukim dhe ofrim të ndihmës e të mbështetjes. Nr. i rasteve të përfshirë në dhunë dhe të monitoruar. Nr. i raporteve nga institucionet përkatse. Nr. i hulumtimeve te realizuara MSH DKSHMS Institucionet shëndetësore Shoqatat e Profesionistëve MPB Institucionet shëndetësore Shërbimet shëndetës. tjera. MPB Shoqata e profesionistëve MPB Shoqata e profesionistëve MPB Shoqata e profesionistëve MPB Shoqata e profesionistëve MPB Shoqata e profesionistëve Në kuadër të buxhetit të institucioneve Në kuadër të buxhetit të institucioneve Në kuadër të buxhetit të institucioneve Në kuadër të buxhetit të institucioneve Në kuadër të buxhetit të institucioneve Në kuadër të buxhetit të institucioneve 77

79 KOSTOJA FINANCIARE E STRATEGJISE DHE E PLANIT TE VEPRIMIT 78 Mbulohet nga Implikimi buxhetor MSH Implikimi buxhetor Donator Nr Objektivat TOTALI 1 Amesia e sigurte 1.1 Kujdesi cilesor per gruan.. 12,000 12,000 25,000 17,000 12,000 78,000 MSH 78, Parandalimi i rreziqeve ne shtat 18,000 18,000 18,000 18,000 18,000 90,000 donatoret 90, Gjendja nutritive e gruas 1,600 1,600 1,600 1,600 1,600 8,000 II 8, Aborti I sigurt 1,000 3,500 1,000 1,000 1,000 7,500 II 7, Informim, edukim, komunikim 8,000 18,000 18,000 18,000 18,000 80,000 II 80, Sistemi I menaxhimit 0 1,250 1,250 1,250 1,250 5,000 II 5,000 40,600 54,350 64,850 56,850 51, ,500 78, ,500 2 Shendeti i femijes 2.1 Kujd. Shend. Themel. Posalind. 56,000 70,000 76,000 76,000 66, ,000 MSH+Dontor 231, , Menaxhimi i foshnjes dhe prema 12,500 17,500 17,500 17,500 17,500 82,500 Donator 82, Te ushqyerit me qumesht gjiri 2,000 7,000 2,000 2,000 2,000 15,000 II 15, Parandalimi i kequshqyerjes 8,000 33,000 43,000 23,000 23, ,000 II 130, Mbipesha dhe obesiteti 2,000 3,250 33,250 3,250 3,250 45,000 II 45, Parandal. i smundjeve ngjitese 4,000 4,000 4,000 4,000 4,000 20,000 II 20, Menaxhimi sipas MISF 6,000 11,000 6,000 6,000 6,000 35,000 II 35, Trajtimi I femijeve me HIV/AIDS 10,000 10,000 10,000 10,000 10,000 50,000 II 50, o Smundjet nga uji I ndotur 17,000 17,000 17,000 17,000 17,000 85,000 II 85, Mbrojta e fem. Nga agjensat 2,000 2,000 2,000 2,000 2,000 10,000 II 10, Parandal.i sm. Infekt nga ushqimi 4,000 11,500 11,500 11,500 11,500 50,000 II 50, parand. I aksidenteve, fatkeqsive 9,000 14,000 14,000 14,000 14,000 65,000 II 65, Sjellja e dhunshme ndaj femijes 6,000 6,000 56,000 6,000 6,000 80,000 II 80, Parandalimi I abuzimit me femije 4,000 4,000 4,000 4,000 4,000 20,000 II 20, Fuqizimi i mireqenjes mendore 5,000 12,500 12,500 12,500 12,500 55,000 II 55, Abuzimi me duhan, droga, alkool 8,000 8,000 8,000 8,000 8,000 40,000 II 40, , , , , , , ,00 905,500 3 Shendeti i adoleshentit 3.1 Promovimi i shendeti te adolesh. 0 27,500 27,500 27,500 27, , , Parand. I shtazenive te padeshruara 0 7,500 7,500 7,500 7,500 30,000 MSH 30, Promovimi I mbrojtjes shendetesore 0 10,000 10,000 10,000 10,000 40,000 Donatoret 40, Adoleshentet me smundje kronike 0 8,000 8,000 8,000 8,000 32,000 II 32, Abuzimi me duhan, droge, alkool , II 10, ,000 63,000 53,000 53, ,000 30, ,000 4 Planifikimi I familjes 4.1 Njohurit mbi te drejtat riprodhuese 1,600 12,850 12,850 12,850 12,850 53,000 Msh 53, Qasja ne sherb. E kontracepci. 0 17,500 17,500 17,500 17,500 70,000 Donator 70, Parandalimi I shtatzensise 0 7,500 7,500 7,500 7,500 30,000 II 30,000 1,600 37,850 37,850 37,850 37, ,000 53, ,000 5 Kanceri i traktit riprodhues 5.1 Ulja e sm. Nga kaceri te grate 5,000 35,000 5,000 5,000 5,000 55,000 Msh 55, Edukim, promovim shendetesor 13,000 13,000 13,000 13,000 13,000 65,000 Donator 65, Zhvillimi I infrastruktures shend. 13,500 13,500 13,500 13,500 13,500 67,500 II 67, Zhvillim I vazhdueshem profesional 4,000 4,000 4,000 4,000 4,000 20,000 II 20, Monitorimi dhe vlersimi I sherb. 5,000 5,000 5,000 5,000 5,000 25,000 II 25, Parand. i Ca te tr. riprodhues 5,000 12,500 12,500 12,500 12,500 55,000 55,000 45,500 83,000 53,000 53,000 53, ,500 25, ,500 6 IST dhe HIV/AIDS 6.1 Permirsimi i cilesise se sherbimeve 11,000 11,000 11,000 11,000 11,000 55,000 55, Formesimi I kulture se popullates 10,000 15,000 15,000 15,000 15,000 70,000 70,000 21,000 26,000 26,000 26,000 26, , ,000 7 Infertiliteti 7.1 Rrritja e cilesise se sherbimeve 0 25,750 25,750 25,750 25, ,000 Msh 103, Permirsimi I sistemit te raportimit 0 7,500 7,500 7,500 7,500 30,000 Donator 30, Rritja e vetedijes se popullates 0 5,000 5,000 5,000 5,000 20,000 II 20, Perforcimi I zbatimit te legjislacionit 0 1,875 1,875 1,875 1,875 7,500 II 7, ,125 40,125 40,125 40, ,500 20, ,500 8 Gjinia dhe barazia gjinore 8.1 Permireimi I qasjes ne sherbime 0 20,000 20,000 20,000 20, Msh 80, Sigurimi I programeve per sh. Ripr 0 15,750 15,750 15,750 15,750 63,000 Donator 63, Permiresimi I shkathtesive prof. 0 7,500 7,500 7,500 7,500 30,000 II 30, Ndertimi I kapaciteteve te sistemit 0 5,000 5,000 5,000 5,000 20,000 II 20, Promovimi I qeshteve gjinore 0 12,500 12,500 12,500 12,500 50,000 II 50, ,750 60,750 60,750 60, ,000 63, ,000 9 Dhuna- reduktimi I dhunes, dh.sexuale , , , , ,000 GRAND TOTALI 274, , , , ,325 3, ,000 2,717,000

80 MONITORIMI DHE EVALUIMI Monitorimi dhe evoluimi i shëndetit riprodhues duhet të jetë proces i vazhdueshëm i cili ushqen zbatimin dhe ofron informacione për rrjedhën e zbatimit të strategjisë. Monitorimin duhet bërë përmes përcjelljes së indikatorëve mirë të zgjedhur, të kapshëm për ambientin, kohën, kushtet dhe kërkesat vendore. OBSH propozon listën prej 15 indikatorëve të cilët do të mundësonin monitorim të vlefshëm të statusit të shëndetit riprodhues të një vendi. Shumica nga këta indikatorë janë të kapshëm për kushtet tona dhe janë të reflektuar në dokumentet vlerësuese në dispozicion të bëra në Kosovë kryesisht pas luftës: (Vlerësimet e Entit statistikor të Kosovës, ADSH, Raportet Perinatale vjetore, informatat nga SISH, raportet vjetore dhe periodike të materniteteve, shërbimeve të gjinekologjisë, obstetrikës dhe neonatologjisë, vlerësimet e opinionit, studimet e njohurive, sjelljeve dhe praktikave, hulumtimet e opinionit etj). Qëllimi i evoluimit është që të na mundësoj që ti rikthehemi qëllimeve dhe synimeve të vendosura dhe që të determinojmë se në çmasë janë duke u arritur këto qëllime përmes aktiviteteve të zgjedhura. Evoluimi lehtëson dhe sforcon të gjitha masat e ndërmarra të cilat ngrisin shansin për të arritur rezultatet e dëshiruara. Cilado metodë e evoluimit që zgjidhet, duhet të merret si ushtrim dhe komponentë kritike e secilës strategji nacionale dhe duhet të jetë pjesë përbërëse gjatë përpilimit të programeve që nga fillimi. Monitorimi dhe evoluimi do të bëhet me punën e bashkërenditur të këtyre institucioneve: Ministria e Shëndetësisë, Sistemi i Informimit shëndetësor, Instituti Kombëtar i Shëndetësisë Publike me Sistemin Informativ shëndetësor, Enti i Statistikës së Kosovës, Qendra Klinike Universitare e Kosovës, Institucionet relevante kombëtare dhe ndërkombëtare, Shoqatat profesionale, Shoqëria civile, OQtë, OJQ -të, Institucionet hulumtuese dhe Individët ose komuniteti. Për vlerësim dhe monitorim efikas të statusit riprodhues të popullatës, Organizata Botërore e Shëndetësisë propozon listën prej 15 indikatorëve nga të cilët rekomandojmë analizimin gjithëpërfshirës të 14 indikatorëve si më poshtë. 1. Shkalla totale e fertilitetit 2. Shkalla e prevalencës së kontraceptivëve 3. Shkalla e vdekshmërisë maternale 4. Përfshirja me kujdes antenatal 5. Lindjet nën mbikëqyrjen e personelit të shkathtë shëndetësor 6. Ekzistimi i (availability) kujdesit themelor obstetrikë 7. Ekzistimi i kujdesit adekuat (të plotë comprehensive) obstetrikë 8. Shkalla e vdekshmërisë perinatale 9. Prevalenca e peshës së ulët në lindje 10. Prevalenca e anemisë tek shtatzënat 11. Përqindja e pranimeve obstetrike dhe gjinekologjike për shkak të aborteve ose që përfundojnë me abort 12. Njohja e praktikave të parandalimit të HIV transmisionit 13. Prevalencen e inferilitetit te gratё 14. Incidenca e raportuar e uretritit te mashkujt 79

81 REFERANCAT 1. Enti Statistikor i Kosovës, (2003) Kosova dhe popullsia e saj. 2. Enti Statistikor i Kosovës, UNFPA (2003) Anketa Demografike Shëndetësore në Kosovë. 3. Federal Ministry of Health Abuja; (2002) National Reproductive Health Strategic Framework and Plan Instituti Kombëtar i Shëndetësisë Publike të Kosovës (1999) Parimet lidhur me politiken e shëndetit riprodhues. 5. Instituti Kombëtar i Shëndetësisë Publike të Kosovës (2003) Rezultatet e përpunimit të Raporteve Periodike mbi kuadrin, aktivitetin dhe morbiditetin ambulator të regjistruar në institucionet shëndetësore publike në Kosovë për Janar Qershor Instituti Kombëtar i shëndetësisë Publike të Kosovës / OBSH (2004) Infeksionet e Traktit Riprodhues / Infeksionet Seksualisht Transmisive në Kosovë Raport i Vlerësimit të shpejtë të terrenit 7. Islami, H. ( 1981) Popullsia e Kosovës Studim Demografik. 8. Komiteti për HIV AIDS; Ministria e Shëndetësisë e Kosovës (2002) Strategjia e parandalimit të HIV / AIDS it në Kosovë Komiteti për HIV AIDS; Ministria e Shëndetësisë e Kosovës (2002) Strategjia e parandalimit të HIV / AIDS it në Kosovë Ministria e Shëndetësisë (2002) Strategjia Shëndetësore e Kosovës 11. Ministria e Shëndetësisë (2010) Strategjia Sektoriale e Shëndetësisë të Kosovës 12. Ministria e Shëndetësisë e Kosovës (Shkurt 2004) Ligji për Shëndetësi i Kosovës. 13. Ministria e Shëndetësisë (2004) Strategjinë e zhvillimit të sistemit shëndetësor të Kosovës Ministria e shëndetësisë (2004) Strategjia e Kujdesit parësor shëndetësor QZHMF, Prishtinë. 15. Ministria e Shëndetësisë e Kosovës (2003) Plani i implementimit të Strategjisë së kujdesit parësor shëndetësor dhe konceptit të mjekësisë familjare 16. Ministria e Shëndetësisë e Kosovës Zyra për HIV AIDS (2004) Strategjia për parandalim të HIV / AIDS në Kosovë Ministria e Shëndetësisë e Kosovës Zyra për HIV AIDS (2004) Strategjia për parandalim të HIV / AIDS në Kosovë Ministria e Shëndetësisë e Kosovës Zyra për HIV AIDS (2005) Raporti Intern i rasteve me HIV / AIDS në Kosovë 19. Ministria e Shëndetësisë dhe Ambjentit (2002) Ligji për shëndetin riprodhues Republika e Kosovës 20. KEC (2002) Metoda e Kornizës Logjike 21. UNDP Zyra për Kosovë (2004) Raporti i Zhvillimit Njerëzor Kosovë 2004; Ngritja e Qytetarit: Sfidat dhe Mundesitë. 22. UNICEF (2002) Studimi i statusit mikronutritiv në Kosovë 23. UNICEF Zyra për Kosovë / MCG, Kutllovci, S. Elezi, Sh. Çela, L. Syla, S. Gashi, A. (2003) Vlerësimi i Kujdesit Antenatal në Kosovë 24. UNICEF-it Zyra për Kosovë (2004) Të rinjët në Kosovë. 25. MSH-KKShNFR, Raportet Perinatale ne Kosovë WHO (2001) European Regional Strategy on Sexual and Reproductive Health. 80

82 27. WHO Reproductive Health Indicators for Global Monitoring WHO/RHR/ ANEKSE Aneksi 1: Definicionet dhe treguesit Formulat dhe shprehjet pasuese janë definuar për interpretim më kuptimplotë të të dhënave që ndodhen në këtë raport. Këto formula dhe shprehje janë definime të OBSHsë ose janë të pranuara gjerësisht në literaturën epidemiologjike perinatale. Apgar testi Vlerësimi i gjendjes fizike të të porsalindurit me vlera numerike (0 deri 2) për secilën prej pesë kritereve: 1) pulsi, 2) përpjekja respiratorike, 3) tonusi muskulor, 4) reagimi ndaj stimulimit, dhe 5) ngjyra e lëkurës. 8 deri në 10 poena indikojnë për gjendje më të mirë të mundëshme. Numri mesatar i lindjeve në ditë Numri i pacientëve, të lindur brenda një dite. Pesha e lindjes Pesha e lindjes është pesha e të porsalindurit e siguruar para humbjes sinjifikante postnatale të peshës, që nuk është më shumë se 1-2 orë nga lindja. Definicioni peshë e ulët e lindjes (PUL) nënkupton peshën e lindjes më të ulët se 2500 g, duke përfishë edhe peshën deri 2499 g. Pesha shumë e ulët e lindjes (PShUL) nënkupton peshën e lindjes më të ulët se 1500 g. dhe peshë tepër e ulët e lindjes më të ulët se 1000 g. Prerja cezariane Lindja abdominale e të porsalindurit me laparotomi dhe seksion të uterusit. Shkalla e lindjes cezariane: si përqindje e të gjitha lindjeve. Çrregullimet kongjenitale Ato sëmundje, që përcaktohen kryesisht para ose gjatë lindjes dhe të cilat janë në princip të dallueshme herët në fillimin e jetës. Malformimet kongjenitale duhet kufizuar si defekte strukturale prezente në lindje, shprehja anomali kongjenitale përdoret për të përfshirë të gjitha çrregullimet biokimike, strukturale dhe funksionale prezente në lindje. (11) Lindja Procesi nëpërmes, të cilit i porsalinduri lind. Lindja e binjakëve konsiderohet si një lindje dhe dy të lindur. Shkalla e mortalitetit të hershëm neonatal Kjo i referohet vdekjes së posalindurit gjallë gjatë 7 ditëve të para të jetës (6 ditë 23 orë 59 minuta dhe 59 sekonda pas lindjes). Mortaliteti i hershëm neonatal definohet si numër i të posalindurve vdekur, që ndodhin 0-7 ditë pas lindjes, në 1000 foshnje të lindura gjallë. Një tentim është bërë për të përcjellur longitudinalisht lindjet në spitalet regjionale dhe shtëpitë e shëndetit pavarësisht nga vendi i vdekjes. Megjithatë, vdekjet i janë atribuar spitalit regjional dhe shtëpisë së shëndetit ku kanë ndodhur lindjet. Vdekja e fetusit 81

83 Vdekja para ekspulsionit dhe ekstraksionit komplet të produktit të konsepcionit nga nëna e tij, pavarësisht nga kohëzgjatja e shtatzënisë; vdekja indikohet nga fakti se pas ndarjes fetusi nuk merr frymë ose nuk tregon ndonjë shenjë të jetës, të tillë si rrahja e zemrës, pulsimi i kordonit umbilikal, ose lëvizja e muskujve vullnetarë. Lindja me instrumente Lindja me kapëse ose me ekstraktor me vakum. Lindja e foshnjës së gjallë Ekspulsioni dhe ekstraksioni komplet i produktit të konsepcionit nga nëna e tij, pavarësisht nga kohëzgjatja e shtatzënsisë, i cili pas ndarjes së tillë, merr frymë ose tregon shenja të tjera të jetës, si rrahja e zemrës, pulsimi i kordonit umbilikal ose lëvizja e muskujve vullnetarë, pavarësisht nga ajo se kordoni umbilikal është prerë ose placenta është ngjitur. Secili produkt i lindjes së tillë konsiderohet si i lindur gjallë. Pesha e ulët e lindjes Pesha e fetusit ose e të posalindurit, që është më e ulët se 2500 gram. Shkalla kryesore e malformacioneve kongjenitale Sipas një liste specifike si përqindje e të gjitha lindjeve. Vdekja maternale Vdekja e gruas gjatë shtatzënësisë ose brenda 42 ditëve pas përfundimit të shtatzënësisë, pavarësisht nga kohëzgjatja dhe vendi i shtatzënësisë, nga ndonjë shkaktarë i lidhur ose i përkeqësuar nga shtatzënësia ose menaxhimi i saj, por jo nga shkaktarët aksidental ose të rastësishëm. Shkalla e mortalitetit maternal Numri vjetor i vdekjeve të grave nga shkaktarët e lidhur me shtatzënësi në foshnjeve të lindura gjallë. Të posalindurit e udhëzuar Foshnjet e lindura gjallë të udhëzuara nga spitalet regjionale dhe shtëpitë e shëndetit në Klinikën Pediatrike, Njësia e Neonatologjisë, pranë Klinikës Universitare të Prishtinës. Shkalla e mortalitetit perinatal E nën-ndarë në vdekjet antenatale + vdekjet in partu + vdekjet 0 6 ditë pas lindjes së foshnjës gjallë 1000/të gjitha lindjeve. (4) Vdekjet perinatale përbëjnë shumën e të gjitha foshnjeve të lindura të vdekura dhe vdekjet e hershme neonatale. Shkalla e mortalitetit perinatal është shuma e vdekjeve të tilla në raport me shumën e foshnjeve të lindura të vdekura dhe posalindurve të gjallë. Me fjalë tjera, shprehë humbjet e përgjithshme fetal/neonatale në raport me gjithë të posalindurit (të vdekur dhe të gjallë). Shkalla e prematuritetit Numri i të posalindurve me peshë të vogël të lindjes ndarë me numrin e pacienteve, që lindin shumëzuar për 100. Të posalindurit e parakohshëm Më pak se 37 javë të kompletuara (më pak se 259 ditë të gestacionit). para-kohshëm i referohet më pak se 37 javëve të përfunduara. Definicioni prematuritet është i paqartë dhe për këtë nuk do të duhej të përdorej. Referenca do të duhej t i bëhej ose moshës së gestacionit ose peshës së lindjes. 82

84 Puerperium Periudha e kohës pas lindjes, zakonisht gjashtë javë, gjatë të cilave të gjitha organet reproduktive të nënës duhet të kthehen në gjendjen e tyre të zakonshme sikur para shtatzënisë. Foshnjet, që janë lindur të vdekura I posalinduri që nuk tregon shenja të jetës. Për krahasimin internacional të shkallëve të mortalitetit maternal janë përfshirë vetëm ata të lindur të vdekur me peshë të lindjes prej 1000 g ose më tepër (nga 1989 është rekomanduar që kufiri i poshtëm i peshës duhet të jetë 500 g). Nganjëherë foshnjeve, që lindin të vdekura nuk iu matet pesha. Në këto raste mosha e gestacionit prej 28 javësh ose gjatësia e trupit prej 35 cm mund të mirren si ekuivalencë e 1000 g të peshës së lindjes. Shkalla e foshnjeve të lindura vdekur definohet si numër i të posalindurve të vdekur në 1000 lindje të përgjithshme (të posalindurit e vdekur + posalindurit e gjallë). Term Nga 37 javë të kompletuara deri në më pak se 42 javë të kompletuara ( ditë) të gestacionit. (Pre)-Term. Më pak se 37 javë të kompletuara (më pak se 259 ditë) të gestacionit. (Post)- Term. 42 ose më shumë javë të kompletuara (294 ditë ose më shumë) të gestacionit. Periudha perinatale Periudha perinatale përbën periudhën prej 22 javë të kompletuara të gestacionit deri në fund të ditës së shtatë të kompletuar të jetës (mbani mend së dita e parë në fakt është dita 0, kështu që java e parë përfundon 6 ditë, 23 orë, 59 minuta, dhe 59 sekonda pas lindjes). 83

85 Aneksi 2: Definicionet e zgjedhura të shëndetit riprodhues Nga definicionet dhe indikatorët në planifikimin familjar, shëndetin maternal & fëmijës dhe shëndetin riprodhues, e përdorur në zyrën regjionale të obsh-së për evropë obsh 1999 Aborti -Përfundimi i shtatzënisë (dalja apo nxjerrja e embrionit/fetusit) para javës së 22-të të shtatzënisë apo nën peshën prej 500 g (1). Shkalla e abortit. Numri i llogaritur i aborteve në 1000 gra të moshës vjeç në vitin e dhënë. Aborti i indukuar apo përfundimi i vullnetshëm i shtatzënisë, është përdorur për të përfunduar një shtatzëni tashmë të zhvilluar (p.sh. një metodë që vepron pas përfundimit të nidacionit). Aborti i pasigurtë është definuar si një procedurë për përfundimin e shtatzënisë qoftë nga personi me mungesë të shkathtësive të domosdoshme apo në një mjedis me mungesë të standardeve minimale mjekësore apo të dyjat. (2) Adoleshentët, rinia dhe të rinjët- Nocioni adoleshencë është definuar si përfshirës i të gjithë atyre me moshë vjeç, dhe rinia janë ata me moshë vjeç; të rinjët është nocion që mbulon të dy grupmoshat, p.sh. ata ndërmjet moshës 10 dhe 24 vjeç. Sidoqoftë, adoleshenca e vërtetë, duke qenë periudhë e pjekurisë fizike, psikologjike dhe shoqërore prej fëmijërisë në pjekuri, mund të bie në cilëndo grupmoshë. Amësia e sigurtë- Amësia e sigurtë synon arritjen e shëndetit më të mirë të nënave dhe të posalindurve. Kjo nënkupton zvoglimin e vdekshmërisë dhe sëmundshmërisë maternale dhe përmirësimit të shëndetit të foshnjeve të posalindura përmes qasjes së barabartë në kujdesin shëndetësor primar, duke përfshirë këtu edhe planifikimin familjar, kujdesin prenatal, në lindje dhe pas lindjes për nënën dhe foshnjen dhe qasjen në kujdesin themelor obstetrik dhe neonatal. Fertilizimi dhe koncepcioni-konceptet e fertilizimit dhe koncepcionit shpesh janë ngatërruar. Fertilizimi ka të bëjë me bashkimin e një veze dhe një spermatozoidi. Koncepcioni është definuar nga Kolegji Amerikan i Obstetrikës dhe Gjinekologjisë se paraqitet në kohën e implantimit të vezës së fertilizuar në murin e mitrës, p.sh. ajo pikë në zhvillimin biologjik i përgjigjet fazës fillestare të organizmit biologjik unikal. Dallimi i mësipërm ndërmjet fertilizimit dhe koncepcionit është përdorur nga Institutet Kombëtare të Shëndetësisë të Shteteve të Bashkuara në krijimin e udhërrëfyesve të ndryshëm të vlefshëm për hulumtime në riprodhimin njerëzor. Infertiliteti- Paaftësia për të mbetur shtatzënë. Infertilitetit primar d.t.th. që çifti nuk ka pasur asnjë shtatzëni, përkundër marrëdhënieve dhe dështon për të mbetur shtatzënë, përkundër përpjekjeve pas 2 vjetëve të marrëdhënjeve seksuale të rregullta pa mbrojtje. Inferteiliteti sekondar d.t.th. që çifti ka pasur shtatzëni më parë, por më pas është i paaftë të mbetet shtatzënë përkundër marrëdhënjeve dhe përpjekjeve për të mbetur shtatzënë për një periudhë prej dy vjetëve. Nëse gruaja ka ushqyer në gji foshnjen e mëparshme, periudha kohore dy vjeçare duhet llogaritur prej përfundimit të amenoresë së laktacionit. Lindja -Dalja apo nxjerrja e plotë e fetusit të vdekur me peshë më të madhe se 500 g apo e fetusit të gjallë prej nënës së vet, pa marrë parasysh kohëzgjatjen e shtatzënisë. Periudha neonatale- Periudha neonatale fillon pas lindjes dhe përfundon me mbushjen e 28 ditëve të jetës pas lindjes. Vdekjet neonatale (vdekjet në mesin e të lindurve gjallë gjatë 28 ditëve të para të jetës) mund të ndahen në vdekje të hershme neonatale, që paraqiten gjatë 7 ditëve të para të jetës dhe vdekje të vonshme neonatale, që paraqiten pas ditës së 7-të por para përfundimit të ditës së 28-të të jetës. Periudha perinatale- Periudha perinatale fillon me përmbylljen e javës së 22-të (154 ditë) të gestacionit (kohës kur pesha e lindjes është normal 500 g), dhe përfundon me përmbylljen e ditës së 7-të pas lindjes. 84

86 Planifikimi familjar - Nënkupton aftësin e individëve dhe çifteve për të parashikuar dhe arritur numrin e dëshiruar të fëmijëve dhe distancën dhe kohën e lindjes së tyre. Planifikimi familjar është arritur përmes kontracepcionit, të definuar si çfardo mënyrë efektive për të parandaluar shtatzëninë, si dhe përmes trajtimit të infertilitetit të pavullnetshëm. Efekti kontraceptiv mund të sigurohet përmes metodave të përkohshme dhe të përhershme. Metodat e përkohshme përfshijnë: abstinimin periodik gjatë periudhës fertile, coitus interruptus (tërheqjen), përdorimin e periudhave të natyrshme të infertilitetit (p.sh. gjatë të ushqyerit në gji dhe amenoresë postpartale), përmes përdorimit të hormoneve riprodhuese (p.sh. pilulave orale dhe injeksioneve dhe implantëve me veprim afatgjatë), vendosjes së mjetit në mitër (p.sh. dispozitivit intrauterin me bakër dhe lirues të hormoneve), dhe futjes së barrierës që pengon ngjitjen e spermës në traktin e sipërm gjenital të femrës (p.sh. kondomi, diafragma dhe spermicidet). Metodat permanente të kontracepcionit përfshijnë sterilizimin mashkullor dhe femrorë. (Definicioni i punës i përdorur nga Programi special i hulumtimeve dhe Aftësimi për hulumtime në Riprodhimin njerëzor dhe Divizioni i Shëndetit Familjar) Prevalenca e kontracepcionit (PrK) Përqindja e çifteve që përdorin një metodë kontraceptive, qoftë ajo bashkëkohore apo tradicionale. Përdorim i metodave kontraceptive Çiftet (100 gra të moshës fertile) Shkalla e vdekshmëris së hershme neonatale Vdekjet në ditën 0 6 pas lindjes së gjallë 1000 të lindur gjallë. = lindur gjallë 1000 Të lindur gjallë Shkalla e vdekshmëris së vonshme neonatale (ShVVN) Vdekjet në ditën 7 27 pas lindjes së gjallë 1000 të lindur gjallë. = Vdekjet në ditën e 7 27-të pas lindjes së gjallë 1000 Të lindur gjallë Shkalla e lindjeve (apo shkalla e shtimit natyror të popullsisë) Numri i lindjeve në 1000 banorë në vitin e dhënë. Shkalla e të lindurve vdekur Të lindur vdekur 1000 Të lindur gjallë + të lindur vdekur Shkalla e vdekshmëris maternale Numri vjetor i vdekjeve të grave prej shkaktarëve të lidhur me shtatzëni në gra të moshës riprodhuese. Shkalla e vdekshmëris perinatale E ndarë në vdekje antenatale + vdekje në lindje + vdekje në ditën 0 6 pasi ka lindur gjallë 1000/të gjitha lindjet. Shkalla e vdekshmëris infantile postneonatale (ShVIP) = Vdekjet prej ditës 28 deri 1 vjet pas lindjes së gjallë 1000 Të lindur gjallë Shkalla e vdekshmëris neonatale (ShVN) = Vdekjet në ditën 0 27-të pas lindjes së gjallë 1000 Të lindur gjallë 85

87 Shkalla e vdekshmëris infantile (ShVI) Numri vjetor i vdekjeve të foshnjeve nën moshën 1 vjeçare në 1000 të lindur gjallë. Akoma në mënyrë më specifike kjo është mundësia e vdekjes ndërmjet lindjes dhe moshës një vjeçare. (12) Vvdekjet nën moshën 1 vjeçare pas lindjes së gjallë 1000 Të lindur gjallë Shkalla e të ushqyerit ekskluziv në gji (ShUEGj). Përqindja e foshnjeve nën moshën 4 muajshe që janë të ushqyer ekskluzivisht në gji. Ky indikator përfshin të ushqyerit në gji prej mëndeshës dhe të ushqyerit me qumësht të shtrydhur gjiri. Foshnjet me moshë nën katër muaj (më pak se 120 ditëshe) që ShUEGj = kanë qenë të ushqyera vetëm me qumësht gjiri në 24 orët e fundit Foshnjet e moshës nën katër muajshe (më pak se 120 ditëshe) 86

88 Aneksi 3:Dokumentet ndërkombëtare nga Raporti Shëndetit Botëror i OBSH 87

Dokumenti Strategjik dhe Plani i Veprimit për

Dokumenti Strategjik dhe Plani i Veprimit për Dokumenti Strategjik dhe Plani i Veprimit për Shëndetin Seksual dhe Riprodhues 2017-2021 Dokumenti Strategjik dhe Plani i Veprimit për Shëndetin Seksual dhe Riprodhues 2017-2021 Shtypi: Shtypshkronja Pegi

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAMI I DOKTORATURËS DISERTACION

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAMI I DOKTORATURËS DISERTACION UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAMI I DOKTORATURËS DISERTACION TEMA: SHËRBIMI PSIKO-SOCIAL NË SHËRBIMET E SHËNDETIT RIPRODHUES NË SHQIPËRI Paraqitur në kërkim të gradës shkencore

More information

BARAZIA GJINORE në Shqipëri

BARAZIA GJINORE në Shqipëri BARAZIA GJINORE në Shqipëri Dhuna në familje Dhuna në familje është një problem i mbarë shoqërisë; Legjislacioni aktual e kërkon tashmë ngritjen e një sistemi të mekanizmi referimi; Asnjë institucion/individ

More information

PËR SHËNDETIN RIPRODHUES

PËR SHËNDETIN RIPRODHUES UNITED NATIONS United Nations Interim Administration Mission in Kosovo NATIONS UNIES Mission d Administration Intérimaire des Nations Unies au Kosovo UNMIK PROVISIONAL INSTITUTIONS OF SELF GOVERNMENT Ligji

More information

Analizë e situatës së parandalimit të keqtrajtimit të fëmijëve në Shqipëri Progresi në të ardhmen

Analizë e situatës së parandalimit të keqtrajtimit të fëmijëve në Shqipëri Progresi në të ardhmen Analizë e situatës së parandalimit të keqtrajtimit të fëmijëve në Shqipëri Progresi në të ardhmen Analizë e situatës së parandalimit të keqtrajtimit të fëmijëve në Shqipëri Progresi në të ardhmen ABSTRAKT

More information

Përmbajtja: Menaxhimi i Sistemeve të Informacionit

Përmbajtja: Menaxhimi i Sistemeve të Informacionit Përmbajtja: 1. Hyrje në sistemet e informacionit 2. Strategjia e organizates dhe sistemet e informacionit 3. Etika e informacionit privatesia dhe siguria 4. Rrjetet, interneti dhe biznesi elektronik (e-business)

More information

Rekomandimi Rec(2000)20 i Komitetit të Ministrave për shtetet anëtare mbi rolin e ndërhyrjes së hershme psikosociale në parandalimin e kriminalitetit

Rekomandimi Rec(2000)20 i Komitetit të Ministrave për shtetet anëtare mbi rolin e ndërhyrjes së hershme psikosociale në parandalimin e kriminalitetit MINISTERS DEPUTIES DÉLÉGUÉS DES MINISTRES Recommendations Recommandations Rec(2000)20 06/10/2000 Recommendation of the Committee of Ministers to member states on the role of early psychosocial intervention

More information

Plan-Programi për Auditor të Sektorit Publik

Plan-Programi për Auditor të Sektorit Publik Plan-Programi për Auditor të Sektorit Publik Trajnimi për kualifikimin Auditor të Sektorit Publik do të mbulojë lëndët dhe temat e mëposhtme: Moduli 1: Raportimi Financiar I. Teoria e kontabilitetit II.

More information

NJË STRATEGJI PËR NJË SHOQËRI ME BARAZI GJINORE DHE PA DHUNË.

NJË STRATEGJI PËR NJË SHOQËRI ME BARAZI GJINORE DHE PA DHUNË. MINISTRIA E PUNËS, ÇËSHTJEVE SOCIALE DHE SHANSEVE TË BARABARTA STRATEGJIA KOMBËTARE PËR BARAZINË GJINORE DHE DHUNËN NË FAMILJE 2007-2010 NJË STRATEGJI PËR NJË SHOQËRI ME BARAZI GJINORE DHE PA DHUNË. Në

More information

Sanksionimi i të drejtave të të moshuarve Drejt një Konvente të Kombeve të Bashkuara

Sanksionimi i të drejtave të të moshuarve Drejt një Konvente të Kombeve të Bashkuara Sanksionimi i të drejtave të të moshuarve Drejt një Konvente të Kombeve të Bashkuara Një mjet për promovimin e një dialogu për krijimin e një Konvente të re të Kombeve të Bashkuara mbi të Drejtat e të

More information

Edukimi fiziko-seksual dhe inteligjenca emocionale-seksuale

Edukimi fiziko-seksual dhe inteligjenca emocionale-seksuale Edukimi fiziko-seksual dhe inteligjenca emocionale-seksuale 1 Kjo paketë përmbledhëse e lidhur me edukimin seksual të të rinjve është hartuar bazuar në dy module: Gjithcka në një dhe Një Vullnetar mund

More information

UNIVERSITETI ALDENT FAKULTETI SHKENCAVE MJEKËSORE TEKNIKE

UNIVERSITETI ALDENT FAKULTETI SHKENCAVE MJEKËSORE TEKNIKE "Të rinjtë dhe shëndeti mendor në një botë në UNIVERSITETI ALDENT FAKULTETI SHKENCAVE MJEKËSORE TEKNIKE FAKULTETI SHEKNCAVE MJEKESORE TEKNIKE DITA BOTËRORE E SHËNDETIT MENDOR Dita Botërore e Shëndetit

More information

DOKTORATURË E DREJTA PËR KUJDES SHËNDETËSOR DHE SIGURIM SHËNDETËSOR NË REPUBLIKËN E SHQIPËRISË

DOKTORATURË E DREJTA PËR KUJDES SHËNDETËSOR DHE SIGURIM SHËNDETËSOR NË REPUBLIKËN E SHQIPËRISË DEPARTAMENTI I TË DREJTËS PUBLIKE DOKTORATURË E DREJTA PËR KUJDES SHËNDETËSOR DHE SIGURIM SHËNDETËSOR NË REPUBLIKËN E SHQIPËRISË Udhëheqëse shkencore Prof.Dr. Aurela ANASTASI Kandidate Laureta MANO Tiranë,

More information

Botimi: Analiza për vlerësimin e programeve kombëtare dhe masave për punësimin e personave me aftësi të kufizuara

Botimi: Analiza për vlerësimin e programeve kombëtare dhe masave për punësimin e personave me aftësi të kufizuara E Ë Z I L E A V E AN M A R G O R P Ë T T I M I S Ë R VLE E R A T Ë B M O K E V A S E V A N DHE MA O S R E P E N I M I S Ë N U P PËR A R A U Z I F U K Ë T I S Ë ME AFT Botimi: Analiza për vlerësimin e programeve

More information

AutoCAD Civil 3D. Xhavit Ratkoceri IEE Prishtine, Rep. e Kosoves Perfaqesues i Autodesk Autodesk

AutoCAD Civil 3D. Xhavit Ratkoceri IEE Prishtine, Rep. e Kosoves Perfaqesues i Autodesk Autodesk AutoCAD Civil 3D Xhavit Ratkoceri IEE Prishtine, Rep. e Kosoves Perfaqesues i Autodesk IEE shpk eshte themeluar ne 2004 Zyra kryesore ne Prishtine, Rep. e Kosove Zyra perkrahese ne Tirane, Rep. e Shqipërisë

More information

BLUEPRINT FOR ENGLISH LANGUAGE LEARNERS (ELLS) SUCCESS PROJEKTI PËR SUKSESIN E NXËNËSVE QË MËSOJNË ANGLISHT

BLUEPRINT FOR ENGLISH LANGUAGE LEARNERS (ELLS) SUCCESS PROJEKTI PËR SUKSESIN E NXËNËSVE QË MËSOJNË ANGLISHT EDUCATION DEPARTMENT / UNIVERSITY NEW YORK Misioni i Zyrës së Arsimit Dygjuhësh dhe Studimeve në Gjuhë të Huaja (Office of Bilingual Education and World Languages OBE-WL) pranë Departamentit të Arsimit

More information

CURRICULUM VITAE. Remarks: 8. Publikimet shkencore: Tema Revista shkencore Impact factor/issn The Tragic Living of Woman in Modern Albanian Literature

CURRICULUM VITAE. Remarks: 8. Publikimet shkencore: Tema Revista shkencore Impact factor/issn The Tragic Living of Woman in Modern Albanian Literature CURRICULUM VITAE 1. Mbiemri: VULA 2. Emri: Elsa 3. Kombesia: Shqipëtare 4. Data e lindjes Kosovare 5. Vendi i lindjes: 26.05.1991 6. Kontakti: Femër Email: Tel: vula.elsa@gmail.com /elsa.vula@uni-gjk.org

More information

AKSESIMI I SHËRBIMEVE SHËNDETËSORE NGA GRUPET NË NEVOJË

AKSESIMI I SHËRBIMEVE SHËNDETËSORE NGA GRUPET NË NEVOJË miuro per Apollinem medicum et Sanitiam et Remediatiam et deo s universos et universas, scitores faciens, perficiam secundem possibilitatem et actionem et iudicium meu AKSESIMI I SHËRBIMEVE SHËNDETËSORE

More information

Pjesëmarrja e Institucionit të AP në Procesin e Monitorimit të Konventës CEDAW dhe Raportimit përpara Komitetit CEDAW

Pjesëmarrja e Institucionit të AP në Procesin e Monitorimit të Konventës CEDAW dhe Raportimit përpara Komitetit CEDAW This programe is funded by the European Union Pjesëmarrja e Institucionit të AP në Procesin e Monitorimit të Konventës CEDAW dhe Raportimit përpara Komitetit CEDAW This programe is funded by the European

More information

Karta Evropiane e Shëndetit të Zemrës

Karta Evropiane e Shëndetit të Zemrës Karta Evropiane e Shëndetit të Zemrës Preambula Vdekshmëria dhe Sëmundshmëria Sëmundja kardiovaskulare (Sëmundja e zemrës dhe enëve të gjakut) është shkaku nr. 1 i vdekjeve të grave dhe të burrave në Europë

More information

Raporti i Implementimit të Planit të Veprimit për Fëmijë

Raporti i Implementimit të Planit të Veprimit për Fëmijë Raporti i Implementimit të Planit të Veprimit për Fëmijë 93 2012-2015 Raporti i Implementimit të Planit të Veprimit për Fëmijë 1 2012-2015 Botimi i këtij raporti u mundësua nga Save the Children 2 TIRANË,

More information

E DREJTA E FËMIJËVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA PËR ARSIM GJITHËPËRFSHIRËS

E DREJTA E FËMIJËVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA PËR ARSIM GJITHËPËRFSHIRËS E DREJTA E FËMIJËVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA PËR ARSIM GJITHËPËRFSHIRËS Praktikat e suksesshme në rajonin e EQL/KSHP dhe rekomandimet për Qeverinë Shqiptare. Mars 2012 E drejta E fëmijëve me aftësi të kufizuara

More information

Vlerësimi i Shërbimeve të Konsultoreve të Nënës dhe Fëmijës në Shqipëri

Vlerësimi i Shërbimeve të Konsultoreve të Nënës dhe Fëmijës në Shqipëri Vlerësimi i Shërbimeve të Konsultoreve të Nënës dhe Fëmijës në Shqipëri Raport Final 28 Mars, 2011 Gianfranco Gori MD Silvia Pivetta MD, MPH Giorgio Tamburlini MD PhD I. HYRJE Sektori shëndetësor shqiptar

More information

From the Pastor s Desk

From the Pastor s Desk Saint George Orthodox Church September November, 2014 From the Pastor s Desk Dear Brothers and Sisters: You may have noticed that The Wonderworker did not appear in July as it usually has. It will now

More information

Udhëzime për shkolla W RLD. Udhëzime për. #fëmijëtimarrinshkollatpërsipër. CHILDREN'S 20 Nëntor 2017 DAY

Udhëzime për shkolla W RLD. Udhëzime për. #fëmijëtimarrinshkollatpërsipër. CHILDREN'S 20 Nëntor 2017 DAY Udhëzime për #fëmijëtimarrinshkollatpërsipër Udhëzime për shkolla W RLD CHILDREN'S 20 Nëntor 2017 DAY #Fëmijët i marrin shkollat përsipër Është ditë zbavitëse që përçon porosi serioze, ku përveç njoftimit

More information

Udhëzues për dizajnimin e Strategjisë Nacionale për Zhvillimin e Statistikës (SNZhS) PARIS21 Secretariat

Udhëzues për dizajnimin e Strategjisë Nacionale për Zhvillimin e Statistikës (SNZhS) PARIS21 Secretariat Udhëzues për dizajnimin e Strategjisë Nacionale për Zhvillimin e Statistikës (SNZhS) PARIS21 Secretariat Nëntor 2004 Përmbajtja Parathënie Akronimet. Kapitulli 1. Hyrje 1.1. Vështrim i përgjithshëm mbi

More information

UNIVERSITETI I GJAKOVËS FAKULTETI I MJEKËSISË PROGRAMI I INFERMIERISË PUNIM DIPLOME. TEMA: Kujdesi infermieror te personat me retardim mendor

UNIVERSITETI I GJAKOVËS FAKULTETI I MJEKËSISË PROGRAMI I INFERMIERISË PUNIM DIPLOME. TEMA: Kujdesi infermieror te personat me retardim mendor UNIVERSITETI I GJAKOVËS FAKULTETI I MJEKËSISË PROGRAMI I INFERMIERISË PUNIM DIPLOME TEMA: Kujdesi infermieror te personat me retardim mendor Kandidatja: Mentore: Prof. Ass. Dr. Iliriana Raça Bunjaku Gjakovë,

More information

Tema: ZHVILLIMI I POLITIKAVE SOCIALE NË SHQIPËRI DHE NË FRANCË, VENDI QË ZËNË FËMIJËT NË KËTO POLITIKA

Tema: ZHVILLIMI I POLITIKAVE SOCIALE NË SHQIPËRI DHE NË FRANCË, VENDI QË ZËNË FËMIJËT NË KËTO POLITIKA REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE Tema: ZHVILLIMI I POLITIKAVE SOCIALE NË SHQIPËRI DHE NË FRANCË, VENDI QË ZËNË FËMIJËT NË KËTO POLITIKA KANDIDATI: Msc. Ina

More information

ÇËSHTJET GJINORE DHE KONTROLLI I ARMËVE TË VOGLA DHE TË LEHTA (SALW)

ÇËSHTJET GJINORE DHE KONTROLLI I ARMËVE TË VOGLA DHE TË LEHTA (SALW) This project is funded by the European Union Empowered lives. Resilient nations. Hyrja Politikat për kontrollin e armëve të vogla dhe të lehta kanë si qëllim që të rrisin sigurinë e përgjithshme të qytetarëve

More information

POLITIKAT E PËRFSHIRJES SOCIALE PËR FËMIJËT DHE FINANCIMI I TYRE NË SHQIPËRI

POLITIKAT E PËRFSHIRJES SOCIALE PËR FËMIJËT DHE FINANCIMI I TYRE NË SHQIPËRI POLITIKAT E PËRFSHIRJES SOCIALE PËR FËMIJËT DHE FINANCIMI I TYRE NË SHQIPËRI Falënderime Botimi Politikat e përfshirjes sociale për fëmijët dhe financimi i tyre në Shqipëri përbëhet nga tri pjesë, të

More information

Education Sector. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. Shqipëria. Analizë e Politikës Arsimore Çështje dhe Rekomandime

Education Sector. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. Shqipëria. Analizë e Politikës Arsimore Çështje dhe Rekomandime Education Sector United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization Shqipëria Analizë e Politikës Arsimore Çështje dhe Rekomandime Prill 2017 Shqipëria Analizë e politikës arsimore Çështje

More information

Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor.

Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor. SHTOJCAT Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor. SHTOJCA 1 Shembuj për përdorimin praktik të programit për aftësitë

More information

VENDIMI nr. 14/04 PLANI I VEPRIMIT 2004 i OSBE-së PËR PROMOVIMIN E BARAZISË GJINORE

VENDIMI nr. 14/04 PLANI I VEPRIMIT 2004 i OSBE-së PËR PROMOVIMIN E BARAZISË GJINORE This is not an official translation of MC.DEC/14/04 MC.DEC/14/04 Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë 7 dhjetor 2004 Këshilli i ministrave Sofje 2004 Nga anglishtja Dita e dytë e takimit të

More information

PARIMI I BARAZISE DHE MOSDISKRIMINIMIT.

PARIMI I BARAZISE DHE MOSDISKRIMINIMIT. ESE TEMA : PARIMI I BARAZISE DHE MOSDISKRIMINIMIT. GARANCITE LIGJORE ( KUADRI LIGJOR NE SHQIPERI ) DHE INSTITUCIONET GARANTUESE PER MBROJTJEN NGA DISKRIMINIMI. PUNOI : XHON SKENDERI GRUPI 3 FAKULTETI I

More information

Komuna sipas masës së fëmijës

Komuna sipas masës së fëmijës Komuna sipas masës së fëmijës DORACAK PËR PËRGATITJEN E PLANIT LOKAL AKSIONAL PËR FËMIJËT 1 2 CIP Katalogizacija vo publikacija Nacionalna i univerzitetska biblioteka Sv. Kliment Ohridski Skopje 342.7.053.2:352.077.6(497.7)(035)

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAMI I DOKTORATURЁS DISERTACION

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAMI I DOKTORATURЁS DISERTACION UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAMI I DOKTORATURЁS DISERTACION ABORTI SELEKTIV GJINOR NË SHQIPËRI, NJË VËSHTRIM MBI SHKAQET DHE PASOJAT PSIKOLOGJIKE MSc. Dorina XHANI Paraqitur

More information

Gender & HIV/AIDS. Tekste të Rëndësishme, Studime rastesh Mjete, Udhëzues dhe Organizata

Gender & HIV/AIDS. Tekste të Rëndësishme, Studime rastesh Mjete, Udhëzues dhe Organizata Gender & HIV/AIDS Tekste të Rëndësishme, Studime rastesh Mjete, Udhëzues dhe Organizata Emma Bell (autore) Emma është Drejtuese e Kërkimit dhe Komunikimeve me BRIDGE. Ajo kordinon punën e shërbimeve të

More information

VLERËSIMI I BARAZISË GJINORE NE VEND

VLERËSIMI I BARAZISË GJINORE NE VEND VLERËSIM I BARAZISË GJINORE NË VEND COUNTRY GENDER ASSESSMENT SERIES VLERËSIMI I BARAZISË GJINORE NE VEND NATIONAL GENDER PROFILE BARAZIA GJINORE, AND BUJQËSIA DHE OF AGRICULTURAL ZHVILLIMI RURAL NË SHQIPËRI

More information

MATJA E PERFORMANCËS, IMPAKTIT DHE KËNAQSHMËRISË NË NIVEL LOKAL

MATJA E PERFORMANCËS, IMPAKTIT DHE KËNAQSHMËRISË NË NIVEL LOKAL MANUAL MATJA E PERFORMANCËS, IMPAKTIT DHE KËNAQSHMËRISË NË NIVEL LOKAL Ky botim është realizuar me përkrahjen e projektit Promovimi i Shoqërisë Demokratike (DSP) i financuar nga Zyra Zvicerane për Bashkëpunim

More information

Curriculum-Vitae. Prof.Dr. Universiteti i Sporteve te Tiranes. Rruga e Kavajës 185/3 Tiranë. Foto

Curriculum-Vitae. Prof.Dr. Universiteti i Sporteve te Tiranes. Rruga e Kavajës 185/3 Tiranë. Foto Foto Curriculum-Vitae Informacione Personale I martuar Emër / Mbiemër Profesioni Dhimitraq Stratoberdha Mjek/ Pedagog Titulli Akademik Institucioni ku punon Adresa Prof.Dr Universiteti i Sporteve te Tiranes

More information

VLERËSIMI I FORMAVE ALTERNATIVE TË KUJDESIT DHE MBËSHTETJES SË SHËRBIMEVE FAMILJARE PËR FËMIJËT ME PAAFTËSI RAPORT

VLERËSIMI I FORMAVE ALTERNATIVE TË KUJDESIT DHE MBËSHTETJES SË SHËRBIMEVE FAMILJARE PËR FËMIJËT ME PAAFTËSI RAPORT VLERËSIMI I FORMAVE ALTERNATIVE TË KUJDESIT DHE MBËSHTETJES SË SHËRBIMEVE FAMILJARE PËR FËMIJËT ME PAAFTËSI RAPORT Dhjetor 2015 CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека

More information

KRIMINALITETI I TË MITURVE NË SHQIPËRI. Analizë e shkaqeve dhe faktorëve të kriminalitetit tek të miturit në Shqipëri

KRIMINALITETI I TË MITURVE NË SHQIPËRI. Analizë e shkaqeve dhe faktorëve të kriminalitetit tek të miturit në Shqipëri KRIMINALITETI I TË MITURVE NË SHQIPËRI Analizë e shkaqeve dhe faktorëve të kriminalitetit tek të miturit në Shqipëri 1 KRIMINALITETI I TË MITURVE NË SHQIPËRI KRIMINALITETI I TË MITURVE NË SHQIPËRI Analizë

More information

Nr.8 dhjetor 2017 Shkup

Nr.8 dhjetor 2017 Shkup Nr.8 dhjetor 2017 Shkup Ne angazhohemi për botë, në të cilën çdo vend do të sigurojë rritje të qëndrueshme të përhershme, inkluzive dhe ekonomike dhe punë me dinjitet për të gjithë. Kujdesi i paguar dhe

More information

Zhvillimi rural me pjesëmarrje në Shqipëri

Zhvillimi rural me pjesëmarrje në Shqipëri PhD Enea Hoti MA Orsiola Kurti Zhvillimi rural me pjesëmarrje në Shqipëri: Gjendja aktuale dhe sfidat e ardhshme Hyrje Zonat rurale në Shqipëri vuajnë nga përdorimi jo efiçient i burimeve, nga performanca

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E MIRËQENIES SOCIALE DHE RINISË STRATEGJIA KOMBËTARE E MBROJTJES SOCIALE

REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E MIRËQENIES SOCIALE DHE RINISË STRATEGJIA KOMBËTARE E MBROJTJES SOCIALE REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E MIRËQENIES SOCIALE DHE RINISË STRATEGJIA KOMBËTARE E MBROJTJES SOCIALE 2015-2020 Faqe HYRJE 3 I. KUSHTET AKTUALE 5 1. Varfëria dhe skema e Ndihmës Ekonomike 5 2. Aftësia

More information

PËRGJEGJËSIA LIGJORE E PUNËDHËNËSIT NË RASTET E AKSIDENTEVE NË PUNË DHE SËMUNDJEVE PROFESIONALE SIPAS DISPOZITAVE TË LEGJISLACIONIT SHQIPTAR

PËRGJEGJËSIA LIGJORE E PUNËDHËNËSIT NË RASTET E AKSIDENTEVE NË PUNË DHE SËMUNDJEVE PROFESIONALE SIPAS DISPOZITAVE TË LEGJISLACIONIT SHQIPTAR PËRGJEGJËSIA LIGJORE E PUNËDHËNËSIT NË RASTET E AKSIDENTEVE NË PUNË DHE SËMUNDJEVE PROFESIONALE SIPAS DISPOZITAVE TË LEGJISLACIONIT SHQIPTAR Eneida SEMA, LL.M1* I. Hyrje Shqipëria është një vend demokratik

More information

INKLUZIONI NË ARSIMIN E MESËM PROFESIONAL

INKLUZIONI NË ARSIMIN E MESËM PROFESIONAL INKLUZIONI NË ARSIMIN E MESËM PROFESIONAL DORACAK PËR PUNË ME NXËNËSIT ME NEVOJA TË VEÇANTA ARSIMORE Inkluzioni në arsimin e mesëm profesional Doracak për punë me nxënësit me nevoja të veçanta arsimore

More information

PLANI KOMBËTAR I VEPRIMIT PËR RININË

PLANI KOMBËTAR I VEPRIMIT PËR RININË PLANI KOMBËTAR I VEPRIMIT PËR RININË PLANI KOMBËTAR I VEPRIMIT PËR RININË Miratuar me Vendim të Këshillit të Ministrave Nr. 383,datë 6 maj 2015 Mirënjohje e veçantë shkon dhe për 12 000 të rinjtë, anëtarë

More information

PLANIFIKIMIN HAPËSINOR

PLANIFIKIMIN HAPËSINOR UDHËZUES për në PLANIFIKIMIN HAPËSINOR ME PJESËMARRJE KOSOVË August Gusht 2015 UDHËZUES PËR PLANIFIKIMIN HAPËSINOR ME PJESËMARRJE NË KOSOVË 1 Ky udhëzues është përgatitur nga CHwB, Prishtinë. Pikëpamjet

More information

Pjesëmarrja Politike, Sociale dhe Ekonomike e të Rinjve në Shqipëri. Raport Vjetor

Pjesëmarrja Politike, Sociale dhe Ekonomike e të Rinjve në Shqipëri. Raport Vjetor Pjesëmarrja Politike, Sociale dhe Ekonomike e të Rinjve në Shqipëri Raport Vjetor Përmbajtja Akronime... 3 Fakte mbi Pjesëmarrjen Politike të të Rinjve... 4 Fakte mbi Pjesëmarrjen Sociale të të Rinjve...

More information

I. HYRJE NË SISTEMIN E TË DREJTAVE TË NJERIUT

I. HYRJE NË SISTEMIN E TË DREJTAVE TË NJERIUT I. HYRJE NË SISTEMIN E TË DREJTAVE TË NJERIUT DINJITETI NJERËZOR TË DREJTAT E NJERIUT ARSIMIMI PËR TË DREJTAT E NJERIUT SIGURIA NJERËZORE >> Kultura e të drejtave të njeriut nxjerr fuqinë e saj më të madhe

More information

STANDARDET E SHKOLLËS SI QENDËR KOMUNITARE (DRAFT)

STANDARDET E SHKOLLËS SI QENDËR KOMUNITARE (DRAFT) Drejtoria e Përgjithshme e Arsimit Parauniversitar INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT STANDARDET E SHKOLLËS SI QENDËR KOMUNITARE (DRAFT) Janar, 2014 STANDARDET E SHKOLLËS SI QENDËR KOMUNITARE, NJË SHKOLLË

More information

KOHEZIONI SOCIAL DHE INTEGRIMI I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË NË STRUKTURAT EVRO-ATLANTIKE

KOHEZIONI SOCIAL DHE INTEGRIMI I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË NË STRUKTURAT EVRO-ATLANTIKE Sadik Zenku, MA C E N T R U M 6 UDC: 327.51.071.51(497.7:100-622 HATO + 4-622 EУ) KOHEZIONI SOCIAL DHE INTEGRIMI I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË NË STRUKTURAT EVRO-ATLANTIKE СОЦИЈАЛНА КОЕЗИЈА И ИНТЕГРАЦИЈАТА

More information

STRATEGJIA KOMBËTARE PËR MBROJTJEN SOCIALE

STRATEGJIA KOMBËTARE PËR MBROJTJEN SOCIALE STRATEGJIA KOMBËTARE PËR MBROJTJEN SOCIALE 2015 2020 Strategjia Kombëtare për Mbrojtjen Sociale 2015 2020 STRATEGJIA KOMBËTARE PËR MBROJTJEN SOCIALE 2015 2020 Miratuar me vendim të Këshillit të Ministrave

More information

Programi M: Doracaku i Meshkujve të Rinj. Një qasje Gjinore për Ndërtimin e Aftësive Jetësore për një Tranzicion të Shëndetshëm drejt Burrërisë

Programi M: Doracaku i Meshkujve të Rinj. Një qasje Gjinore për Ndërtimin e Aftësive Jetësore për një Tranzicion të Shëndetshëm drejt Burrërisë Programi M: Doracaku i Meshkujve të Rinj Një qasje Gjinore për Ndërtimin e Aftësive Jetësore për një Tranzicion të Shëndetshëm drejt Burrërisë Doracaku M është një dokument i hartuar nga Iniciativa e të

More information

Korniza evropiane e kualifikimeve (KEK) për mësimin gjatë gjithë jetës. Korniza Evropiane e Kualifikimeve

Korniza evropiane e kualifikimeve (KEK) për mësimin gjatë gjithë jetës. Korniza Evropiane e Kualifikimeve Korniza evropiane e kualifikimeve (KEK) për mësimin gjatë gjithë jetës Korniza Evropiane e Kualifikimeve Europe Direct është një shërbim, që u ndihmon të gjeni përgjigjet në pyetjet tuaja rreth Bashkimit

More information

Cilësia e Arsimit dhe Mundësitë për Zhvillimin e Aftësive në Shqipëri

Cilësia e Arsimit dhe Mundësitë për Zhvillimin e Aftësive në Shqipëri Cilësia e Arsimit dhe Mundësitë për Zhvillimin e Aftësive në Shqipëri Analizë e rezultateve të PVNN-së 2000-2012 Qershor 2014 Njësia për Sektorin e Arsimit Rajoni i Europës dhe Azisë Qendrore Përmbajtja

More information

NJËSIA 4: Konflikti Çka duhet bërë nëse nuk pajtohemi?

NJËSIA 4: Konflikti Çka duhet bërë nëse nuk pajtohemi? NJËSIA 4: Konflikti Çka duhet bërë nëse nuk pajtohemi? Koncepti i paqes ka një dimension të rëndësishëm kulturor. Tradicionalisht, në kulturat e lashta të lindjes, paqja ka të bëjë më shumë me paqen e

More information

Të Drejtat e Njeriut dhe Identiteti Gjinor

Të Drejtat e Njeriut dhe Identiteti Gjinor Të Drejtat e Njeriut dhe Identiteti Gjinor Artikujt e posaçëm mbi çështje të veçanta porositen nga Komisioneri për të Drejtat e Njeriut me qëllim për të kontribuar në debatimin ose reflektimin e mëtejshëm

More information

ROLI I MËSUESVE NË MBËSHTETJE TË PUNËS INDIVIDUALE PËR ZHVILLIMIN TËRËSOR SIPAS GRUPMOSHAVE

ROLI I MËSUESVE NË MBËSHTETJE TË PUNËS INDIVIDUALE PËR ZHVILLIMIN TËRËSOR SIPAS GRUPMOSHAVE ROLI I MËSUESVE NË MBËSHTETJE TË PUNËS INDIVIDUALE PËR ZHVILLIMIN TËRËSOR SIPAS GRUPMOSHAVE roli i mësuesve në mbështetje të punës individuale për zhvillimin tërësor sipas grupmoshave Autorët: Dr. Kristina

More information

Sjellja e politikave për sigurinë kombëtare dhe Gjinia

Sjellja e politikave për sigurinë kombëtare dhe Gjinia Shënim praktik 8 Mjet praktik për gjininë dhe RSS Sjellja e politikave për sigurinë kombëtare dhe Gjinia Peter Albrecht dhe Karen Barnes Sjellja e politikave për sigurinë kombëtare dhe Gjinia Peter Albrecht

More information

DIFERENCAT GJINORE DHE PJESËMARRJA QYTETARE E KOMUNITETEVE VENDORE NË INFORMIMIN MJEDISOR

DIFERENCAT GJINORE DHE PJESËMARRJA QYTETARE E KOMUNITETEVE VENDORE NË INFORMIMIN MJEDISOR DIFERENCAT GJINORE DHE PJESËMARRJA QYTETARE E KOMUNITETEVE VENDORE NË INFORMIMIN MJEDISOR DIFERENCAT GJINORE DHE PJESËMARRJA QYTETARE E KOMUNITETEVE VENDORE NË INFORMIMIN MJEDISOR në kuadër të projektit:

More information

Rinia në udhëkryq, cila është rruga?!

Rinia në udhëkryq, cila është rruga?! Rinia në udhëkryq, cila është rruga?! Prishtinë, 2016 a MAKE A DIFFERENCE Rinia në udhëkryq, cila është rruga?! Prishtinë, 2016 Ky bo m u realizua nga OJQ Make A Difference (M.A.D.) përkrahur nga Friedrich-Ebert-S

More information

Komuna e KLLOKOTIT LOGOS. Prezentim i buxhetit komunal për vitin Swiss Kosovo Local Governance and Decentralization Support LOGOS

Komuna e KLLOKOTIT LOGOS. Prezentim i buxhetit komunal për vitin Swiss Kosovo Local Governance and Decentralization Support LOGOS Schweizerische Eidgenossenschaft Confédération suisse Confederazione Svizzera Confederaziun svizra Swiss Agency for Development and Cooperation SDC implemented by: Natural Resource Management Rural Economy

More information

The Danish Neighbourhood Programme. Udhëzues. e të drejtave. shëndetësore

The Danish Neighbourhood Programme. Udhëzues. e të drejtave. shëndetësore The Danish Neighbourhood Programme Udhëzues për monitorimin e të drejtave të njeriut në institucionet shëndetësore Tiranë, Mars 2015 The Danish Neighbourhood Programme Udhëzues për monitorimin e të drejtave

More information

Reforma e MFK në Shqipëri

Reforma e MFK në Shqipëri A joint initiative of the OECD and the European Union, principally financed by the EU Reforma e MFK në Shqipëri Anila Çili, Drejtore e NjQH/MFK Ministria e Financave EUROPEAN COMMISSION Ankara, 04 06 qershor

More information

Konventa kuadër per mbrojtjen e pakicave kombetare dhe raporti shpjegues

Konventa kuadër per mbrojtjen e pakicave kombetare dhe raporti shpjegues Konventa kuadër per mbrojtjen e pakicave kombetare dhe raporti shpjegues Framework Convention for the protection of national minorities and explanatory report Convention-cadre pour la protection des minorités

More information

DEKADA E PËRFSHIRJES SË ROMËVE

DEKADA E PËRFSHIRJES SË ROMËVE REPUBLIKA E SHQIPËRISË DEKADA E PËRFSHIRJES SË ROMËVE Plani Kombëtar i Veprimit 2010-2015 DEKADA E PËRFSHIRJES SË ROMËVE Plani Kombëtar i Veprimit 2010-2015 Tiranë, 2011 Plani Kombëtar i Veprimit Dekadën

More information

Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor.

Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor. SHTOJCA Në fund të programit gjenden Shtojcat, në të cilat pasqyrohen shembuj praktikë(jo të detyruar), të zbatimit të programit mësimor. SHTOJCA 1 Shëmbuj për përdorimin praktik të programit për aftësitë

More information

European Network. Edukimi seksual. Në Evropë dhe Azinë Qendrore. Përparimet dhe zhvillimet e fundit të teknologjisë

European Network. Edukimi seksual. Në Evropë dhe Azinë Qendrore. Përparimet dhe zhvillimet e fundit të teknologjisë European Network QENDRA SHQIPTARE PER POPULLSINE DHE ZHVILLIMIN ALBANIAN CENTER FOR POPULATION AND DEVELOPMENT Edukimi seksual Në Evropë dhe Azinë Qendrore Përparimet dhe zhvillimet e fundit të teknologjisë

More information

RAPORT VLERËSIMI. Grupi i Ekspertëve: Av. Entila Zyba Dr. Blerta Çani Manjola Veizi Xheni UNWOMEN

RAPORT VLERËSIMI. Grupi i Ekspertëve: Av. Entila Zyba Dr. Blerta Çani Manjola Veizi Xheni UNWOMEN RAPORT VLERËSIMI DHUNA NDAJ GRAVE E VAJZAVE NGA KOMUNITETE TË PAFAVORIZUARA - NJË VËSHTRIM MBI FENOMENIN E DHUNËS NDAJ GRAVE E VAJZAVE NGA KOMUNITETET ROM, LGBT DHE ATYRE ME AFTËSI TË KUFIZUARA NË BASHKITË,

More information

Për Shkollën Qendër Komunitare -

Për Shkollën Qendër Komunitare - DREJTORIA ARSIMORE RAJONALE KORÇË UDHËZUESI I GJITHËPËRFSHIRJES Për Shkollën Qendër Komunitare - Mbështetur nga UNICEF Dhjetor, 2014 1 Ky material u përgatit në kuadrin e Programit të Arsimit Bazë të UNICEF-it

More information

SISTEMI I DREJTËSISË PËR TË MITUR NË SHQIPËRI KRAHASUAR ME STANDARTET NDËRKOMBËTARE

SISTEMI I DREJTËSISË PËR TË MITUR NË SHQIPËRI KRAHASUAR ME STANDARTET NDËRKOMBËTARE SISTEMI I DREJTËSISË PËR TË MITUR NË SHQIPËRI KRAHASUAR ME STANDARTET NDËRKOMBËTARE Femi SUFAJ* Abstrakt: Studimi analizon në mënyrë të përmbledhur evoluimin e sistemit të drejtësisë për të mitur në Shqipëri

More information

Ndalimi i ndëshkimit trupor në shkolla Përgjigje në pyetjet që shtrohen më së shpeshti

Ndalimi i ndëshkimit trupor në shkolla Përgjigje në pyetjet që shtrohen më së shpeshti Ndalimi i ndëshkimit trupor në shkolla Përgjigje në pyetjet që shtrohen më së shpeshti Nisma Globale për t i Dhënë Fund Ndëshkimit Trupor të Fëmijëve 1 Në këtë seri: Ndalimi i ndëshkimit trupor të fëmijëve:

More information

PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR

PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR MINISTRIA E ARSIMIT E SHKENCËS DHE E TEKNOLOGJISË PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR Për klasën e parë fillore Prishtinë, gusht 2003 1 Kryredaktor Isuf Zeneli Redaktorë: Xhavit Rexhaj Ramush Lekaj Ilaz Zogaj Arbër

More information

UDHËZIME PËR EDUKIMIN GLOBAL

UDHËZIME PËR EDUKIMIN GLOBAL Qendra Veri-Jug e Këshillit të Evropës UDHËZIME PËR EDUKIMIN GLOBAL Zhvilluar nga Rrjeti i Javës së Edukimit Global I koordinuar nga Qendra Veri-Jug e Këshillit të Evropës UDHËZIME PËR EDUKIMIN GLOBAL

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË KOMISIONERI PËR MBROJTJEN NGA DISKRIMINIMI

REPUBLIKA E SHQIPËRISË KOMISIONERI PËR MBROJTJEN NGA DISKRIMINIMI REPUBLIKA E SHQIPËRISË KOMISIONERI PËR MBROJTJEN NGA DISKRIMINIMI RAPORT I VEÇANTE Për mbrojtjen dhe respektimin e të drejtave të komunitetit LGBTI në Shqipëri 1 PËRMBAJTJA Hyrja... fq. 3 1. Kuadri Ligjor...fq.4

More information

Formular për SYLLABUS të Lëndës

Formular për SYLLABUS të Lëndës Formular për SYLLABUS të Lëndës Të dhëna bazike të lëndës Njësia akademike: Titulli i lëndës: Retorika dhe Argumenti Niveli: Bachelor Statusi lëndës: Zgjedhore Viti i 3 studimeve: Numri i orëve 3+0 në

More information

Vlerësimi i Njësive për Mbrojtjen e Fëmijëve

Vlerësimi i Njësive për Mbrojtjen e Fëmijëve Vlerësimi i Njësive për Mbrojtjen e Fëmijëve Vlerësimi i Njësive për Mbrojtjen e Fëmijëve World Vision Stephanie Delaney Konsulente Ndërkombëtare për Mbrojtjen, Pjesëmarrjen, të Drejtat dhe Mirëqenien

More information

MINISTRIA E ARSIMIT, SHKENCËS DHE E TEKNOLOGJISË E KOSOVËS STANDARDET E PËRGJITHSHME TË EDUKIMIT DHE ARSIMIT PARASHKOLLOR NË KOSOVË (3-6 VJEÇ)

MINISTRIA E ARSIMIT, SHKENCËS DHE E TEKNOLOGJISË E KOSOVËS STANDARDET E PËRGJITHSHME TË EDUKIMIT DHE ARSIMIT PARASHKOLLOR NË KOSOVË (3-6 VJEÇ) MINISTRIA E ARSIMIT, SHKENCËS DHE E TEKNOLOGJISË E KOSOVËS STANDARDET E PËRGJITHSHME TË EDUKIMIT DHE ARSIMIT PARASHKOLLOR NË KOSOVË (3-6 VJEÇ) Prishtinë prill, 2006 1 Kryeredaktor Dr. Fehmi Ismaili Redaktorë:

More information

ROLI I INSTITUCIONEVE

ROLI I INSTITUCIONEVE ROLI I INSTITUCIONEVE DHE I MËSUESVE PËR TË KRIJUAR PARTNERITET NË MBËSHTETJE TË PRINDËRVE NË ZHVILLIMIN TËRËSOR TË FËMIJËVE ROLI I INSTITUCIONEVE DHE I MËSUESVE PËR TË KRIJUAR PARTNERITET NË MBËSHTETJE

More information

Udhëzues për qasjen, që shtrihet në tërë sistemin, për implementimin e Strategjive Nacionale për Zhvillimin e Statistikave (SNZhS)

Udhëzues për qasjen, që shtrihet në tërë sistemin, për implementimin e Strategjive Nacionale për Zhvillimin e Statistikave (SNZhS) Udhëzues për qasjen, që shtrihet në tërë sistemin, për implementimin e Strategjive Nacionale për Zhvillimin e Statistikave (SNZhS) PARIS21 Secretariat 31 Tetor 2007 Përmbajtja: PARATHENIE TERMINOLOGJIA

More information

karrigeve me rrota manuale

karrigeve me rrota manuale POLITIKAT DHE PLANIFIKIMI 131 Udhëzues për ofrimin e karrigeve me rrota manuale në vendet me burime të kufizuara 5 PASQYRA E LËNDËS 1 Udhëzues për ofrimin e karrigeve me rrota manuale në vendet me burime

More information

KORNIZA E MATJES SË PERFORMANCËS SË SAI-ve

KORNIZA E MATJES SË PERFORMANCËS SË SAI-ve KORNIZA E MATJES SË PERFORMANCËS SË SAI-ve Grupi i punës së INTOSAI-t mbi vlerën dhe dobitë e SAI-ve **Miratuar në Kongresin e XXII-të të INTOSAI-t** Seria: botime KLSH-07/2017/74 Tiranë 2017 REPUBLIKA

More information

PATRICIA HLADSCHIK GUIDELINES ON HOW TO IDENTIFY DISCRIMINATION IN TEXTBOOKS, FOCUSING ON GENDER AND SEXUAL ORIENTATION.

PATRICIA HLADSCHIK GUIDELINES ON HOW TO IDENTIFY DISCRIMINATION IN TEXTBOOKS, FOCUSING ON GENDER AND SEXUAL ORIENTATION. PATRICIA HLADSCHIK GUIDELINES ON HOW TO IDENTIFY DISCRIMINATION IN TEXTBOOKS, FOCUSING ON GENDER AND SEXUAL ORIENTATION. UDHËZIME SE SI TË IDENTIFIKOHET DISKRIMINIMI NË TEKSTET MËSIMORE, ME THEKS TË VEÇANTË

More information

Tidita ABDURRAHMANI Universiteti Hëna e Plotë Bedër Tirana/Albania

Tidita ABDURRAHMANI Universiteti Hëna e Plotë Bedër Tirana/Albania Tidita ABDURRAHMANI Universiteti Hëna e Plotë Bedër Tirana/Albania Shërbimi Psiko-Social në Institucionet e Arsimit Parauniversitar në Shqipëri dhe Perceptimet e Mjedisit Shkollor mbi Këtë Shërbim Abstrakt

More information

Plani Kombëtar i Veprimit për Rininë / Matrica e veprimtarive dhe output -ve për program

Plani Kombëtar i Veprimit për Rininë / Matrica e veprimtarive dhe output -ve për program Plani Kombëtar i Veprimit për Rininë 2006-2011 / Matrica e veprimtarive dhe output -ve për program STRATEGJIA KOMBËTARE E RINISË 2007-2013 Miratuar me Vendim të Këshillit të Ministrave Nr. 782, datë 16

More information

Si të jetësohet e drejta antidiskriminuese

Si të jetësohet e drejta antidiskriminuese Poradna pro občanství/občanská a lidská práva Si të jetësohet e drejta antidiskriminuese Udhëzues për projektin e ashtuquajtur i cili është realizuar në vitin 2014 Autorë: Miroslav Dvořák, Martina Štěpánková,

More information

Children s Human Rights Centre of Albania CRCA. Udhëhequr nga: Prof.As. Dr. Arta MANDRO

Children s Human Rights Centre of Albania CRCA. Udhëhequr nga: Prof.As. Dr. Arta MANDRO DREJTËSIA PËR TË MITUR NË SHQIPËRI Children s Human Rights Centre of Albania CRCA Udhëhequr nga: Prof.As. Dr. Arta MANDRO Botimi i këtij studimi u mundësua nga UNICEF, me mbështetjen e Komisionit Europian

More information

Draft-STRATEGJIA NDËRSEKTORIALE E REFORMËS NË ADMINISTRATËN PUBLIKE

Draft-STRATEGJIA NDËRSEKTORIALE E REFORMËS NË ADMINISTRATËN PUBLIKE Draft-STRATEGJIA NDËRSEKTORIALE E REFORMËS NË ADMINISTRATËN PUBLIKE 2015 2020 Përmbajtja: I. KUSHTET AKTUALE... 4 1.1 VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM... 4 1.2 SITUATA EKZISTUESE SIPAS FUSHAVE DHE SFIDAT... 6 A.

More information

E drejta e publikut për informacion mjedisor dhe pjesëmarrje në vendimmarrje

E drejta e publikut për informacion mjedisor dhe pjesëmarrje në vendimmarrje Qendra EDEN Udhëzues për strukturat e qeverisjes vendore E drejta e publikut për informacion mjedisor dhe pjesëmarrje në vendimmarrje Zbatimi i Konventës së Aarhusit në Shqipëri Tiranë 2006 përgatitur

More information

Matrica e Monitorimit mbi Mjedisin Mundësues për Zhvillimin e Shoqërisë Civile RAPORTI PËR SHQIPËRINË

Matrica e Monitorimit mbi Mjedisin Mundësues për Zhvillimin e Shoqërisë Civile RAPORTI PËR SHQIPËRINË Matrica e Monitorimit mbi Mjedisin Mundësues për Zhvillimin e Shoqërisë Civile RAPORTI PËR SHQIPËRINË 2015 Projekti financohet nga: Bashkimi Evropian 2 CPCD Fondacioni Kosovar për Shoqëri Civile Acquis

More information

REPUBLIKA E MAQEDONISË MINISTRIA E ARSIMIT DHE SHKENCËS REPUBLIKËN E MAQEDONISË ME DOKUMENTET S H O Q Ë R U E S E P R O G R A M O R E

REPUBLIKA E MAQEDONISË MINISTRIA E ARSIMIT DHE SHKENCËS REPUBLIKËN E MAQEDONISË ME DOKUMENTET S H O Q Ë R U E S E P R O G R A M O R E REPUBLIKA E MAQEDONISË MINISTRIA E ARSIMIT DHE SHKENCËS PROGRAMI NACIONAL PËR ZHVILLIMIN E ARSIMIT NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË 2005-2015 ME DOKUMENTET S H O Q Ë R U E S E P R O G R A M O R E REPUBLIKA E

More information

PUNIM DIPLOME (NIVELI BACHELOR)

PUNIM DIPLOME (NIVELI BACHELOR) UNIVERSITETI I GJAKOVËS "FEHMI AGANI" FAKULTETI I MJEKËSISË PROGRAMI INFERMIERI PUNIM DIPLOME (NIVELI BACHELOR) TEMA: PËRDORIMI I MEDIAVE NË PROMOVIMIN SHËNDETËSOR Mentori: Prof. Ass. Dr. Naim Jerliu Kandidati:

More information

Versioni i ndryshuar dhe plotësuar Sistemi për menaxhimin e performancës së komunave

Versioni i ndryshuar dhe plotësuar Sistemi për menaxhimin e performancës së komunave Ministria e Administrimit të Pushtetit Lokal Ministarstvo Administracije Lokalne Samouprave Ministry of Local Government Administration Versioni i ndryshuar dhe plotësuar 2017 Sistemi për menaxhimin e

More information

SHTATOR 2013 PËRGATITUR NGA: DORIS ANDONI AIDA ORGOCKA RECENSUES: ENTELA LAKO BUJAR TAHO PËRKTHEU NË SHQIP: MAJLINDA NISHKU

SHTATOR 2013 PËRGATITUR NGA: DORIS ANDONI AIDA ORGOCKA RECENSUES: ENTELA LAKO BUJAR TAHO PËRKTHEU NË SHQIP: MAJLINDA NISHKU 1 KY STUDIM U KRYE ME POROSI NGA PNUD-I, SHQIPËRI, NË KUADËR TË MEKANIZMIT MBËSHTETËS RAJONAL PËR PËRMIRËSIMIN E KAPACITETEVE TË PALËVE TË INTERESUARA PËR PËRPARIMIN E PËRFSHIRJES SË ROMËVE, I FINANCUAR

More information

TABELA E PËRMBAJTJES LISTA E SHKURTESAVE DHE AKRONIMEVE... 6 HYRJE... 7

TABELA E PËRMBAJTJES LISTA E SHKURTESAVE DHE AKRONIMEVE... 6 HYRJE... 7 TABELA E PËRMBAJTJES LISTA E SHKURTESAVE DHE AKRONIMEVE... 6 HYRJE... 7 KORNIZA STRATEGJIKE E REFORMËS SË ADMINISTRATËS PUBLIKE... 10 Kushti kryesor: Është krijuar udhëheqja e reformës së administratës

More information

Tel: Tel:

Tel: Tel: Mikroekonomia e Avancuar Politikat Publike dhe Niveli i Studimit MASTER Viti: I Semestri: I Prof.Asoc.Dr. Afrim Selimaj selimajafrim@yahoo.com Tel: 049-165-282 Tel: Qëllimi i Përshkrimi i Mikroekonomia

More information

Mbrojtja sociale dhe Përfshirja sociale në Ish Republikën Jugosllave të Maqedonisë. Rezyme

Mbrojtja sociale dhe Përfshirja sociale në Ish Republikën Jugosllave të Maqedonisë. Rezyme Mbrojtja sociale dhe Përfshirja sociale në Ish Republikën Jugosllave të Maqedonisë Rezyme European Commission Directorate-General for Employment, Social Affairs and Equal Opportunities Unit E2 Manuscript

More information