UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT TREGTIA E JASHTME DHE ZHVILLIMI EKONOMIK

Transcription

1 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT TREGTIA E JASHTME DHE ZHVILLIMI EKONOMIK NË NDIKIMIN E PROÇESEVE LIBERALIZUESE: RASTI I SHQIPËRISË PUNOI Soana JAUPLLARI (TEKA) UDHËHEQËS SHKENCOR Prof. Dr. Ahmet MANÇELLARI

2 Përmbajtja Lista e Tabelave... Lista e Figurave... Shkurtesat... Hyrje... v vi vii ix Kapitulli 1 Liberalizimi tregtar dhe performanca ekonomike: Teori dhe evidenca.. Hyrje Evoluimi historik i pikëpamjeve mbi tregtinë ndërkombëtare. Teori dhe evidenca Liberalizimi tregtar dhe zhvillimi ekonomik Ndikimi i ndërsjelltë tregti zhvillim për vendet e zhvilluara dhe ato në zhvillim Liberalizimi tregtar dhe impakti mbi treguesit kryesorë makroekonomikë. 1.3 Pikëpamjet liberalizuese përballe atyre proteksioniste. Debati teorik rreth tyre Argumentat pro dhe kundër liberalizimit tregtar. Opinione dhe kritika Roli i politikave tregtare në zhvillim përkrah proçeseve liberalizuese Debati teorik rreth tyre Marrëdhëniet tregtare nën kuadrin e liberalizimit unilateral, rajonal dhe multilateral Format e integrimit rajonal në fokusin e liberalizimit tregtar Përfitimet dhe kostot e të tregtuarit në mënyrë preferienciale Përfitimet statike dhe dinamike... Kapitulli 2 Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - Karakteristika të përgjithshme... Hyrje Shqipëria në proçesin e liberalizimit tregtar dhe integrimit ekonomik Kronologji e proçesit të liberalizimit në periudhën Karakteristika të tij Politika tregtare e Shqipërisë në kuadër të integrimit Europian Rajoni i Ballkanit në proçesin e integrimit ekonomik Zhvillimet në proçesin e liberalizimit tregtar dhe integrimit për rajonin e Soana JAUPLLARI (TEKA) ii

3 Ballkanit Prirjet e viteve të fundit në tregtinë e rajonit Zhvillimet në tregtinë e jashtme të Shqipërisë gjatë periudhës së tranzicionit Analizë përshkruese e import-eksporteve. Fakte dhe evidenca Përbërja strukturore e eksporteve dhe importeve Shtrirja gjeografike e tregtisë... Tregtia me vendet e BE-së... Tregtia me vendet e rajonit Tregtia me vendet e tjera Zhvillimet tregtare përballë efekteve të krizës ekonomike globale Konkluzione Kapitulli 3 Ndikimi i liberalizimit tregtar në konkurrueshmërinë e ekonomisë shqiptare... Hyrje Liberalizimi tregtar dhe ndikimi i tij në ekonominë shqiptare Efektet e pritura afatmesme dhe afatgjata të liberalizimit tregtar Impakti i liberalizimit tregtar në konkurrueshmëri. Pikëpamje teorike 3.1.2/A Evolucioni i teorive mbi konkurrueshmërinë /B Debati teorik mbi liberalizimi tregtar dhe ndikimin në konkurrueshmëri Indikatorët tregtarë si matës të konkurrueshmërisë dhe performancës tregtare. Prirje dhe probleme për rastin e Shqipërisë Indikatorët kryesorë tregtarë, rëndësia dhe llojet e tyre Vlerësim i aftësive konkuruese të ekonomisë shqiptare bazuar në disa indikatorë Si mund të përmirësohen këto aftësi? Tregtia brendadegësore dhe zhvillimet e saj Evidenca teorike dhe empirike Metodologjia dhe matja e tregtisë brendadegësore Tregtia brendadegësore vertikale dhe horizontale Evoluimi i tregtisë brendadegësore në Shqipëri gjatë periudhës Eksperienca shqiptare në tregtinë brendadegësore Faktorët përcaktues të tregtisë brendadegësore Tregtia brendadegësore me rajonin dhe partnerët kryesorë tregtarë të EU Konkluzione Soana JAUPLLARI (TEKA) iii

4 Kapitulli 4 Model ekonometrik i korrektimit të gabimit për vlerësimin e kërkesës për importe. Rasti i Shqipërisë Hyrje Vlerësimi i kërkesës për importe - bazat teorike Metodat kryesore për vlerësimin e funksionit të importeve Vlerësimi i kërkesës për importe nëpërmjet modelit VECM Specifikimi i lidhjes teorike Derivimi i modelit teorik VECM Analiza e rezultateve empirike. Rasti i Shqipërisë Të dhënat, metodologjia dhe specifikimi i modelit Rezultatet e modelit Konkluzione dhe Përfundime Konkluzione Rekomandime Kontributet kryesore dhe kufizimet e punimit. 212 Synime dhe objektiva të ardhshme kërkimore Bibliografia Aneksi i punimit.... Soana JAUPLLARI (TEKA) iv

5 LISTA E TABELAVE Tabela 1.1: Tiparet kryesore të niveleve të ndryshme të liberalizimit rajonal Tabela 1.2: Disa shembuj real botëror të liberalizimit rajonal dhe karakteristikat e tyre... Tabela 2.1: Rritja e tregtisë në të mira dhe shërbime në EJL, Tabela 2.2: Llogaria korrente për vendet e EJL (në % ndaj PBB)... Tabela 2.3: Zhvillimet në tregtinë e mallrave dhe shërbimeve për vendet e EJL-së, Tabela 2.4: Tregtia totale e vendeve të EJL me BE-në, , milion euro,%... Tabela 2.5: Përbërja e volumit tregtar të mallrave në%, sipas grup-vendeve për vitet Tabela 2.6/A: Tregtia e jashtme e Shqipërisë, , në milionë dollarë... Tabela 2.6/B: Indikatorët makro-tregtarë, , në milionë lekë... Tabela 2.7: Treguesit kryesorë tregtarë Shqipëri - BE-27, në million lekë dhe në përqindje... Tabela 2.8/A: Gjeografia e flukseve tregtare të Shqipërisë me rajonin, ( )... Tabela 2.8/B: Gjeografia e flukseve tregtare të Shqipërisë me rajonin, ( )... Tabela 3.1 Indeksi RCA për produktet jo-bujqësore... Tabela 3.2 Indeksi RCA për produktet bujqësore... Table 3.3: Tregtia brendadegësore si % ndaj tregtisë totale, në vendet e zhvilluara... Tabela 4.1/A. Rishikim metodologjie... Tabela 4.1/B. Rishikim metodologjie (vazhdim)... Tabela 4.2. Testi i rrënjës njësi për variablat... Tabela 4.3. Vlerësimi i numrit të lidhjeve kointegruese... Tabela 4.3. Vlerësimi i numrit të lidhjeve kointegruese... Tabela 4.4. Rezultatet e testeve diagnostikuese... Tabela 4.5. Rezultatet përmbledhëse të vlerësimit të kërkesës për importe në afatgjatë Soana JAUPLLARI (TEKA) v

6 LISTA E GRAFIKËVE Grafiku 2.1: Reduktimi i tarifës mesatare doganore në vite, Grafiku 2.2: Pjesa e importeve me përdorim intensiv të K-PK, si dhe të BN-PJK, Grafiku 2.3: Pjesa e eksporteve me përdorim intensiv të K-PK, si dhe të BN-PJK, Grafiku 2.4: Pjesa e eksporteve (në%) të destinuara në BE 27, Grafiku 2.5: Rritja e volumit tregtar ( në%) në vitet Grafiku 2.6: Eksportet, Importet dhe Flukset tregtare mujore (në milion lekë), Grafiku 2.7 : Ecuria e ritmeve të importit (%), dhe mesatarja e ponderuar...79 Grafiku 2.8: Ecuria e ritmeve të eksportit (%), dhe mesatarja e ponderuar...80 Grafiku 2.9 : Ecuria e eksportit sipas strukturës së prodhimit (në mln $), Grafiku 2.10: Ritmet e thellimit të defiçitit tregtar, Grafiku 2.11: Pesha e vendeve të BE-së në totalin e volumit tregtar të Shqipëri-BE 27, Grafiku 2.12: Partnerët kryesorë në eksport...92 Grafiku 2.13: Partnerët kryesorë tregtarë në import...92 Grafiku 2.14: Trendi i eksporteve, importeve dhe defiçitit tregtar gjatë krizës (në mln lekë)...97 Grafiku 2.15: Rritja e eksporteve dhe e importeve në%, Grafiku 2.16: Eksporti, Importi, DT dhe Remitancat në raport me PBB, ( )...98 Grafiku 3.1. Indeksi i hapjes tregtare ndër vite, rasti i Shqipërisë ( ) Grafiku 3.2. Indeksi i mbulimit të importeve (në %), Grafiku 3.3. Indeksi Agregat Grubel-Lloyd për periudhën , rasti i Shqipërisë Grafiku 3.4 Elementet HS 2 me nivelin me të lartë të tregëtisë brendadegësore Grafiku 3.5: Indeksi Grubel- Lloyd në lidhje me partnerët kryesorë tregtarë europianë Grafiku 3.6: Indeksi Grubel- Lloyd me partnerët kryesorë tregtarë të rajonit 154 Soana JAUPLLARI (TEKA) vi

7 Shkurtime ACIT ADF Test BE BN BP CEFTA DT EFTA EJL EJL5 EU8 GATT GCI GSP Albanian Centre of International Trade (Qëndra Ndërkombëtare e Tregtisë) Augumented Dickey Fuller Test Bashkimi Europian Burime natyrore Ballkani Perëndimor Zona e Tregtisë së Lirë të Europës Qendrore Defiçiti Tregtar Europian Free Trade Association Europa Juglindore Shqipëri, Bosnie dhe Herzegovina, Maqedoni, Mal i Zi, Serbi Çeki, Estoni, Hungari, Letoni, Lituani, Poloni, Sllovaki, Slloveni General Agreement on Tariffs an Trade Global Competitiveness Index (Indeksi Global i Konkurrueshmërisë) General System of Preferences (Sistemi i Përgjithshëm i Preferencave) H-0 Modeli Heckscher Ohlin HT IHD IIT K KE METE MENA MFN MSA MTL NAFTA Hapja Tregtare Investime të Huaja Direkte Intra Industry Trade (Tregtia Brendadegësore) Kapitali Komuniteti Europian Ministria e Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjitikës Middle East and North Africa Most Favoried Nation (Vendi më i favorizuar) Marrëveshja e Stabilizim Asociimit Marrëveshje të Tregtisë së Lirë North American Free Trade Agreement Soana JAUPLLARI (TEKA) vii

8 OBT OECD OLS OPEC PA PBB PJK PK PSA PTA RCA SPS TBT VAR VECM ZTL Organizata Botërore e Tregtisë Organizata për Kooperim dhe Zhvillim Ekonomik Ordinary Least Square Organization of the Petroleum Exporting Countries Përpunim Aktiv Produkti i Brendshëm Bruto Punë e jokualifikuar Punë e kualifikuar Proçesi i Stabilizim Asociimit Preferential Trade Agreement (Marrëveshje Tregtare Preferenciale) Revealed Comparative Advantages (Avantazhet e shfaqura krahasuese) Masat Sanitare dhe Fitosanitare Barrierat Teknike të Tregtisë Vector Autoregresive Vector Error Correction Model Zonë e Tregtisë së Lirë Soana JAUPLLARI (TEKA) viii

9 HYRJE Gjatë viteve të fundit mund të themi se është zhvilluar një literaturë esenciale lidhur me efektet e liberalizimit tregtar mbi performancën makroekonomike dhe proçeset përshtatëse mikroekonomike (Edwards(1993), Rodriguez dhe Rodrik(1999)). Lidhur me ndikimin e ndërsjelltë tregti-zhvillim, mund të themi se, ekziston një diversitet i madh në literaturë për tregtinë, liberalizimin tregtar dhe efektet në të ardhura, punësim dhe bilancin e pagesave. Çështja kryesore që ngrihet në këto postulate teorike është se, si duhet të ndërveprojnë tregtia dhe zhvillimi ekonomik?. Në përgjithësi, rezultate të shumta tregojnë se tregtia kontribuon në përmirësimin e rritjes ekonomike. Megjithatë, nëse tregtia nuk është e kombinuar me politika adekuate për të balancuar importet kundrejt eksporteve, ajo mund të gjenerojë defiçite të bilancit tregtar dhe të bilancit të pagesave, duke krijuar në këtë mënyrë shkak për ngadalësim ose përkeqësim në rritjen e të ardhurës reale. Parë nga ana e importeve, studime të shumta pohojnë se vihet re një impakt i fortë pozitiv i liberalizimit tregtar në rritjen e importeve, dhe ky impakt rrjedh kryesisht nëpërmjet ndjeshmërisë së çmimeve dhe ndryshimeve të të ardhurave (Melo dhe Vogt, 1984; Bertola dhe Faini, 1991). Nga ana tjetër, studime të tjera kanë gjetur evidenca të varfëra në lidhjen midis liberalizimit dhe rritjes ekonomike (UNCTAD, 1989; Agosin, 1991; Clarke dhe Kirkpatrick, 1992; Greenway dhe Sapsford, 1994; Shafaedin, 1994; Jenkins, 1996). Pra, mund të themi se ende nuk ekziston një evidencë bindëse dhe një gjuhë e përbashkët ndërmjet studiuesve rreth efekteve në ekonomi të liberalizimit tregtar. Përkrahësit e liberalizimit mbrojnë tezën se politika e hapjes tregtare çon padiskutim në rritje ekonomike, ndërkohë që avokatët e tezës proteksioniste tregohen ende skeptikë lidhur me këto rezultate. Për të tilla arsye, impakti i liberalizimit tregtar, Soana JAUPLLARI (TEKA) ix

10 veçanërisht në elementët e tregtisë së jashtme, është ende një çështje e cila kërkon studim të mëtejshëm teorik dhe empirik, kryesisht për vendet në zhvillim. Si rrjedhim, qëllimi kryesor i këtij punimi qëndron në studimin dhe analizimin e impaktit të liberalizimit tregtar dhe proçeseve integruese në treguesit dhe zhvillimet e tregtisë së jashtme të Shqipërisë. Në qendër të vëmendjes, do të jetë edhe investigimi i impaktit të liberalizimit tregtar në konkurueshmëri, duke vazhduar më tej me studimin e politikave tregtare në funksion të rritjes së aftësive konkurruese. Gjithashtu, më tej studimi ka si qëllim të sigurojë një ekzaminim të detajuar të impaktit të liberalizimit të regjimit tregtar mbi kërkesën për importe, për rastin e vendit tonë. Soana JAUPLLARI (TEKA) x

11 OBJEKTIVAT E STUDIMIT Zgjedhja e kësaj teme u orientua nga problematika aktuale në fushën e tregtisë së jashtme, si dhe zhvillimet në politikat tregtare, të derivuara nga proçesi i integrimit dhe liberalizimit tregtar. Duke pasur parasysh qëllimin dhe karakterin e këtij punimi, vëmendja përqëndrohet në realizimin e disa objektivave të renditura si më poshtë: Analizimi dhe studimi i pikëpamjeve teorike mbi tregtinë ndërkombëtare, si dhe evidentimi i debatit teorik rreth pikëpamjeve liberalizuese dhe impaktit të tij në zhvillimet tregtare; Evidentimi teorik i marrëdhënieve tregtare në kuadrin e liberalizimit unilateral, rajonal dhe multilateral, si dhe analizimi i përfitimeve dhe kostove të të tregtuarit në mënyrë preferenciale; Analizë e hollësishme e ecurisë së tregtisë së jashtme të Shqipërisë si dhe vlerësimi i marrëdhënieve tregtare të saj, veçanërisht lidhur me vendet e rajonit dhe Bashkimin Europian; Analizimi i konkurueshmërisë në nivel mikroekonomik dhe makroekonomik, nëpërmjet përdorimit dhe vlerësimit të disa indikatorëve tregtarë; Analizë teorike e përdorimit të modelit të korrektimit të gabimit (VECM), për të vlerësuar sjelljen e kërkesës për importe; Analiza empirike e modelit VECM, për vlerësimin e kërkesës për importe nën ndikimin e liberalizimit tregtar dhe faktorëve të tjerë ndikues, aplikuar për rastin e Shqipërisë. Arritja e përfundimeve dhe dhënia e disa rekomandimeve për politikat e tregtisë së jashtme në Shqipëri Soana JAUPLLARI (TEKA) xi

12 METODOLOGJIA E STUDIMIT Për konceptimin dhe zhvillimin e këtij punimi, pas një seleksionimi paraprak, u përdorën një sërë burimesh informacioni si dhe studime të autorëve të huaj dhe vendas në këtë fushë. Zgjedhja e literaturës është shtrirë mbi një numër të konsiderueshëm autorësh vendas dhe të huaj, si dhe mbi një numër të gjerë burimesh informacioni nga faqet zyrtare të institucioneve të rëndësishme, si me karakter kombëtar ashtu edhe ndërkombëtar. Kapitulli i parë i këtij punimi është mbështetur kryesisht në literaturën e huaj, konkretisht në punimet të cilat analizojnë impaktin e liberalizimit tregtar në performancën ekonomike dhe veçanërisht në tregtinë e jashtme. Më tej, analiza përqëndrohet në rastin e ekonomisë shqiptare, si dhe atë rajonale. Si rrjedhim, në realizimin e kësaj analize kanë ardhur në ndihmë studime të ndryshme nga autorë vendas, si dhe studime të huaja për rajonin e Ballkanit. Për të zgjeruar më tej analizën drejt këndvështrimit empirik, u zhvillua modeli i korrektimit të gabimit, si modeli më i përshtatshëm në vlerësimin e kërkesës për importe. Pas një hulumtimi të gjerë lidhur me mundësitë modeluese, të cilat mund të përdoreshin në vlerësimin e importeve, modeli i korrektimit të gabimit u konsiderua si alternativa më e mirë. Avantazhi kryesor që sjell aplikimi i këtij modeli është vlerësimi i dinamikës së sjelljes së importeve në periudha afatshkurtra dhe afatgjata, duke integruar në model disa variabla të cilët lidhen me importet. Gjithashtu, në rastin e vendit tonë, ndryshe nga literatura botërore, janë kryer shumë pak studime të tilla. Si rrjedhim, ky fakt përbën edhe një arsye më shumë për t u nxitur drejt analizimit të kësaj lidhjeje dhe përdorimit të këtij modeli. Në realizimin e kësaj analize empirike, të dhënat u siguruan nga institucione të rëndësishme si: Drejtoria e Përgjithshme e Doganave, ACIT, Banka e Shqipërisë. Seleksionimi i të dhënave të cilat u përfshinë në studim, i përkasin periudhës , në trajtën e serive kohore tremujore. Për zgjedhjen e variablave të modelit u mbështetëm në teorinë tradicionale të kërkesës për importe si dhe në faktorët brenda ekonomisë shqiptare, të cilët kanë ndikuar ndjeshëm importet gjatë kësaj periudhe. Soana JAUPLLARI (TEKA) xii

13 STRUKTURA E TEMËS Në kapitullin e parë bëhet një prezantim i përgjithësuar i teorive kryesore të tregtisë ndërkombëtare, si dhe i debatit të gjerë të ndikimit të liberalizimit tregtar mbi zhvillimin ekonomik. Evidenca të ndryshme, shpeshherë kontradiktore lidhur me mënyrën se si ndikon ky proçes mbi rritjen ekonomike dhe indikatorët e tregtisë së jashtme, prezantohen vazhdimisht gjatë zhvillimit të këtij kapitulli. Edhe pse është e vështirë të gjesh një gjuhë të përbashkët midis studiuesve të ndryshëm të tregtisë, lidhur me mënyrën se si ndikon liberalizimi tregtar në ekonomi, përsëri studimi dhe njohja e të gjitha pikëpamjeve, qofshin ato pro apo kundër, është baza për mbarëvajtjen me sukses të një punimi teorik dhe empirik në këtë fushë. Në kapitullin e dytë, vëmendja përqëndrohet në ecurinë e tregtisë së jashtme për vendin tonë, gjatë periudhës së tranzicionit. Fillimisht, analiza fokusohet në zhvillimet e proçeseve liberalizuese dhe integruese për Shqipërinë dhe rajonin e Ballkanit, dhe më tej në zhvillimet e kohëve të fundit në tregtinë e vendeve të rajonit të Ballkanit. Më tej, analiza fokusohet në studimin e flukseve tregtare të Shqipërisë, gjatë peiudhës , konkretisht në strukturën e importeve dhe eksporteve, shpërndarjen gjeografike të tyre etj. Ky kapitull përfundon me analizimin e efekteve të krizës ekonomike globale mbi tregtinë e jashtme të Shqipërisë si dhe të rajonit. Kapitulli i tretë prezanton një analizë teorike dhe empirike të impaktit të liberalizimit tregtar në konkurueshmëri. Fillimisht prezantohen teoritë kryesore mbi konkurueshmërinë, si dhe trajtohen në mënyrë të përgjithësuar efektet afatmesme dhe afatgjata të liberalizimit tregtar, veçanërisht për rastin e vendit tonë. Kapitulli vazhdon me prezantimin e strukturës për vlerësime, duke propozuar matës të ndryshëm për të vlerësuar konkurrueshmërinë tregtare, si dhe nxjerr në pah rëndësinë e metodologjisë së përdorur në interpretimin dhe informacionin e siguruar nga këta indikatorë matës. Pjesa e fundit e këtij kapitulli analizon përdorimin e disa indikatorëve, të përzgjedhur për vlerësimin e performancës tregtare dhe konkurrueshmërisë së ekonomisë Soana JAUPLLARI (TEKA) xiii

14 shqiptare. Në veçanti, vëmendja përqëndrohet në studimin e indikatorit të avantazheve krahasuese si matës të konkurrueshmërisë për disa kategorive të caktuara tregtare, si dhe në indeksin e Grubel-Lloyd, si një matës i tregtisë brendadegësore. Një nga pyetjet kryesore që shtrohen në këtë çështje, lidhet me nivelin që zë tregtia brendadegësore në totalin e tregtisë së vendit tonë, si dhe vlerësimin e potencialeve tregtare të Shqipërisë dhe shpërndarjen e tyre gjeografike, krahasuar me vendet e tjera të rajonit. Kapitulli i katërt, fillimisht hedh dritë mbi metodat kryesore për vlerësimin e kërkesës për importe si dhe mbi bazat teorike të modelit të zgjedhur, VECM. Në vazhdim, argumentohet se teoria tradicionale e konsideron kërkesën për importe të varur nga kursi real efektiv i këmbimit dhe PBB real. Më tej, analiza përqëndrohet në trajtimin empirik të kërkesës për importe, sipas modelit të specifikuar më sipër. Modeli zgjerohet me përfshirjen e disa variablave të tjerë (tarifa mesatare dhe dërgesat nga emigrantët), faktorë të cilët kanë qenë të lidhur me sjelljen e importeve në ekonominë shqiptare, gjatë gjithë periudhës së tranzicionit. Modeli bazohet mbi një dataset prej 44 observimesh, të rezultuara nga të dhëna me karakter 3-mujor, në interval kohe prej 11 vitesh ( ). Në përfundim paraqiten konkluzionet kryesore të temës, si dhe disa rekomandime për politikat e tregtisë së jashtme të Shqipërisë. Punimi përfundon me prezantimin e kontributit që solli studimi; të kufizimeve që shoqëruan realizimin e tij; si dhe të synimeve për zgjerimin e analizës në këtë fushë në të ardhmen. Soana JAUPLLARI (TEKA) xiv

15 Kapitulli 1 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike: Teori dhe Evidenca

16 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca Hyrje Evoluimi historik i pikëpamjeve mbi tregtinë ndërkombetare. Teori dhe evidenca Liberalizimi tregtar dhe zhvillimi ekonomik Ndikimi i ndërsjelltë tregti zhvillim për vendet e zhvilluara dhe ato në zhvillim Liberalizimi tregtar dhe impakti mbi treguesit kryesorë makroekonomikë Pikëpamjet liberalizuese përballe atyre proteksioniste. Debati teorik rreth tyre Argumentat pro dhe kundër liberalizimit tregtar. Opinione dhe kritika Roli i politikave tregtare në zhvillim përkrah proçeseve liberalizuese Debati teorik rreth tyre Marrëdhëniet tregtare nën kuadrin e liberalizimit unilateral, rajonal dhe multilateral Format e integrimit rajonal në fokusin e liberalizimit tregtar Përfitimet dhe kostot e të tregtuarit në mënyrë preferienciale Përfitimet statike dhe dinamike Konkluzione Soana JAUPLLARI (TEKA) 2

17 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca Hyrje Është e vështirë të imagjinosh funksionimin e një ekonomie të izoluar nga të tjerat, nga tregu ndërkombëtar i të mirave, shërbimeve dhe faktorëve të prodhimit. Rëndësia e faktorit ndërkombëtar merr një peshë akoma dhe me të madhe në kushtet e ekonomive në tranzicion, për shkak të izolimit të thellë në të kaluarën. Tregtia e jashtme është ndër sektorët më jetikë të zhvillimit ekonomik të një vendi. Në kuptimin e saj të përgjithshëm, ajo përbën një pasuri të pashtershme, duke qenë burim të ardhurash si në nivel lokal, kombëtar dhe ndërkombëtar. Mendoj se studimi i tregtisë së jashtme, si në konteksin mikroekonomik ashtu dhe makroekonomik, do të ndihmonte në kuptimin më të mirë të problemeve të ndryshme dhe vlerësimin e zgjidhjeve potenciale. Në këtë kapitull, vëmendja përqëndrohet kryesisht në përkufizimin dhe interpretimin e proçesit të liberalizimit tregtar dhe në veçanti në ndikimin e tij në zhvillimet e ndryshme makrotregtare. Në çështjen e parë të këtij kapitulli, prezantohet një kronologji dhe evoluimi historik i pikëpamjeve mbi tregtinë ndërkombëtare. Mund të thuhet se, ekziston një diversitet i madh në literaturë për tregtinë, liberalizimin tregtar dhe efektet në rritjen ekonomike, punësim, investime të huaja direkte, etj. Çështja kryesore që ngrihet në këto postulate teorike, është se si duhet të ndërveprojnë tregtia dhe zhvillimi ekonomik, veçanërisht për vendet në zhvillim. Më tej, në këtë kapitull, një vend të veçantë zënë komentet dhe kritikat lidhur me debatin teorik rreth pikëpamjeve liberalizuese kundrejt atyre proteksioniste për tregtinë, si dhe orientimet që duhet të kenë politikat tregtare në periudha afatshkurtra dhe afatgjata. Në përfundim të kapitullit, theksi vihet në format e marrëdhënieve tregtare në kuadrin e proçeseve liberalizuese me karakter rajonal apo multilateral. Liberalizimi tregtar rajonal ose integrimi ekonomik, nënkupton eleminimin me karakter diskriminues, të pengesave tregtare të tilla si, barrierat tariofore dhe jotarifore midis vendeve pjesëmarrëse. Këto lëvizje shpesh herë shoqërohen dhe me aplikimin e elementëve të caktuar kooperues dhe kordinues. Pikërisht, në këtë kontekst, rëndësi të veçantë merr njohja e formave dhe shkallëve të integrimit, si dhe identifikimi i përfitimeve dhe kostove të të tregtuarit në mënyrë preferenciale. Soana JAUPLLARI (TEKA) 3

18 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca 1.1 Evoluimi historik i pikëpamjeve mbi tregtinë ndërkombëtare.teori dhe evidenca Njohja e modeleve të tregtisë ndërkombëtare, bazë për studimin e saj Doktrina e cila pohon se tregtia nxit mirëqënien dhe rritjen ka një trashëgimi të gjatë, e cila daton që nga koha e Adam Smith ( ). Smith, në librin e tij të famshëm An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations (1776), thekson rëndësine e tregtisë si një mekanizëm që mund të shkaktojë tepricë produkti, dhe si pasojë e zgjerimit të tregjeve ajo mund të ndikojë pozitivisht dhe në shpërndarjen e punës dhe nivelin e produktivitetit. Vendet angazhohen në tregti ndërkombëtare për dy arsye kryesore, ku secila prej tyre kontribuon në përfitimet nga tregtia. Së pari, vendet tregtojnë sepse janë të ndryshëm nga njëri-tjetri. Ashtu si individët, dhe vendet mund të përfitojnë nga diferencat që kanë, secili duke u përqëndruar në atë që bën më mirë. Së dyti, vendet tregtojnë për të arritur ekonomitë e shkallës në prodhim. Në këtë mënyrë, vendet tentojnë të specializohen në prodhimin e asaj të mire ku arrihet efiçencë më e lartë, sesa të përpiqen të prodhojnë cdo gjë. Në botën reale modelet e tregtisë ndërkombëtare reflektojnë ndërveprimin e të dy këtyre motiveve. Për këtë arsye, rëndësi të veçantë merr njohja e modeleve kryesore të tregtisë. Modelet e tregtisë ndërkombëtare kanë evoluar me kalimin e kohës, duke sjellë implikime dhe përfundime të reja mbi tregtinë dhe përfitimet prej saj. Një nga modelet më të thjeshta, që tregon se si ndryshimet midis vendeve i japin jetë tregtisë dhe përfitimeve prej saj, është dhe modeli Rikardian 1. Duke ndjekur gjurmët e Smith, Rikardo ( ), zhvilloi teorine e avantazheve krahasuese. Ai tregoi me rigorozitet në librin e tij Principles of Political Economy and Taxation (1817), se nën ndikimin e supozimeve të konkurencës perfekte dhe punëzënies së plotë, vendet mund të mbledhin përfitime në mirëqënie, duke u specializuar në prodhimin e atyre të 1 Modeli Rikardian, punuar nga ekonomisti anglez David Ricardo, i cili prezantoi konceptin e avantazheve krahasuese në fillimet e shekullit 19. International Economics, theory and policy, seventh edition, Paul R.Krugman, Maurice Obstfeld Soana JAUPLLARI (TEKA) 4

19 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca mirave me kosto oportune më të ulët, dhe duke tregtuar tepricën e produktit mbi kërkesën e brendshme, me kusht që norma ndërkombëtare e shkëmbimit ndërmjet të mirave të shtrihet midis çmimeve të brendshme. Në këtë model, puna është i vetmi faktor prodhimi dhe vendet ndryshojnë vetëm nga produktiviteti i punës në industri të ndryshme. Në modelin Rikardian, vendet do të eksportojnë mallra të cilat puna i prodhon relativisht në mënyre eficiente dhe importojnë mallra të cilat puna i prodhon në mënyrë joeficiente. Më pak fjalë, në këtë rast, modeli i prodhimit të një vendi përcaktohet nëpërmjet avantazheve krahasuese. Modeli Heckscher-Ohlin qëndron në kuadrin e pikpamjeve neoklasike mbi tregtinë. Për të kuptuar rolin e burimeve në tregti, është i nevojshem zhvillimi i një modeli në të cilin prodhohen dy të mira duke përdorur dy faktorë prodhimi. Për sa kohë që vendi prodhon dy të mira, ekziston një lidhje e ndërsjelltë midis çmimit relativ të të mirave dhe çmimit relativ të faktorëve të përdorur për të prodhuar të mirat. Një rritje në çmimin e te mirës që përdor intensivisht punë, do të zhvendosë ndjeshëm shpërndarjen e të ardhurave në favor të punës. Paga reale e punës do të rritet shprehur në termat e të dy të mirave, ndërsa e ardhura reale e zotëruesve të tokës do të bjerë shprehur në termat e të dy të mirave. Një vend i cili ka ofertë të lartë të një burimi, shprehur në mënyrë relative ndaj ofertës së burimeve të tjera, është i pasur në atë burim. Vendi do të tentojë të prodhojë relativisht më shumë mallra që përdorin faktorin që ai zotëron me shumicë. Rezultati është teoria bazë e tregtisë e quajtur Heckscher-Ohlin, e cila thotë se: vendet tentojnë të prodhojnë mallrat, të cilat përdorin në mënyrë intensive faktorët që vendi zotëron me shumicë. Edhe pse ky model nuk është shumë në koherencë me modelet aktuale të tregtisë, ai ka pasur shumë rëndësi në shpjegimin e efekteve të tregtisë, veçanërisht në efektin e shpërndarjes së të ardhurave. Një tjetër model i tregtisë ndërkombëtare është dhe modeli standart. Ky është një model më i gjerë se dy të parët, duke i konsideruar ata si raste të veçanta të tij. Modeli i Rikardos, siç u tha dhe më sipër, shpreh teorinë thelbësore të avantazheve krahasuese, por ka mangësi në lidhje me shpërndarjen e të ardhurave. Sipas modelit të dytë, theksohet prania e më shumë se një faktori prodhimi, kështu që janë diferencat Soana JAUPLLARI (TEKA) 5

20 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca në faktorë që udhëheqin drejtimin e tregtisw (trade patterns), dhe si pasojë tregtia ndikon në shpërndarjen e të ardhurave. Por në realitet, kur duam të analizojmë probleme reale, duhet të bazohemi në një miks modelesh. Zhvillimet e fundit në tregtinë ndërkombëtare, i kanë dhënë shkas zhvillimit të teorive alternative mbi tregtinë, disa prej të cilave dalin dhe jashtë kornizës të modeleve të përcaktuara nga avantazhet krahasuese. Teori të tilla si, teoria e ekonomizimeve të shkallës, teoritë mbi ciklin jetësor të produktit, teoritë mbi tregtinë brendadegësore janë teori të bazuara në këto zhvillime. Shpjegimi i tregtisë shpesh herë del jashtë kornizave të modeleve klasike torike si ai H-O. Vitet e fundit janë karakterizuar nga një rritje e tregtimit të produkteve që mishërojnë intensivisht njohuri. Për të shpjeguar prirje të tilla dhe se kush fiton apo kush humbet nga tregtia, duhet të mbahet parasysh natyra e veçantë e njohurive, problemet që lidhen me monopolizimin e tyre etj. Pra, kërkohet një përjashtim nga supozimi i konkurencës së plotë dhe një pranim i ndërhyrjes së shtetit në këtë proçes, nëpërmjet politikave ndërhyrëse. Pra, me pak fjalë një kapërcim mbi atë çka thotë dhe pohon modeli H-O. Në kuadrin e këtyre zhvillimeve, mund të përmendim në veçanti disa teori: Teoria e ekonomizimeve të shkallës pohon se, tregtia brendadegësore (e cila siç shpjegohet më hollësisht në kapitujt në vijim, njihet si tregti e zhvilluar më shpejt brenda kategorive degëzore) si një nga zhvillimet e fundit të tregtisë ndërkombëtare, nuk shpjegohet thjesht nga rritja e kërkesës për varietete të të njëjtit produkt por dhe nga teoria e ekonomizimeve të shkallës dhe ajo e ekonomizimeve të jashtme. Këto dy të fundit, bëjnë të mundur uljen e kostos dhe si rrjedhim të uljes së çmimit të produktit, ose të paktën zvogëlojnë presionin e kërkesës së rritur në rritjen e çmimit të këtyre produkteve Teoria e ciklit jetësor të produktit shpjegon dinamikën e avantazheve krahasuese, kalimin e tyre nga një vend në një tjetër, mbi bazën e ndryshimit të faktorëve përcaktues të vetë këtyre avantazheve (shterimit të një faktori dhe aktivizimit të një faktori tjetër) Soana JAUPLLARI (TEKA) 6

21 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca Ndër modele të tjera të propozuara nga studiues të ndryshëm me qëllim parashikimin e drejtimeve tregtare dhe analizimin e efekteve të politikave tregtare mund të përmendim: Teoria e re mbi tregtinë (New Trade Theory); Teoria Rikardiane e tregtisë ndërkombëtare (zhvillim modern); e cila ndahet në disa degëzime si:teoria Neo- Rikardiane e tregtisë, Tregtia e të mirave të ndërmjetme, Teoria e tregtisë Rikardo- Sraffa. Pak më sipër, në teorinë e Rikardos, u tha se vendet mund të mbledhin përfitime në mirëqënie, duke u specializuar në prodhimin e atyre të mirave me kosto oportune më të ulët, dhe duke tregtuar tepricën e produktit mbi kërkesën e brendshme, me kusht që norma ndërkombëtare e shkëmbimit ndërmjet të mirave të shtrihet midis çmimeve kombëtare. Në thelb, këto nuk janë gjë tjetër veçse përfitime statike, të cilat rrjedhin nga rialokimi i burimeve nga një sektor në tjetrin, si pasojë e rritjes së specializimit, bazuar në avantazhet krahasuese. Këto janë përfitimet nga krijimii i tregtisë (tradecreation gains) që kryesisht janë tipar i bashkimeve doganore ose zonave të tregtisë së lirë, si pasojë e eleminimit të barrierave tregtare midis anëtarëve, ndërsa përfitimet janë një për të gjithë. Sapo barrierat tarifore eleminohen, dhe kryhen të gjitha rialokimet e mundshme, përfitimet statike ezaurohen. Kjo është në kontrast ndaj përfitimeve dinamike të tregtisë, të cilat në ndryshim nga ato statike, vazhdimisht zhvendosin pozitivisht lart kufirin e mundësive të prodhimit të vendeve. Kjo ndodh nëse tregtia është e shoqëruar me më shumë investime dhe rritje më të shpejtë produkti, bazuar në ekonomitëe e shkallës, learning by doing dhe përvetësimin e njohurive të reja nga jashtë, veçanërisht nëpërmjet investimeve të huaja direkte. Janë pikërisht përfitimet dinamike nga tregtia mbi të cilat është fokusuar Teoria Moderne e tregtisë (Helpman dhe Krugman, 1985) dhe Teoria e re e Rritjes (Grossman dhe Helpman, 1991), përfitime të cilat përbëjnë një hallkë vitale në zinxhirin shkakësor ndërmjet eksporteve dhe rritjes. Më hollësisht këto përfitime dinamike dhe statike do të analizohen në një nga çështjet vijuese të këtij kapitulli. Domosdoshmëria për liberalizimin tregtar bazohet në teorinë e avantazheve krahasuese të David Rikardos. Që në fillimet e shekullit të 19 -të, ai nëpërmjet Soana JAUPLLARI (TEKA) 7

22 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca shembullit të Anglisë dhe Portugalisë argumentoi se, këto vende mund të përfshiheshin në një marrëdhënie shkëmbimi përfituese - të veshjeve dhe verës - sido që të ishin çmimet e industrive respektive dhe produktivitetet. Sidoqoftë, ky argument kërkon një botë me kurse këmbimi fleksibël (që reagon lehtë ndaj ndryshimeve në tregun e të mirave), punëzënie të plotë, palëvizshmëri faktorësh, duke nënkuptuar palëvizshmëri nga njëri vend në tjetrin të punës dhe kapitalit. Megjithatë, është mjaft e qartë se, veçanërisht në vendet në zhvillim me papunësi të paqëndrueshme dhe kronike, dhe me flukse kapitali me karakter ciklik, dy supozimet e fundit nuk kënaqen. Kursi i këmbimit, në anën tjetër, edhe pse shpesh herë fleksibël, kushtëzohet në thelb nga tregjet e aseteve, tregje ku ata u përgjigjen ndryshimeve në pritjet rreth rritjes në të ardhmen dhe normave të interesit. Edhe nëse këto kushte plotësohen, teoria e Rikardos dhe versioni i saj Heckscher- Ohlin-Samuelson" (H-O-S) i shek të 19 -të, do të shfaqnin probleme, kryesisht për shkak të faktit se një masë e madhe e flukseve tregtare nuk janë udhëhequr apo drejtuar nga zotërimi i faktorëve (shiko Fontane (2006)) 2. Në shembullin e marrë më sipër, sipas versionit të Rikardos, Anglia u fokusua në prodhimin e veshjeve dhe Portugalia u specializua në verë, pra në produktet ku zotëronin relativisht produktivitet më të lartë. Ndërsa, versioni modern i modelit H-O-S, në këmbim, bazohet në idenë se vendet specializohen në industrinë që kërkon relativisht më shumë nga faktori i prodhimit i zotëruar me tepricë. Më së fundmi, vëmendja është drejtuar në fragmentimin e zinxhirit të vlerës ( në rastin e shembullit të mësipërm, vreshtat për prodhimin e verës në Portugali ndërsa paketimi në Marok) 3. Fatkeqësisht, zhvillimet apo modelet tregtare nuk shkojnë konform kësaj teorie. Shumica dërrmuese e tregtisë ndodh midis vendeve që janë shumë të ngjashëm si në termat e produktiviteteve dhe zotërimit të faktorëve. Si shembull mjafton të përmendim rastin e Toyota dhe BMW, blerë respektivisht nga Gjermania dhe Japonia 2 Sipas Fontagne (2006) për diskutimin e flukseve tregtare së tregtisë brendadegësore vertikale dhe horizontale si dhe tregtisë ndërdegësore. Tregtia dypalëshe e drejtuar horizontalisht brenda një industrie është më e rëndësishme për vendet fqinje dhe të zhvilluara. Së fundmi, me zhvillimin e Kinës, diferencimi vertikal midis vendeve në zhvillim dhe të zhvilluara është bërë më i rëndësishem. 3 Sipas Arndt (2001) Soana JAUPLLARI (TEKA) 8

23 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca të dyja të prodhuara në ekonomi me nivele afërsisht të njëjta produktiviteti, intensitet kapitali dhe pagash reale. Me qëllim, shpjegimin e këtyre realiteteve, ekonomistët prezantuan idenë e love of variety, (kërkesë për varietete) 4 dhe më pas, të ashtuquajturat Teori të Reja Tregtare 5, të cilat ofrojnë fuqi më të madhe shpjeguese por gjithashtu dhe justifikime për ndërhyrje politikore, të tilla si tarifat dhe subvencionet per industritë dhe degët strategjike, por ende jokonkuruese në vendet në zhvillim. Thelbi i argumentit është se, flukset tregtare midis vendeve të ngjashme, por për produkte të ndryshme, rrisin dobinë e konsumatorëve në sajë të zgjedhjeve që ata bëjnë. Kontribut të mëtejshëm në modelimin e tregtisë në një shkallë dhe më të gjerë ka dhënë dhe Armington (1969). Ai sugeroi një zgjidhje të problemeve të modelimit të tregtisë, në një model me shumë vende, shumë sektorë, për të mira të caktuara le të themi një makinë nga Gjermania dhe një makinë nga Japonia të cilat tregtohen si produkte të të njëjtit lloj, por që mbeten përsëri zëvendësuese jo të plota për shkak të karakteristikave të ndryshme në produkt. Ajo ç ka vihet re në literaturën e kohës së fundit, nga kritikë të ndryshëm të fushës së ekonomisë, është përpjekja për gjetjen e përfitimeve tregtare si pasojë e intensifikimit të tregtisë ndjekur nga heqja dhe eleminimi i tarifave 6. Fatmirësisht, për avokatët e tregtisë së lirë, kjo linjë kërkimi nuk fitoi asnjëherë vëmendje në publik dhe në debatatet lidhur me politikat 7, por nga ana tjetër, teza se tregtia e lirë ka siguruar prosperitetin dhe rritjen e një vendi apo dhe të botës në tërësi, duke lejuar çdo vend të mbledhë përfitimet nga specializimi, qëndron si një tezë e diskutueshme. Sigurisht, korrelacioni ndërmjet rritjes dhe tregtisë është i fortë. Megjithatë, korrelacioni nuk nënkupton dhe shkaktimin: nëse tregtia shkakton rritjen apo rritja e kërkesës shkakton tregtinë, është ende një pyetje e hapur. Pasuesit e Keynes -it ndërmjet tyre Thirlwall dhe Harrod ndërtuan një teori tregtie që shpjegon flukset ndërkufitare të të mirave dhe shërbimeve si rezultat i nivelit (ose normës së rritjes) të aktivitetit ekonomik. Politikat tregtare të vlerësuara nga kjo 4 Sipas artikullit nga Dixit dhe Stiglitz (1977). 5 Sipas serisë së artikujve nga Krugman (1980, 1981, 1983). 6 Sipas Bernard (2003) dhe Bernard (2007), Stykolt dhe Eastman (1960) 7 Deraniyagala dhe Fine (2001) dhanë këtë argument në një studim kritik Soana JAUPLLARI (TEKA) 9

24 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca perspektivë sugjerojnë se përfitimet potenciale të liberalizimit tregtar janë të mëdha, por vetëm nëse janë ndjekur nga një bazë industriale ekzistuese, dhe plotësuar më tej nga politika industriale përndryshe, fuqia blerëse e një vendi ekonomikisht të dobësuar, thjesht absorvon prodhimet e vendeve të tjera. Një tjetër dimension kritik i teorisë së tregtisë dhe politikave tregtare është diferenca fondamentale midis ekonomive të botës të zhvilluar dhe në zhvillim. Për shembull, edhe nëse modelet post-h-o, bazuar në teoritë e organizimit industrial, ndihmuan në shpjegimin e tregtisë ndërmjet Japonisë dhe Gjermanisë, ato nuk u dukën aq mirë të përshtatshme për analizimin e çështjeve tregtare lidhur me Brazilin ose Kenian. Hans Singer dhe Raul Prebisch ishin të parët që identifikuan rënien e vazhdueshme të çmimeve të produkteve primare relativisht ndaj të mirave industriale, ndërsa punonin për rastin e Shteteve të Bashkuara, mbi më shumë se një gjysëm shekulli më parë. Që atëherë, kjo çështje ka qenë tepër e debatueshme 8. Edhe pse Rikardo dhe Heckscher dhe Ohlin ishin të saktë, përfitimet që vendet në zhvillim mund të kenë nga specializimi, zbehen nga rënia në çmimet relative botërore, duke transferuar përfitimet e tyre në produktivitet tek konsumatorët. Si literatura në zhvillim ashtu dhe literatura lidhur me konkurencën monopolistike tregtare, vënë theksin në të ardhurat rritëse, veçanërisht në prodhim, zakonisht duke u shoqëruar nga kostot mesatare rënëse. Benefitet nga tregtia në këtë rast nuk qëndrojnë në formën e përmirësimeve alokative statike por në formën e ekspansionit dinamik induktuar nga tregje më të mëdha dhe specializim më i madh. Rrënjët e këtyre argumentave mund të gjenden në studimet e Adam Smith, dhe më së fundmi në Young (1928), Verdoorn (1949), Kaldor (1978) dhe Thirlwall (1980, 1992). Si përfundim, mund të themi se ekziston ne diversitet i madh në literaturë për tregtinë, liberalizimin tregtar dhe efektet në të ardhurat, punësim dhe bilancin e pagesave. Çështja kryesore që ngrihet në këto postulate teorike është se si duhet të ndërveprojnë tregtia dhe zhvillimi ekonomik. 8 Sipas Thirlwall (1979) për argumentimin e tij origjinal mbi bilancin e pagesave rritjen e sforcuar ekonomike, dhe Naastepad (2006) dhe Barbosa (2006) për më shumë diskutim sipas pikpamjeve Keynesiane për të njëjtën temë. Soana JAUPLLARI (TEKA) 10

25 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca 1.2 Liberalizimi tregtar dhe zhvillimi ekonomik Ndikimi i ndërsjelltë tregti zhvillim për vendet e zhvilluara dhe ato në zhvillim Shkaqet të cilat përcaktojnë progresin ekonomik të kombeve janë objekt studimi i tregtisë ndërkombëtare (A. Marshall, 1890) Thënia e mësipërme e Alfred Marshall, na bën të kuptojmë se është e vështire, për më tepër e pamundur të kuptosh proçesin e rritjes dhe zhvillimit të një ekonomie, pa iu referuar performancës tregtare. Që nga viti 1950, në ekonominë botërore ka ndodhur një liberalizim masiv i tregtisë botërore, fillimisht nën ndikimin e GATT, themeluar në 1947, dhe tashmë nën autoritetin e OBT -së, e cila zëvendësoi GATT në Në këto vitet e fundit, nivelet e tarifave në vendet e zhvilluara me nivele të larta të ardhurash, kanë pësuar dramatikisht rënie të vazhdueshme, duke qenë në përgjithësi në më pak se 10% dhe shumë shpesh dhe në më pak se 5%. Tashmë, këto nivele ruajnë një mesatare përafërsisht prej 4% 9. Gjithashtu, edhe nivelet e tarifave në vendet në zhvillim kanë pësuar rënie, edhe pse ende mbeten në shifra relativisht më të larta, duke arritur një mesatare prej 20 % në vendet më të ardhura të mesme dhe të ulëta. Barrierat jotarifore të tregtisë, të tilla si kuota, liçenca dhe standarte teknike, gjithashtu janë zbutur gradualisht, por mjaft herë më ngadalë se tarifat. Marrëveshjet tregtare rajonale janë bërë shumë tërheqëse në formën e zonave të lira tregtare dhe bashkimeve doganore. OBT numëron 76 të tilla të themeluara ose të modifikuara që nga viti Ndër më kryesoret mund të përmendim: Bashkimi Europian (BE); Zona e Tregtisë së Lire së Amerikës së Veriut (NAFTA); MERCOSUR, ku përfshihen Argentina, Brazili, Paraguai, Uruguai dhe Kili; APEC, e cila mbulon vendet në Azi dhe rajonin e Pacifikut; ASEAN, ku përfshihen vendet e Azise Juglindore; dhe SACU, ku përfshihen vendet e Afrikes Jugore. Liberalizimi i tregtisë ka ndikuar në krijimin e një ekspansioni masiv në rritjen e tregtisë botërore relativisht ndaj outputit botëror. Ndërsa PBB botërore është zgjeruar 5 fish, volumi i tregtisë botërore është rritur 16 herë, me një mesatare e llogaritur në një shkallë prej 7% në vit. Në disa shtete individuale, të tilla si ato të Azisë 9 Sipas International trade theory and policy, 2008, Steven M. Suranovic Soana JAUPLLARI (TEKA) 11

26 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca Juglindore, rritja e eksporteve i ka kaluar 10 % në vit 10. Eksportet kanë pasur prirje të rriten më shpejt në vendet me regjim më liberal tregtar dhe po këto vende kane realizuar dhe rritjen më të shpejtë të PBB -së. Thënia e mësipërme e Alfred Marshall, na bën të kuptojmë edhe një herë më mirë faktin se është e veshtirë, për më tepër e pamundur të kuptosh proçesin e rritjes dhe zhvillimit të një ekonomie pa iu referuar zhvillimit tregtar. Në këtë çështje, eksplorohet teorikisht lidhja midis tregtisë dhe zhvillimit, duke studiuar edhe disa evidenca empirike, duke u fokusuar veçanërisht në: lidhjen midis liberalizimit tregtar dhe performancës ekonomike dhe në modelet e drejtuara drejt rritjes së eksporteve, parë nga të dyja këndvështrimet, nga ana e kërkesës dhe nga ana e ofertës. Doktrina e cila pohon se, tregtia nxit mirëqënien dhe rritjen ka një trashëgimi të gjatë, e cila daton që nga koha e Adam Smith ( ). Smith, në librin e tij të famshëm An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations (1776), thekson rëndësinë e tregtisë si një mekanizëm që mund të shkaktojë tepricë produkti, dhe si pasojë e zgjerimit të tregjeve, ajo mund të ndikojë pozitivisht dhe në shpërndarjen e punës dhe nivelin e produktivitetit. Jo të gjithë vendet, domosdoshmerisht, përfitojnë njësoj nga rritja e tregtisë ose nga përfitimet që sjell ajo. Kjo do të varet nga: prodhimi dhe karakteristikat e kërkesës për të mirat që një shtet prodhon dhe tregton; politikat e brendshme ekonomike të ndjekura; regjimi tregtar që adopton. Për shembull, nëse vendet në zhvillim do ti supozojmë si një të tërë, volumi i eksporteve është rritur më ngadalë se për vendet e zhvilluara që nga % në vit krahasuar me 8 % - sepse vendet në zhvillim akoma prodhojnë dhe eskportojnë masivisht produkte primare dhe produkte industriale me vlerë të shtuar të ulët, me një elasticitet kërkese lidhur me të ardhurat relativisht të ulët, drejt tregjeve botërore. Hendeqet në normat e rritjes së eksporteve kanë qenë edhe më të gjëra, në terma në vlerë, për shkak se termat e tregtisë së vendeve në zhvillim janë dobësuar përballë atyre të vendeve të zhvilluara, duke 10 Raportet vjetore të OBT -së, Soana JAUPLLARI (TEKA) 12

27 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca shkaktuar një rënie të normës së vlerës totale të tregtisë botërore për vendet në zhvillim nga 30 % në 1965 në rreth 20 % në ditët e sotme. Në bazë të këtyre fakteve dhe predikimeve teorike, ajo ç ka duhet theksuar është se, problemi për vendet në zhvillim qëndron më tepër në atë çfarë duhet të tregtojnë sesa nëse duhet të tregtojnë, dhe në çfarë termash duhet të kryhet kjo tregti, qoftë me vendet e zhvilluara apo dhe thjesht midis vendeve në zhvillim. Nuk ka asnjë dyshim, që këtu mund të flasim për përfitime si statike dhe dinamike nga tregtia dhe se tregtia siguron një hapësirë për produktin tepricë, ( siç citon dhe Adam Smith). Ajo çka mund të qëndrojë në pikëpyetje, lidhet me faktin se nëse përfitimet e vendeve në zhvillim mund të jenë më të mëdha nëse modeli i tregtisë do të ndryshonte, dhe nëse vendet e zhvilluara do të modifikonin politikat e tyre drejt botës në zhvillim. Gjithashtu, ndërsa vendet e zhvilluara predikojnë tregti të lire për vendet në zhvillim, ato vazhdojnë të mbrojnë tregjet e tyre nga importet e vendeve në zhvillim, veçanërisht produktet bujqesore dhe tekstilet. Këtu mund të flasim pra për standart të dyfishtë. Gjithashtu, duhet thënë se teoritë tregtare bazuar në modelet klasike të Smith dhe Rikardo, si dhe teori të tjera më bashkëkohore, lënë mënjanë pasojat e tregtisë në bilancin e pagesave apo në relacionet monetare. Nëse një model i veçantë tregtie çon në vështirësi në bilancin e pagesave, dhe nëse bilanci i pagesave nuk është i vetë korrigjueshem nëpërmjet lëvizjeve të çmimeve relative (kursi real i kembimit), përfitimet nga tregtia lehtësisht mund të zëvendësohen nga reduktimi në output dhe rritje në papunësi, dhe si rrjedhim ndikim dhe në nivelin e importeve. Ky është një perfundim i rëndësishëm në të menduarit rreth rolit potencial të mbrojtjes strategjike dhe shpejtësisë se liberalizimit tregtar. Pasojat e tregtisë në bilancin e pagesave janë një arsye e fortë qe nxjerr më mirë në pah lidhjen e fortë midis eksporteve dhe rritjes. Rritja e eksporteve ka aftësinë të ndikojë pozitivisht në komponentët e tjerë të kërkesës në një ekonomi, të tillë si investimet, konsumi dhe shpenzimet qeveritare, duke bërë që ata të rriten më shpejt. Soana JAUPLLARI (TEKA) 13

28 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca Liberalizim tregtar dhe impakti mbi treguesit makrotregtarë Gjatë viteve të fundit, mund të themi se është zhvilluar një literaturë esenciale lidhur me efektet e liberalizimit tregtar mbi një gamë të agregatëve makroekonomikë dhe proçeseve përshtatëse mikroekonomike, paralelisht me përhapjen dhe shtimin e programeve të reformave tregtare. Mund të përmendim punime të shumta të publikuara mbi këtë çështje nga autorë si: Edwards(1993), Krueger(1997), Rodrik (1997), Rodriguez dhe Rodrik (1999). Çfarë nënkuptohet nëpërmjet liberalizimit tregtar? Liberalizimi tregtar është një proçes i një reduktimi sistematik dhe eleminimi të të gjitha tarifave dhe barrierave jotarifore midis vendeve si partnerë tregtarë (Madeley dhe Solagral 2001). Ky koncept është ndërtuar bazuar në teorinë e avantazheve krahasuese në një treg të lirë, e cila pohon se, nëpërmjet reduktimit të barrierave tregtare të dy partnerët tregtarë mund të përfitojnë. Liberalizimi tregtar si rrjedhim, çon ose shoqërohet me një reduktim të ndërhyrjes së shtetit në sektorë të ndryshëm të ekonomisë në termat e tregtise. Impakti në mirëqënie i liberalizimit tregtar mund të duket kur ndryshon apo hiqet barriera tregtare. Ai mund të konsiderohet si i njëjtë me humbjen në mirëqënie në prezencën e një kufizimi tregtar. Liberalizimi tregtar ndihmon gjithashtu dhe në një alokim racional dhe eficient të burimeve. Në kuadrin e ekonomive të tranzicionit si Shqipëria, integrimi me ekonominë botërore është një pjesë thelbësore e ndryshimeve strukturore, gjatë proçesit të tranzicionit nga ekonomi e planifikuar dhe e centralizuar në sistemin e ekonomisë së tregut. Me fjalë të tjera, një ekonomi e hapur, produktive dhe e orientuar për jashtë, është e shoqëruar me të ardhura më të larta dhe me më shumë mundësi punësimi. Ekzistenca e imputeve të lira është gjithashtu një nga avantazhet e mëdha të liberalizimit tregtar. Ekonomia e brendshme në përgithësi dhe në veçanti sektorë të ndryshëm të saj, siç mund të jetë ai bujqësor, bëhen më reaguese ndaj tendencave të tregjeve ndërkombëtare dhe kanë akses më të mirë në tregjet ndërkombëtare dhe ndaj teknologjive të reja. Liberalizimi tregtar në vetvete krijon jo vetëm fitimtarët e tij por edhe humbësit e tij, edhe pse nga pikëpamja e shoqërisë si një e tërë, ai krijon përfitime në mirëqënie, ashtu siç sugjerohet edhe nga teoritë e tregtisë. Në këtë pikë, përfshihen dhe kostot Soana JAUPLLARI (TEKA) 14

29 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca afatshkurtra axhustuese apo përshtatëse. Disa industri, të cilat janë më pak konkuruese në tregjet ndërkombëtare, janë gjithashtu të ndikuara dhe si rrjedhim disa firma në këto industri mund të rrezikohen edhe të mbyllen. Sidoqoftë, në terma afatgjatë, alokimi më i mirë i burimeve do të krijojë një strukturë të re industriale, duke nxjerrë në pah avantazhet e vërteta krahasuese të vendit. Me fjalë të tjera, avantazhi krahasues i një sektori specifik në ekonomi ndryshon thelbësisht gjatë procesit të liberalizimit tregtar. Në rastin e Shqipërisë, si shembull mund të përmendet sektori i grurit, dhe ndryshimet në avantazhet krahasuese për këtë produkt, gjatë proçesit të transformimit ekonomik dhe liberalizimit tregtar. Liberalizimi tregtar në vendet në zhvillim, në 20 vitet e fundit, është implementuar duke pasur si qëllim stimulimin e rritjes ekonomike. Rritja ekonomike është nje dukuri komplekse. Si rrjedhim, ky koncept përkufizohet në mënyra të shumta dhe të ndryshme. Në përkufizimin më të thjeshtë të mundshëm mund të themi se, rritja ekonomike nënkupton çdo ndryshim që lejon një ekonomi të prodhojë një sasi më të madhe produktesh, pra një rritje e mundësive të prodhimit. Burimet kryesore të rritjes janë: rritja e faktorëve të prodhimit dhe përmirësimi cilësor i tyre si dhe avancimi teknologjik. Përpjekja e parë për të modeluar rritjen në periudhën afatgjatë, u ndërrmor nga Robert Solow (1975) në veprën e tij të Teorisë së Rritjes Neoklasike. Kjo teori bazohet në supozimin e kthimeve rënëse të punës dhe kapitalit. Për shkak të të ardhurave rënëse lidhur me faktorët, vendet do të arrijnë një qëndrueshmëri, pas së cilës mund të vazhdojnë të rriten, duke ndryshuar teknologjinë. Modeli gjithashtu tregon se, vendet e zhvilluara do të rriten më shpejt me çdo investim në kapital, për shkak të përfitimeve më të larta. Por evidencat në efektet e nxitjes së rritjes janë ende të paqarta. Roli i politikave tregtare në zhvillimin ekonomik ka qenë një debat kyç në literaturën teorike gjatë gjysmës së dytë të shekullit 20. Ndonëse teoria mbizotëruese në vitet favorizoi zëvendësimin e importit, ajo e periudhës favorizoi politikën e nxitjes së eksporteve/orientimi për jashtë. Evoluimi i teorive në orientimin e tregtisë dhe rritjes, u projektuan nga Krueger 1997, duke u theksuar evidentimi i nje korrelacioni pozitiv ndërmjet rritjes së eksporteve dhe rritjes së PBB -së, duke theksuar në të njejtën kohë se, vendet me hapje më të madhe tregtare shfaqin rritje më të Soana JAUPLLARI (TEKA) 15

30 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca shpejtë ndër kohë. Edwards (1998) argumenton se, ekziston një raport i fortë pozitiv midis tregtisë dhe hapjes, ndonëse Rodriquez dhe Rodrik(1999) sfiduan këtë konkluzion. Ata argumentuan se edhe pse vërehet një evidencë sistematike që lidh politikat tregtare të orientuara brenda (zëvendësimi i importit) me rritjen, evidenca qe lidh politikat e orientimit për jashtë dhe rritjen qëndron në pozita më të forta se e para, duke treguar një korrelacion më të fortë midis tyre. Shumë vende në zhvillim u bënë pjesë e programeve liberalizuese tregtare. Shume analistë kanë mbrojtur idenë se hapja e politikave tregtare dhe raportet më të larta të volumeve tregtare, lidhen pozitivisht me rritjen ekonomike, derisa ngritën disa dyshime mbi fortësinë e këtyre rezultateve, duke u bazuar tek vështirësia e matjes së hapjes. Wacziarg (2001) bëri përpjekje në matjen e variablave të liberalizimit, pasi klasifikimi sipas Sachs and Warner paraqiti probleme në kategorizimin e tyre, të ekonomive të hapura dhe të mbyllyra. Gjithashtu shume punime në këtë fushë kanë qenë dhe konfliktuese me njëra tjetrën. Disa studime tregojnë se vende të cilat kanë qenë nën ndikimin e programeve liberalizuese kanë përmirësuar performancën e tyre të eksporteve (Thomas, 1991; Weiss, 1992; Joshi dhe Little, 1996; Helleiner, 1994; Bleaney, 1999; Ahmed, 2000). Nga ana tjetër, studime të tjera kanë gjetur evidence të varfëra në lidhjen midis liberalizimit dhe rritjes ekonomike (UNCTAD, 1989; Agosin, 1991; Clarke dhe Kirkpatrick, 1992; Greenaway dhe Sapsford, 1994; Shafaedin, 1994; Jenkins, 1996). Parë nga ana e importeve, studime të shumta pohojnë se vihet re një impakt i fortë positiv i liberalizimit tregtar në rritjen e importeve dhe ky impakt është kryesisht nëpërmjet ndjeshmërisë së çmimeve dhe ndryshimeve të të ardhurave (Melo dhe Vogt, 1984; Bertola dhe Faini, 1991). Thirlwall dhe Santos-Paulino (2004) konkluduan se impakti i liberalizimit ndryshon në vendet me mbrojtje të lartë tregtare nga ato me nivel të ulët proteksioni. Efekti pozitiv i liberalizimit tregtar në rritjen e importeve, është më i madh në industrite të cilat kanë pasur nivel të lartë proteksionizmi gjatë periudhës para liberalizimit. Gjithashtu, rezultate të shumta tregojnë se impakti i një regjimi tregtar më të liberalizuar, i pavarur nga reduktimi tarifor, rrit rritjen e importeve më shumë se rritja Soana JAUPLLARI (TEKA) 16

31 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca e eksporteve. Dollar dhe Kray (2004) treguan se struktura e rritjes e vendeve që janë liberalizuar, kanë shfaqur përshpejtim në përmirësimin e të ardhurave reale. Në vitin 1990 vendet në zhvillim të liberalizuara patën një rritje të të ardhurave reale 5 % për frymë, vendet e pasura në 2.2 % dhe vendet në zhvillim të paglobalisuara në vetëm 1.4 %. Kjo tregon se vendet në zhvillim, në proçes globalisimi, janë më afër vendeve të pasura, ndërsa vendet në zhvillim jo në proçes globalisimi janë duke bërë prapa. Irwin dhe Tervio (2002) ndjekur nga Frankel dhe Romer (1999) konkludojnë se, vendet që tregtojnë më shumë (shprehur në raport të PBB-së), kanë të ardhura më të larta. Në përgjithësi, rezultate të shumta tregojnë se tregtia kontribuon në përmirësimin e të ardhurës reale dhe të rritjes për frymë. Megjithatë, nëse tregtia nuk është e kombinuar me politika adekuate për të balancuar importet kundrejt eksporteve, ajo mund të gjenerojë defiçite të bilancit tregtar dhe te bilancit të pagesave, duke krijuar shkak në këtë mënyrë për ngadalësim ose përkeqësim në rritjen e të ardhurës reale. Lidhja e ndërsjellë tregti- investime të huaja direkte. Rasti i vendeve në zhvillim Mund të thuhet se, ekziston një literaturë e gjerë dhe gjithëpërfshirëse lidhur me impaktin e investimeve të huaja direkte në tregti. Sipas Mundell (1957), për një kohë të gjatë, supozohej se investimet e huaja zëvendësonin tregtinë. Kjo hipotezë u sfidua nga Agmon (1979) dhe më pas, një numër i madh studimesh filluan të prezantonin hipotezën se, investimet e huaja dhe tregtia mund të kosiderohen dhe si plotësuese të njëra-tjetrës. Në vazhdim, studiues të tjerë si Ethier (1994, 1996) dhe Markusen (1995, 1998) dhanë kontribute të mëtejshme në këtë fushë. Megjithatë, kohët e fundit, janë zhvilluar studime të reja të cilat kanë eksploruar më tej lidhjen midis investimeve të huaja direkte dhe tregtisë (Markusen dhe Maskus, 2001) duke nxjerrë në pah evidenca të reja. Studimet mbi tregtinë dhe investimet e huaja direkte, të përmendura më sipër, mund të ndahen në 3 kategori kryesore: Së pari: studime të cilat argumentojnë se përcaktuesit e investimeve të huaja direkte dhe tregtisë janë të ngjashëm, dhe si rrjedhim çfarë përcakton tregtinë, përcakton dhe flukset e IHD-ve (Ekholm, 2002). Soana JAUPLLARI (TEKA) 17

32 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca Së dyti: studime që kanë pasur si qëllim vlerësime ekonometrike, në të cilat investimet e huaja, eksportet dhe importet janë të përcaktuara njëkohësisht. Në këto studime, të tre këta variabla cilësohen si variabla endogjenë dhe si rrjedhim, bashkëveprimi i tyre duhet të merret në konsideratë (Hejazi dhe Safarian, 2003). Së treti: studime të cilat kanë si qëllim vlerësimin e impaktiti të marrëveshjeve të tregtisë së lirë në flukset e investimeve të huaja direkte (Binh dhe Haughton, 2002; Worth, 2002). Banga (2004) tregoi se marrëveshjet tregtare rajonale si ASEAN dhe APEC, mund të ndikonin në flukset e IHD -ve në rajon, duke argumentuar se, sa më e lartë të jetë shkalla e integrimit rajonal aq më të ulta janë risqet që shoqërojnë këto investime. Tashmë është mëse e qartë dhe e pamundur për t u vënë në dyshim se, investimet e huaja direkte dhe tregtia janë të ndërlidhura me njëra-tjetrën. Në shumë studime, siç u tha edhe më sipër, është argumentuar se IHD -të mund të konsiderohen si zëvendësuese të tregtisë, ose si plotësuese të saj (në rastin e tregtisë brenda degës). Megjithatë, lidhja midis IHD -ve dhe tregtisë është bërë akoma dhe më komplekse, nën regjimin e Organizatës Botërore të Tregtisë. Nën ndikimin e këtij regjimi, vende të ndryshme në zhvillim, kanë nxitur liberalizimin e importeve dhe kanë negociuar marrëveshje tregtare, të cilat kanë ulur në mënyrë drastike kostot e të bërit tregti, madje dhe duke inkurajuar këtë të fundit. Me rritjen e volumeve tregtare, vëmendja e politik-bërësve në vendet në zhvillim, është zhvendosur nga çështja nëse IHD -të shkaktojnë tregti, në çështjen, nëse tregtia mund të shkaktojë rritje të flukseve hyrëse të IHD -ve dhe ç lloj tregtie mund ta shkaktojë këtë. Përgjigjet e këtyre pyetjeve janë bërë akoma dhe më të rëndësishme, në kushtet e formave të ndryshme të tregtisë bilaterale dhe multilaterale, në të cilat vendet në zhvillim janë angazhuar kohët e fundit. Pavarësisht rëndësisë së kësaj çështjeje, veçanërisht për vendet në zhvillim, mund të thuhet se ekziston një literaturë e varfër lidhur me impaktin e tregtisë në flukset e IHD -ve. Disa studime dëshmojnë se IHD -të janë përdorur për të mbrojtur tregjet me bazë eksporti (Grosse dhe Trevino, 1996), ndërsa punime të tjera kanë sugjeruar se janë IHD -të të cilat ndjekin eksportet (Eaton dhe Tamura, 1994), (në veçanti, IHD në Shtetet e Bashkuara). Në literaturë ekzistojnë shumë studime të cilat dëshmojnë për Soana JAUPLLARI (TEKA) 18

33 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca ndikimin e investimeve të huaja direkte në tregti, ndërsa për vlerësimin empirik të impaktit të tregtisë në flukset e investimeve të huaja mbetet ende shumë për t u bërë. Forma të ndryshme të tregtisë mund të influencojnë flukset e investimeve të huaja në mënyra të ndryshme. Për shembull, mund të priten impakte të ndryshme të ndikimit të tregtisë të shoqëruar me integrimin vertikal ndërkombëtar, dhe të tregtisë brendadegësore të tipit vertikal ose horizontale, në flukset e investimeve të huaja në vendet në zhvillim. Tregtia e shoqëruar me integrimin vertikal mund të shkaktojë rritje të investimeve të huaja direkte, nëpërmjet sigurimit të nxitjeve për uljen e kostos, ndërsa tregtia brendadegësore mund të dekurajojë investimet e huaja që kanë si kusht ekonomitë e shkallës. Nga sa u tha më sipër, është evident fakti, që impakti i formave të ndryshme të tregtisë në flukset e IHD -ve në vendet në zhvillim, përveçse një fushë e rëndësishme dhe e dobishme studimi për studiuesit, është me rëndësi të veçantë edhe për politikë-bërësit. Lidhja e ndërsjelltë tregti-punësim Liberalizimi tregtar, i përkufizuar si një lëvizje drejt tregisë së lirë, nëpërmjet reduktimit të tarifave dhe barrierave të tjera, në përgjithësi perceptohet si forca kryesore drejtuese drejt globalizimit. Intensifikimi i integrimit të ekonomisë globale, në dekatat e fundit, dëshmohet qartë nëpërmjet rritjes së shpejtë të flukseve të të mirave dhe shërbimeve përtej kufijve kombëtarë. Në anën tjetër, kritikë të liberalizimit, e kanë fajësuar këtë të fundit, si burim sëmundjesh, të tilla si: papunësia e rritur; pabarazia e pagave në ekonomitë e avancuara; mbipërdorimi i punëtorëve në vendet në zhvillim shoqëruar me keqësimin e kushteve dhe standarteve të punës; de-industrializimi dhe marxhinalizimi i vendeve me të ardhura të ulta; varfëria e rritur dhe pabarazia globale; degradimi i mjedisit (Rodriguez and Rodrik, 1999). Në këtë kontekst, impakti i liberalizimit tregtar në punësim është i një rëndësie të veçantë. Niveli i punësimit është një faktor thelbësor në mirëqënien e përgjithshme e konomike, veçanërisht në vendet në zhvillim, ku sistemet e mbrojtjes sociale janë të dobëta. Në veçanti, impakti i liberalizimit tregtar në nivelin dhe strukturën e Soana JAUPLLARI (TEKA) 19

34 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca punësimit, kushtëzon ndikimin në varfëri, paga dhe shpërndarjen e të ardhurave dhe cilësinë e punësimit. Këta variabla përbëjnë dhe çështjet më kritike në debatet rreth liberalizimit tregtar. Në kuadrin e liberalizimit tregtar, në jetën e përditshme, riorganizimi i faktorëve të prodhimit, i nevojshëm për shfrytëzimin e avantazheve krahasuese, mund të çojë në zhvillime në tregun e punës si negative ashtu dhe pozititve të tilla si: mbyllje të kompanive, humbje të vendeve të punës në disa sektorë të ekonomisë; por edhe ngritje të firmave të reja, rritje në prodhim, dhe vende të reja pune në sektorë të tjerë të ekonomisë. Pra, liberalizimi tregtar është i shoqëruar me reduktim të vendeve të punës nga njëra anë, por edhe me krijim të tyre nga ana tjetër. Nëse rezultati neto, në periudhën afatshkurtër, në efektet e punësimit, është pozitiv apo negativ, varet kryesisht nga faktorët specifikë të vendit, të tilla si: funksionimi i tregut të punës. Ndërsa në periudhën afatgjatë, rritja dhe përfitimet në eficiense, të shkaktuara nga liberalizimi tregtar, pritet të çojnë në efekte pozitive punësimi, si në termat e sasisë ashtu dhe të cilësisë së punës ose dhe të të dyjave së bashku [Anderson dhe Martin (2006), Bouwt (2005), Decreux dhe Fontagné (2006) dhe Polaski (2006)]. Literatura teorike ofron vëzhgime interesante lidhur me reduktimin dhe krijimin e vendeve të punës, si pasojë e liberalizimit tregtar, duke ilustruar se si karakteristikat e vendit, duke përfshirë dhe politikat e tregut të punës, mund të ndikojnë përkohësisht si dhe në mënyrë permanente në punësim, si në nivel sektori apo dhe më gjerë, në nivel vendi. Shpeshherë, për shkak të problemeve me të dhënat dhe metodologjitë, ka qenë i vështirë sigurimi i evidencave të forta empirike, për impaktin e liberalizimit tregtar në politikat e brendshme të punësimit dhe rritjen ekonomike (Piermartini dhe The, 2005). Siç u tha edhe më sipër, është e vështirë të bësh përgjithësime lidhur me marrëdhënien tregti punësim. Mund të thuhet se, ekziston një literaturë ende në zhvillim, e cila e vë theksin në rëndësinë e faktorëve të rinj, që influencojnë marrëdhënien tregti punësim, veçanërisht për vendet në zhvillim, të tilla si: impakti i investimeve të huaja direkte; natyra e tregtisë; roli i ndryshimeve teknologjike; impakti i rritjes së hapjes tregtare në elasticitetin e kërkesës për punë 11. Karakterisitkat në kushtet e çdo vendi, 11 Për më shumë mund të shohim punimet e Lee (2004) lidhur me analizimin e efekteve të rritjes në hapjen tregtare. Rezultati në këtë punim është se hapja tregtare ka një efekt pozitiv në rritjen ekonomike. Soana JAUPLLARI (TEKA) 20

35 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca natyra e institucioneve dhe mënyra se si implementohen politikat tregtare, janë faktorë të tjerë, të cilët ndikojnë në relacionin tregti-punësim. Nga sa u tha më sipër, proçesi i globalizimit mund të jetë pozitiv për pjesën më të madhe të punëtorëve në vendet e zhvilluara industriale dhe ato në zhvillim, ndërkohë që për një pjesë tjetër jo. Prandaj efeket shpërndarëse të tij nuk duhen injoruar. Politikat tregtare dhe politikat sociale duhet të bashkëveprojnë me njëra-tjetrën dhe sa më e madhe koherenca e tyre në këto dy këndvështrime, aq më i madh do të jetë impakti pozitiv në efektet e rritjes të reformave tregtare dhe si rrjedhim, në përmirësimin e cilësisë së punës në botë. Përsa i përket situatës së punësimit në nivel global, mund të thuhet se forca punëtore globale në 2005 numëronte 2.88 billion individë, nga të cilët 0.55 billion i përkisnin vendeve të OECD -së (OECD, 2005). Meqë tregtia dhe investimet e huaja direkte janë duke luajtur një rol gjithnjë dhe në rritje në ekonominë globale, ndikimi i tyre në tregjet e punës tashmë është i drejtpërdrejtë. Kjo vlen si për vendet e zhvilluara dhe ato në zhvillim. Mbi 70 % e punësimit total, është i përqëndruar në sektorin e shërbimeve. Pavarësisht rritjes së kohëve të fundit në këtë sektor, pjesa më e madhe e tij konsiston në aktivitetin e të mirave jo të tregtueshme 12. Së fundmi, veçanërisht në vendet me të ardhura të ulta, pjesa më e madhe e punësimit është e përqëndruar në bujqësi dhe ekonominë informale. Për pjesën më të madhe të popullsisë aktive për punë në rang botëror, mund të thuhet se, është ende niveli i zhvillimit dhe performancës së ekonomisë së brendshme në të cilën ata punojnë, faktori që përcakton vendin e tyre të punës dhe prespektivën lidhur me të ardhurat. Një tjetër indikator makroekonomik i lidhur ngushtë me tregtinë e jashtme dhe proceset liberalizuese që kanë shoqëruar atë, është edhe kursi i këmbimit. Shkalla dhe madhësia e kësaj varësie është e ndryshme në vende të ndryshme ose në të njëjtin vend të zhvendosur në kohë, në përputhje me llojet e politikave valutore dhe zgjedhjet mes regjimeve të kurseve të ndryshme të këmbimit. Megjithatë, se si dhe në ç masë Baldwin (2003) lidhur me debatin hapje tregtare-rritje ekonomike. Kontribute të tjera lidhur me këtë literaturë kanë dhënë Dollar (1992), Harrison (1996), Rodriguez dhe Rodrik (2001) dhe Sachs dhe Warner (1995) dhe më së fundmi Dollar dhe Kraay (2004), Loayaza, Fajnzylber dhe Calderón (2005), Wacziarg dhe Welch (2003). 12 Studimi mbi tregtinë dhe punësimin Trade and Employment. Challenges for Policy Research, punuar nga Organizata botërore e tregtisë OBT dhe ILO (2006). Soana JAUPLLARI (TEKA) 21

36 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca politikat valutore ndikojnë në tregtinë e jashtme, do të shqyrtohet më hollësisht në kapitullin në vazhdim të këtij punimi. 1.3 Pikëpamjet liberalizuese përballë atyre proteksioniste. Debati teorik rreth tyre Argumentat pro dhe kundër liberalizimit tregtar Në rrjedhën e politikave tregtare që janë zbatuar nga politikë-bërës të ndryshëm në kohë dhe vende të ndryshme, njihen dy pozicione të kundërta: proteksionizmi dhe liberalizimi. I pari ka qenë karakteristikë për fazat e para të zhvillimeve të tregtisë por që ndiqet pjesërisht akoma, ndërsa liberalizimi është tipar i teorive dhe i praktikave moderne. Në pamje të parë mund të krijohet përshtypja se hapja tregtare mund të varfërojë ekonominë e një vendi, por praktika ekonomike ka treguar në shumë herë të kundërtën, nëpërmjet shembujve realë. Këtu, mund të përmendim rastin e liberalizimit të importeve japoneze të makinave në SHBA, edhe pse prodhimi vendas ka qenë ndër të parët në botë. Kjo politikë edhe pse në fillim pati pasoja, tregoi më pas se efekti i konkurencës ndikoi pozitivisht në përmirësimin e prodhimeve të SHBA -së. Megjithatë, nëse proçeset liberalizuese nuk shoqërohen me masa balancuese, mund të sjellin edhe efekte të padëshirueshme, veçanërisht në periudha afatshkurtra. Rezultatet bëhen më të prekshme në periudha afatgjata, pasi të jenë amortizuar pasojat fillestare. Përfitimet që mund të rrjedhin nga liberalizimi zakonisht vlerësohen sipas dy niveleve: atij mikroekonomik dhe makroekonomik. Përfitimet në nivel mikroekonomik: Çmime më afër çmimeve në konkurencën perfekte, si pasojë e futjes së më shumë firmave në degë; çmime më të ulta për shkak të eleminimit të tarifave, përmirësim i zhvillimit teknologjik Gjithashtu, prodhuesit vendas do të përfitojnë nga hapja e tregjeve dhe çmimet më të ulta të inputeve, duke shfrytëzuar në këtë mënyrë akoma më mirë avantazhet krahasuese të vendit. Gjithashtu nuk duhet të harrojmë dhe atë çka përfiton qeveria si rregullatore e mekanizmit të tregut. Në pamje të parë, duket se shteti do të humbasë apo do të zvogëlojë të ardhurat si pasojë e uljes apo dhe eleminimit të tarifave. Por Soana JAUPLLARI (TEKA) 22

37 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca nga ana tjetër, fitimet e prodhuesve do të rriten dhe si rrjedhim shteti do të kompesohet me të ardhura më të lartë nëpërmjet taksave mbi fitimet e këtyre prodhuese, për të mos përmendur më tej përmirësime të tjera si ato të deficitit tregtar apo dhe treguesve të tjerë. Përfitimet në nivel makroekonomik: Shpërndarje më efiçente e burimeve, rritje të efiçensës në ekonomi, kontroll më i mirë i inflacionit etj. Rritja e efiçensës së ekonomisë është pasojë e rritjes së efiçensës në firma të veçanta dhe kështu në degë të caktuara e në tërë ekonominë. Kur konkurenca është e madhe edhe efiçensa kërkohet maksimale, ndryshe forcat e tregut do të nxjerrin jashtë loje ata që nuk i përmbahen këtij rregulli. Pra siç u tha edhe më sipër, në kompleks me faktorët e tjerë vjen dhe përmirësimi i treguesve makro. Si pasojë e çmimeve më të ulta të diktuara nga konkurenca, do të ulet inflacioni. Gjithashtu edhe defiçiti tregtar do të ulet, si pasojë e përmirësimit të pozitës ndërkombëtare në tregjet botërore, e cila vjen prej marrëveshjeve që shoqërojnë integrimin e që pasohen nga heqje reciproke të kufizimeve për eksportet. Përveç përfitimeve të sipërpërmendura dhe shumë të tjerave, duhet të përmendim dhe efektet negative që mund të sjellë liberalizimi. Rëndësi ka që proçesi i liberalizimit të mos pësojë zbrapsje apo çarje gjatë rrugës së tij, sepse kjo do të sjellë anë të tjera negative, përkeqësim të situatës makroekonomike, duke vonuar apo dhe zvogëluar përfitimet potenciale të integrimit Roli i politikave tregtare në zhvillim përkrah proçeseve liberalizuese. Debati teorik rreth tyre Format dhe mënyrat e tregtisë kanë ndryshuar dhe kanë evoluar, duke bërë që t i rezistojnë kohës ato që janë më të përshtatshme. Në ekonomitë e sotme moderne flitet shumë për tregti të lirë dhe proçese liberalizuese, por në realitet gjithmonë ka pasur kufizime direkte ose indirekte për tregtinë e lirë. Pavarësisht nga kjo, vendet përfitojnë nga tregtia në dy aspekte kryesore: Nga mundësia e blerjes së produkteve në tregun botëror me çmime më të ulta se në tregun e brendshëm Soana JAUPLLARI (TEKA) 23

38 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca Nga eksporti i produkteve, për prodhimin e të cilave përdoren inpute, të cilat vendi i zotëron me shumicë dhe më lirë se në vendet e tjera Eksperienca botërore ka treguar se politikat tregtare kanë luajtur një rol të rëndësishëm në drejtim të nxitjes së eksporteve dhe rritjes ekonomike. Nëpërmjet avantazheve të tyre krahasuese, vende të ndryshme konkurojnë në tregun botëror. Është mëse e qartë që kryesisht çdo vend kërkon të eksportojë produktet për të cilat zotëron avantazhe krahasuese dhe importon produkte, të cilat mund ti perfitojë më lirë nga tregjet e huaja. Në këtë mënyrë, në vija të përgjithshme mund të themi se, nëpërmjet eksportit rriten të ardhurat, nxitet prodhimi në degë të ndryshme të ekonomisë, rriten investimet dhe arrihet një shpërndarje më efiçente e burimeve nëpërmjet njohjes së avantazheve krahasuese përkatëse. Kurse nëpërmjet importit, vendit i krijohet mundësia e blerjes së të mirave për të cilat ai nuk gëzon avantazhe krahasuese, të cilat kushtojnë më lirë nga sa mund të kushtojnë po ti prodhonte ato vetë. Në varësi të drejtimit të aktivitetit tregtar që karakterizon një vend, përcaktohet edhe drejtimi i politikave tregtare. Pra, politikat kryesore tregtare përcaktojnë orientimin që do të marrë ekonomia dhe konsistojnë në dy drejtime kryesore: si politika të zëvendësimit të importeve dhe në ato të nxitjes së eksporteve si politika me karakter afatgjatë. Nëpërmjet zëvendësimit të importeve pengohen importet dhe i jepet dorë prodhimit vendas. Kryesisht politika e zëvendësimit të importeve zbatohet në fazat fillestare të ekzistencës së degëve të prodhimit. Qëllimi është mbrojtja nga konkurenca e huaj. Kjo mbrojtje kryhet nëpërmjet vendosjes së pengesave tarifore ose kuotuese për të njëjtat produkte, të cilat ofrohen edhe nga degë homologe të huaja. Në këtë mënyrë i jepet përparësi produktit në tregun e brendshëm. Rreziku qëndron në faktin se vendosja e kufizimeve të tilla ndaj produkteve homologe të huaja, i vendos prodhuesit vendas në pozita monopolistike. Si rrjedhim konsumatorët kërcënohen nga rritja e çmimeve. Eksportet për nga rëndësia, konsiderohen motori i ekonomisë së një vendi. Nëpërmjet eksporteve përmirësohet struktura industriale. Eksportet janë burim valute, që krijojnë mundësi për importimin e mallrave dhe shërbimeve të cilat i mungojnë një vendi. Eksportet janë rruga më e drejtë për t u përfshirë në ekonominë ndërkombëtare. Ato Soana JAUPLLARI (TEKA) 24

39 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca stimulojnë zgjerimin e aktiviteteve prodhuese, krijojnë mundësi për rritjen e nivelit të të ardhurave, nxitin rritjen e investimeve në teknologjinë e prodhimit dhe për pasojë nxitin zhvillimin e konkurencës, e cila bëhet nxitëse në uljen e kostos së prodhimit, stimulon novacionet, ndikon në rritjen e produktivitetit dhe përmirësimin e cilësisë. Nisur nga këto përparësi mund të themi se, eksportet nuk janë qëllim në vetvete, por mbi të gjitha ato mbështesin interesin nacional të çdo vendi. Politika e nxitjes së eksporteve ecën paralel me liberalizimin dhe shënon kufirin ndarës me ekonomitë e mbyllura. Në ndihmë të nxitjes së eksporteve ndihmojnë edhe politikat valutore dhe ato të subvencionimit të prodhuesve vendas. Në Komunitetin Europian vlera totale e eksporteve (referuar vitit 2000) regjistronte një vlerë 38% më të lartë krahasuar me pesë vitet e fundit. Ndërsa në SHBA, vetëm në vitin 1995 eksportet zinin 87 % te GNP -së, që në vlerë arritën një shifër rekord prej 582 bilion US $ 13. Pra, siç vërehet dhe nga ç ka thuhet më sipër, teoria e tregtisë ndërkombëtare vazhdimisht ka pohuar se politikat e zëvendësimit të importeve ose ndryshe të njohura si politikat e orientimit nga brenda, janë politika të cilat duhen zbatuar në periudha afatshkurtra dhe më pas vendet duhet të synojnë drejt politikave të orientuara nga jashtë, ato të nxitjes së eksporteve. Megjithatë së fundmi, studiues të tjerë kanë pohuar duke dhënë shembuj të ndryshëm, se politikat e zëvendësimit të importeve jo gjithmonë ka rezultuar efiçente (Krueger, 1997). Këtu vlen për t u përmendur shembulli i Pakistanit. Vendet e Azisë Lindore nëpërmjet zbatimit direkt të politikave të nxitjes së eksporteve vërtetuan edhe njëherë mosdomosdoshmërinë dhe inefiçenen e politikave të orientuara nga brenda. Sipas kësaj autoreje, liberalizimi më i shpejtë dhe më intensiv nxit akoma dhe më shumë zhvillimin dhe rritjen ekonomike të vendeve. Mjaft autorë të tjerë kanë konkluduar në një lidhje pozitive midis politikave të nxitjes së eksporteve dhe ritjes së PBB -së. Sipas Balassa (1978) vendet me ritme më të larta të eksporteve karakterizohen (edhe pas largimit të eksporteve) dhe nga një rritje më e lartë e PBB-së. 13 FMN, Statistikat Financiare Ndërkombëtare; Eurostat, Comext database; Soana JAUPLLARI (TEKA) 25

40 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca Metodat statistikore të përdorura në vlerësimin e lidhjes së politikave të liberalizimit me rritjen ekonomike janë të shumta, megjithatë një nga treguesit më të rëndësishëm të përdorur është dhe indeksi Sachs & Warner. Studiues të tjerë e zgjeruan gamën e vlerësimit të lidhjes midis këtyre dy variablave, duke zgjeruar modelin e vlerësimit dhe me faktorë të tjerë të rëndësishëm si niveli arsimor, konsumi qeveritar etj (Barro, 1991; Mankiw 1992). Nje studim më themelor dhe më përgjithësues ndaj këtyre punimeve është pikërisht studimi i mësipërm i Sachs & Warner (1995), të cilët duke përdorur regresionin e Barros mbi rritjen ekonomike, aplikuan një variabël cilësor të liberalizimit tregtar, variabël i cili i klasifikon vendet si vende të hapura dhe të mbyllura. Megjithatë dhe kjo metodologi rezultoi me të metat e veta. Kritika kryesisht pati mbi variablin e hapjes të përdorur, komponentët e të cilit mund të influencohen nga ndikimi i politikave të tjera jotregtare ( Rodriguez & Rodrik 2001). Metodologji të tjera bazuar përsëri në analiza regresioni nga autorë të terë si Wacziarg dhe Welch (2003), Rutherford dhe Tarr (2002) e çuan akoma dhe më tej studimin e lidhjes midis liberalizimit tregtar dhe rritjes së PBB -së. Pavarësisht treguesve të përdorur dhe zgjerimeve në metodologji, përfundimi ishte se pas hapjes dhe liberalizimit tregtar rezulton rritje ekonomike. Një rëndësi të veçantë ka dhe vlerësimi i përfitimeve nga liberalizimi, përfitime të cilat kategorizohen në përfitime statike dhe dinamike. Përfitimet statike shkaktohen nga rialokimi i burimeve dhe specializimit sipas avantazheve krahasuese që ka vendi. Përfitimet dinamike shkaktohen nga zgjerimi i tregjeve dhe ekonomizimeve të shkallës. Por indirekt ato shkaktohen dhe nga rrjedhojat e politikave të nxitjes së eksporteve, gjatë përcjelljes dhe përhapjes së njohurive të reja, novacionit teknologjik në proçesin e prodhimit, manaxhimit efektiv etj (Brada dhe Mendez). Perfitmet statike, sipas studimeve te kryera, janë ende të pandashme. Sipas studiuesve të ndryshëm duhet synuar më tepër drejt modeleve që gjenerojnë përfitime dinamike. Përfitimet dinamike gjenerojnë rritje ekonomike të vazhdueshme dhe të qëndrueshme, por nga ana tjetër ato janë edhe të vështira për t u matur ( Helpman dhe Krugman 1985). Soana JAUPLLARI (TEKA) 26

41 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca 1.4 Marrëdhëniet tregtare rajonale në kuadrin e liberalizimit Format e integrimit rajonal në fokusin e liberalizimit tregtar Për arsye të ndryshme vendet kordinojnë politikat e tyre ekonomike. Kordinimi mund të gjenerojë përfitime, përfitime të cilat nuk rrjedhin thjesht vetëm nga liberalizimi tarifor por gjithashtu dhe nga liberalizimi i lëvizjes së punës dhe kapitalit midis vendeve. Gjithashtu, përfitimet mund të burojnë dhe nga kordinimi i politikave fiskale dhe i alokimit të burimeve drejt sektorëve të ndryshëm të ekonomisë, si dhe nëpërmjet kordinimi të politikave monetare. Liberalizimi tregtar rajonal ose integrimi ekonomik nënkupton eleminimin me karakter diskriminues, të pengesave tregtare të tilla si, barrierat tariofore dhe jotarifore midis vendeve pjesëmarrëse. Eleminimi i barrierave ndaj tregtisë mund të interpretohet edhe si lëvizje drejt një niveli çmimi për produktet të tregtuara brenda tregut rajonal të integruar. Këto lëvizje shpesh herë shoqërohen dhe me aplikimin e elementëve të caktuar kooperues dhe kordinues. Për shembull, vendet anëtare të një zone tregtare të krijuar, mund të jenë të interesuar të harmonizojnë politikat monetare dhe fiskale apo dhe të integrojnë tregjet financiare dhe ato të kapitalit. Shkalla e kordinimit të politikave varet nga fakti se sa thellë këto vende duan të integrohen. Në përgjithësi, dallohen 4 nivele të integrimit rajonal (tabela 1). Ky klasifikim në realitet nuk qëndron kaq perfekt. Pjesa më e madhe e integrimeve në realitet janë kombinime të tipeve teorike të treguara si më poshtë, duke shfaqur në këtë mënyrë elementë të më shumë se një forme (tabela 2). Çdo lloj marrëveshje në të cilën vendet bien dakort të kordinojnë politikat e tyre tregtare, fiskale, dhe/ose monetare mund të konsiderohet si një dokument i integrimit ekonomik. Format dhe shkallët e integrimit janë të ndryshme dhe nisur nga niveli i këtij të fundit mund t i rendisim si më poshtë: 1. Marrëveshjet tregtare preferenciale (MTP) [(Preferential Trade Agreement (PTA)] Një marrëveshje tregtare preferenciale është ndoshta dhe forma më e dobët ose e butë e integrimit ekonomik. Në një MTP, vendet mund të aplikojnë reduktime tarifore, edhe pse jo eleminim të tyre, kundrejt një grupi vendesh partnere, në disa kategori Soana JAUPLLARI (TEKA) 27

42 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca produktesh. Tarifa më të larta, ndoshta jo tarifa diskriminuese, do të mbeteshin në të gjitha kategoritë e tjera të produkteve. Kjo lloj marrëveshjeje tregtare nuk lejohet në vendet anëtare të OBT -së, të cilat janë të detyruara të japin apo dhurojnë statusin e vendit më të favorizuar gjithë anëtarëve të tjerë të OBT -së. Nën rregullin e vendit më të favorizuar (most-favored nation, MFN), shtetet bien dakort mos të diskriminojnë kundër vendeve të tjera anëtare të OBT -së. Diskriminimi ose trajtimi preferencial për disa vende nuk është i lejuar. Megjithate, vendi është i lirë të vendosë një tarifë më të lartë në importet që vijnë nga vendet joanëtare të OBT -së. Në vitin 1998, Shtetet e Bashkuara propozuan një legjislacion të tillë, i cili kishte si qëllim eleminimin e tarifave në importet nga vendet e Afrikës Jugore. Ky veprim paraqet një marrëveshje tregtare preferenciale të njëanshme, përderisa tarifat do të reduktoheshin në njërin drejtim por jo në tjetrin. [Shënim: Një PTA gjithashtu përdoret në mënyrë të shpeshtë, për të përshkruar të gjitha tipet e integrimit ekonomik, përderisa të gjitha ato përfshijnë disa nivele të një mareveshjeje preferenciale.] 2. Zona e tregtisë së lirë (ZTL) [(Free Trade Area (FTA) ] Një zonë e tregtisë së lirë, ka si tipar kryesor eleminimin e pengesave tregtare midis vendeve anëtare, ndërkohë që secili prej këtyre vendeve zbaton një politikë të vetën të kufizimeve tregtare ndaj vendeve të treta. Zona e tregtisë së lirë e Amerikës së Veriut (NAFTA) formuar në 1995 dhe Zona Evropiane e Tregtisë së Lirë (EFTA) formuar në 1960, janë shembuj të një ZTL -je. Shembull: kur NAFTA të zbatohet plotësisht, tarifat në importin e automobilave ndërmjet Amerikës dhe Meksikës do të jenë zero. Megjithatë, Meksika mund të vazhdojë të vendosë një tarifë të ndryshme nga Amerika në importin e makinave prej vendeve jo anëtare të NAFTA -s. Për shkak të tarifave të huaja të ndryshme, ZTL -të zakonisht zhvillojnë rregulla të origjinës të ndërlikuara. Këto rregulla janë disenjuar për të penguar importin e mallrave në vendet anëtare të ZTL -së me tarifa më të ulëta dhe më pas transferimin e tyre në vendet me tarifa më të larta. 3. Bashkimi Doganor [(Customs Union)] Një bashkim doganor ndodh kur një grup vendesh bien dakort të eleminojnë tarifat ndërmjet tyre dhe të vendosin dhe zbatojnë një politikë të përbashkët tregtare ndaj vendeve të treta. Bashkimi Evropian paraqet një shembull të këtij angazhimi. Një Soana JAUPLLARI (TEKA) 28

43 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca bashkim doganor shmang problemet e zhvillimit të rregullave të komplikuara të origjinës, por nxjerr në pah problemin e kordinimit të politikave. Nën ndikimin e një bashkimi doganor, të gjithë vendet anëtare duhet të bien dakort në normat e tarifave, përmes shumë industrive të ndryshme të importit. 4. Tregu i përbashkët [(Common Market )] Tregu i Përbashkët, duke qenë një Bashkim Doganor, bazuar ne tregtine e lirë të të mirave dhe shërbimeve, ka si tipar bazë lirinë e plotë të lëvizjes së faktorëve (punës dhe kapitalit), midis vendeve anëtare. Bashkimi Evropian u themelua në formën e tregut të përbashkët nga Traktati i Romës në 1957, edhe pse u desh një periudhë e gjatë tranzicioni deri në trajtën e tij të fundit. Sot, qytetarët e tij kanë një pashaportë të përbashkët, mund të punojnë në çdo vend anëtar të BE -së, dhe mund të investojnë kudo në këtë zonë pa kufizime dhe pengesa. 5. Bashkimi Ekonomik [(Economic Union)] Bashkimi Ekonomik karakterizohet nga unifikimi i plotë i të gjitha politikave ekonomike të vendeve anëtare, si ato monetare, fiskale, tregtare, të migrimit të faktorëve të prodhimit. Një Bashkim Ekonomik bazohet gjithashtu në tregtinë e lirë në të mira dhe shërbime, vendos tarifa të përbashkëta ndaj vendeve të treta, lejon lëvizjen e lirë të kapitalit dhe punës dhe gjithashtu ngarkon disa përgjegjësi të shpenzimeve fiskale tek institucione të tilla si agjenci tej nivelit kombëtar (mbarëkombëtare). Politika e përbashkët bujqësore e Bashkimit Europian është një shembull i një treguesi të kordinimit fiskal të një Bashkimi Ekonomik. 6. Bashkimi Monetar [(Monetary Union)] Bashkimi Monetar ka të bëjë me vendosjen dhe aplikimin e një monedhe të përbashkët përkrah një grup shtetesh. Kjo përfshin formimin e një autoriteti monetar qëndror, i cili do të hartojë politikat monetarë për të tërë grupin. Traktati i Mastritit, i nënshkruar nga anëtarët e Bashkimit Europian në vitin 1991, propozoi implementimin e një monedhe të vetme europiane (Euro) që nga viti Ndoshta shembulli më i mirë i një Bashkimi Ekonomik dhe Monetar ëshrë rasti i Shteteve të Bashkuara. Secili shtet ka qeverinë e tij, e cila vendos politika dhe ligje për rezidentet e saj. Megjithatë, secili shtet dorëzon kontrollin tek Qeveria Federale për disa aspekte më të gjëra si politikat monetare, politikat e jashtme, politikat e mirëqënies etj. Të mirat, shërbimet, Soana JAUPLLARI (TEKA) 29

44 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca puna dhe kapitali mund të lëvizin lirisht, pa pengesa nga njëri shtet në tjetrin, brenda grupit të shteteve të bashkuara, dhe gjithashtu vendoset një politikë e përbashkët kombëtare tregtare ndaj pjesës tjetër të botës. Tabela 1. Tiparet kryesore të niveleve të ndryshme të liberalizimit rajonal Llojet e integrimit Eliminimi i Eliminimi i Lëvizje e tarifave në tarifave në lirë e tregtinë kapitalit intrarajonale dhe punës Zona e tregtisë së lirë Bashkimi doganor Tregu i përbashkët Bashkimi ekonomik tregtinë intrarajonale dhe tarifa të përbashkëta të jashtme Kordinim i politikave ekonomike dhe harmonizim istandarteve Burimi: Organizata Botërore e Tregtisë Tabela 2. Disa shembuj real botëror të liberalizimit rajonal dhe karakteristikat e tyre Shembuj të niveleve të liberalizimit rajonal Zona të tregtisë së lirë: NAFTA (1) ANZCERTA (2) Bashkimi Doganor: Komuniteti Ekonomik Europian Eliminimi i tarifave në tregtinë Intrarajonale Po Po Eliminimi i tarifave në tregtinë intrarajonale dhe tarifa të përbashkëta të jashtme Lëvizje e lirë e kapitalit dhe punës (1)Pjesërisht puna, po; (2) Kapitali, pjesërisht Kordinim i politikave ekonomike dhe harmonizim standartesh (1)Pjesërisht Po Po Jo Pjesërisht Tregu i Përbashkët: Komuniteti Europian Po Po Po Pjesërisht Bashkimi Ekonomik: Bashkimi Europian Po Po Po Ende jo i plotë përvec politikës monetare Burimi: Organizata Botërore e Tregtisë Soana JAUPLLARI (TEKA) 30

45 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca Multilateralizmi kundrejt Rajonalizimit, një mik apo armik?! Në periudhën pas luftës së dytë botërore, shumë vende kanë ndjekur objektivin e liberalizimit tregtar. Një mekanizëm i përdorur për të arritur këtë qëllim, ishte formimi i GATT -it dhe pasuesit të tij OBT -së. Edhe pse GATT filloi ekzistencën e saj me më pak se 50 vende anëtare, OBT deklaroi 132 vende pas vitit Meqënëse marrëveshjet e GATT dhe OBT -së angazhuan të gjitha vendet anëtare të ulin barrierat tregtare, shpeshherë kjo formë bashkpunimi është trajtuar si një teori multilaterale e liberalizimit tregtar. Siç u shpjegua dhe më sipër, një metodë alternative e përdorur nga shumë vende për të arritur liberalizimin tregtar, përfshin formimin e marrëveshjeve tregtare preferenciale, zonave të tregtisë së lirë, bashkimeve doganore dhe tregjeve të përbashkëta. Për shkak se shumë nga këto marrëveshje përfshijnë vende të afërta gjeografikisht, këto metoda shpeshherë referohen si trajtime apo forma rajonale të liberalizimit tregtar. Por pyetja kryesore, lidhur me interesin në formimin e këtyre marrëveshjeve preferenciale tregtare, është nëse këto mërrëveshje janë apo jo të mira. Nëse jo, përse? Një arsye se përse përkrahësit e tregtisë së lirë mund të mbështesin marrëveshjet tregtare rajonale është sepse ato mund të stimulojnë më tej levizjet ndaj tregtisë së lirë. Në të vërtetë, seksioni 24 i marrëveshjes së GATT, lejon vendet nënshkruese të formojnë marrëveshje të tregtisë së lirë dhe bashkime doganore, pavarësisht faktit se marrëveshjet preferenciale dhunojnë principin e jo-diskriminimit. Kur një zonë e tregtisë së lirë ose bashkim doganor është formuar ndërmjet dy ose më shumë vendeve anëtare të OBT -së, ata bien dakort të ulin tarifat e tyre drejt zeros midis njëritjetrit, por nga ana tjetër do të ruajnë nivelin e tarifave kundrejt vendeve të tjera anëtare të OBT -së. Si rrjedhim, zona e tregtisë së lirë paraqet politika diskriminuese. Me sa duket, arsyeja se përse këto marrëveshje tolerohen brenda OBT -së, është sepse ato përfaqësojnë angazhime të rëndësishme të tregtisë së lirë, ç ka përbën një tjetër synim themelor i OBT -së. Megjithatë, ka opinione midis ekonomistëve dhe kritikëve të kësaj fushe, se marrëveshjet tregtare rajonale e bëjnë më të vështirë, sesa më të lehtë, arritjen e Soana JAUPLLARI (TEKA) 31

46 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca objektivave themelorë në funksion të tregtisë së lirë globale. Frika qëndron në faktin se, edhe pse marrëveshjet tregtare rajonale do të liberalizojnë tregtinë midis vendeve brenda rajonit, ato gjithashtu mund nxisin shtimin e barrierave proteksioniste tregtare kundrejt vendeve jashtë zonës. Llogjika qëndron në kontekstin se, sa më e madhe zona tregtare rajonale, relativisht ndaj masës së tregut botëror, aq më e madhe do të jetë fuqia e tregut të këtij rajoni në tregti. Sa më e madhe fuqia e tregut, aq më e lartë do të jetë tarifa optimale e rajonit, taksat e eksportit. Si rrjedhim, teoria e rajonalizimit nën kuadrin e liberalizimit tregtar, mund të çojë në formimin e blloqeve tregtare të mëdha, në të cilat tregtohet lirisht midis anëtarëve, por nga ana tjetër me masa kufizuese kundrejt pjesës tjetër të botës. Për këtë arsye, disa ekonomistë kanë argumentuar se format multilaterale të liberalizimit tregtar, përfaqësuar nga marrëveshjet e liberalizimit tregtar në raundet pasuese të OBT -së, e kanë më të mundshme arritjen e tregtisë së lirë globale, se sa format e tregtisë rajonale apo preferenciale. Shekulli i 20 -të dëshmoi dy rryma të mëdha të liberalizimit rajonal: e para gjatë viteve 1950 dhe 1960 (Bhagwati, 1992), dhe tjetra gjatë viteve 1990-të. Ashtu siç pohon dhe Panagariya (2000, p. 287), liberalizimi rajonal efektiv gjatë fazës së parë nuk u shtri përtej Europës Perëndimore (Komuniteti Europian dhe EFTA). Faza e dytë e rajonalizmit, sidoqoftë, ishte më e sukseshme, duke i drejtuar virtualisht të gjithë vendet - të zhvilluara dhe në zhvillim - në kërkim të disa formave të marrëveshjeve tregtare preferenciale. Që nga viti 1999, numri i marrëveshjeve rajonale të zyrtarizuara nga OBT u rrit ndjeshëm (Banka Botërore, 2000, fq. 123). Edhe Japonia, një vend që refuzoi në mënyrë të përsëritshme hyrjen në ndonjë marrëveshje tregtare kontraktuale, tashmë është duke punuar në formimin e zonave të tregtisë së lirë me Republikën e Koresë dhe Singaporit. Për shkak të kësaj përhapjeje apo zgjerimi të vazhdueshëm të marrëveshjeve tregtare preferenciale, janë shfaqur presione të vërteta dhe të dukshme në sistemin tregtar multilateral (Bhagwati, Krishna dhe Panagariya, 1999, kapitulli 2) Për një shqyrtim më të mirë të kësaj çështjeje nga një pikpamje historike dhe teorike mund të bazohemi në literaturën sipas Bhagwati (1992) dhe Irwin (1994). Për një rishikim të literaturës së kohës së fundit, lidhur me meritat e rajonalizimit kundrejt multilateralismit, mund të bazohemi në Winters (1996). Soana JAUPLLARI (TEKA) 32

47 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca Në vazhdim, prezantohet argumenti ekonomik lidhur me devijimin dhe krijimin e tregtisë. Këto koncepte përdoren për të bërë dallimin midis efekteve të dobishme të zonës së tregtisë së lirë ose bashkimeve doganore kundrejt atyre të dëmshme. Siç u përmend më sipër, marrëveshjet tregtare preferenciale shpesh janë të suportuara, sepse ato përfaqësojnë një lëvizje në drejtimin e tregtisë së lirë. Nëse tregtia e lirë është ekonomikisht politika më eficiente, do të ishte me vend të thuhej si vazhdim se, çdo lëvizje drejt tregtisë së lirë duhet të jetë e dobishme në termat e eficiensës ekonomike. Por, duket se ky konkluzion është i gabuar. Edhe nëse tregtia e lirë është tepër efiçente, nuk është e vërtetë se një hap në atë drejtim domosdoshmërisht rrit efiçensën ekonomike. Nëse një marrëveshje tregtare preferenciale rrit mirëqënien e një vendi dhe rrit efiçiensën ekonomike, varet nga masa në të cilën marrëveshja shkakton devijimin tregtar kundrejt krijimit të tregtisë, çështje për të cilat do të flitet në vazhdim Përfitimet dhe kostot e të tregtuarit në mënyrë preferienciale 15 Përfitimet statike dhe dinamike Kur dy ose më shumë vende bien dakort të tregtojnë në mënyrë preferenciale, çmimet relative në këto ekonomi do të ndryshojnë dhe si kundërpërgjigje, do të ndryshojë edhe struktura e kërkesës. Kjo do të sjellë si rrjedhim, flukse të ndryshuara tregtare dhe nivele të ndryshuara outputi, jo vetëm në vendet pjesmarrëse në këtë marrëdhënie tregtie, por gjithashtu dhe në vendet jashtë bllokut. Ç mund të themi për këto ndryshime dhe impaktin e tyre në mirëqënien ekonomike të këtyre vendeve? Në një fazë të caktuar, besohej se çdo lloj marrëveshje tregtare preferenciale duhet të ishte përmirësuese e mirëqënies, jo vetëm për vendet autore të MTP -së por si dhe për botën në përgjithësi, pasi një MTP do të krijonte një territor të tregtisë së lirë dhe si rrjedhim, do të sillte botën më afër idealit të tregtisë së lirë universale. Nocioni i një përmirësimi në mirëqënien botërore, si pasojë e eleminimit të kufizimeve tregtare brenda një grupi vendesh, qëndron brenda kuadrit të GATT, Artikulli XXIV. Ky artikull parashikon përjashtime në parimin e jo-diskriminimit, duke lejuar krijimin e 15 Bazuar në Mikic, 1998, pf Soana JAUPLLARI (TEKA) 33

48 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca zonave të tregtisë së lirë dhe bashkimeve doganore. Megjithatë, realiteti ka treguar se jo gjithmonë, tregtia pjesërisht e lirë (brenda një rajoni ose grupi), domosdoshmërisht sjell përmirësime në mirëqënie. Kjo ndodh për shkak se, liberalizimi i pjesshëm nuk eleminon diskriminimin ndërmjet burimeve të ofertës (burime vendase dhe të huaja), por vetëm i zhvendos ato (nga njëri burim i huaj tek tjetri). Ekzaminimi i efekteve të integrimit rajonal në mirëqënie, është studiuar nën kuadrin e teorisë moderne me përfaqësues kryesor Jacob Viner 16, i cili arriti në përfundimin se, efektet kanë implikime kontradiktore në mirëqënie. Për këtë arsye, do të ishtë më me interes të vlerësohej efekti neto i diskriminimit tregtar, duke shtruar pyetjen nëse ai është negativ apo pozitiv. Për të përshkruar këto efekte dhe për identifikuar efektin neto, ai krijoi termat: krijim tregtar dhe devijim tregtar. Krijimi i tregtisë përshkruan tregtinë që ndodh midis anëtarëve të një marrëveshjeje tregtare preferenciale dhe përfaqësohet nga rritja në sasinë e importuar për shkak të përfshirjes në marrëveshjen tregtare apo bllokun tregtar. Krijimi i tregtisë shoqërohet me përmirësim të mirëqënies për vendin importues, përderisa ai përfaqëson një zëvendësim të prodhimit të brendshëm me kosto të lartë nga prodhimi më efiçent i vendit partner rajonal. Përderisa kjo mund të kosiderohet si një përmirësim në alokimin e burimeve nën ndikimin e tregtisë së lirë, është mëse e qartë që derivohet një efekt pozitiv në mirëqënie. Devijimi i tregtisë përshkruan tregtinë që ndodh midis anëtarëve të një marrëveshjeje tregtare preferenciale dhe zëvendëson atë çka mund të importohej prej një vendi apo vendesh jashtë një marrëveshje tregtare preferenciale. Me fjalë të tjera, devijimi tregtar ndodh kur prodhimi i vendeve partnere, anëtare të marrëveshjes, zëvendëson importet me kosto më të ulët nga vendet jashtë një marrëveshje tregtare preferenciale ose e thënë ndryshe, nga pjesa tjetër e botës. Kjo është një pasojë e diskriminimit paraqitur nga një MTP dhe është e shoqëruar me përkeqësim të mirëqënies të vendit importues, përderisa shkakton rritje të kostos së importeve. 16 Jacob Viner, The Customs Union Issue (New York, Carnegie Endowment for International Peace, 1950) Soana JAUPLLARI (TEKA) 34

49 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca Si krijimi i tregtisë dhe devijimi i saj janë efekte njësoj të mundshme. Disa nga rrethanat në të cilat devijimi i tregtisë do të jetë më pak problematik jepen si më poshtë (Banka Botërore, 2000, fq ): Meqë devijimi i tregtisë mund të ndodhë vetëm nëse një vend ka një tarifë në importe nga pjesa tjetër e botës, është e qartë se duke ulur këto tarifa do të ulet dhe kosto e devijimit të tregtisë. Meqë devijimi tregtar formohet vetëm kur kostot e vendit partner janë larg nga linja e kostove dhe çmimeve në pjesën tjetër të botës, atëherë nëse vetë vendi partner ka tarifa më të ulëta kundrejt pjesës tjetër të botës, do të ndodhin presione rënëse në kostot e tij. Së bashku me kostot e transportit dhe transaksioneve, është e mundur që dhe kostot e devijimit të tregtisë do të jenë më të ulta nëse vendi partner është afër (gjeografikisht) dhe i krahasueshëm (në termat e strukturës së prodhimit). Duke përgjithësuar atë ç ka u tha më sipër, mund të themi se përfitimet kombëtare dhe globale nga një MTP lidhen me krijimin e tregtisë, kurse humbjet me devijimin e tregtisë. Përfitimet janë aq më të mëdha sa më elastike të jetë kërkesa për importe; sa më e madhe diferenca midis çmimeve në vendin e dhënë dhe në atë partner për produktin e dhënë; sa më e vogël të jetë diferenca midis çmimit në vendin partner dhe çmimit në vendin jashtë bllokut. Krijimi i tregtisë dhe devijimi i tregtisë gjithashtu janë ashtuquajtur dhe si efekte statike të një MTP -e. Por për më tepër, jemi të interesuar në të ashtuquajturat efekte dinamike, të cilat kanë të bëjnë me: Shfrytëzim më të mirë të ekonomizimeve të shkallës. Konkurencë e rritur brenda tregjeve të MTP-së. Investime më të mëdha dhe transferim teknologjie në vendet brenda MTP -së. Përfitime nga lëvizshmëria e rritur e punës dhe kapitalit. Por gjithashtu, s duhet të neglizhojmë dhe impaktin politik. Shpesh, qëllimi i integrimit është me karakter politik ndërsa pasojat ekonomike janë vetëm efekte Soana JAUPLLARI (TEKA) 35

50 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca anësore të përfitimeve politike (Banka Botërore, 2000, fq.11). Ndër përfitimet më të rëndësishme me karakter politik, mund të përmendim: Siguria intra-rajonale dhe extra-rajonale; të tilla si në rastin e MERCOSUR, Marrëveshja e Associimit me Europën Qendrore. Fuqia e të bërit tregti; të tillë si në rastin e Cairns Group, Bashkimi Europian dhe Organizata e Vendeve Eksportuese të Petrioliumit (OPEC). Kooperimi në projekte; të tilla si në fushën e peshkimit (Bashkimi Europian dhe EFTA) dhe në fushën e energjisë (Komuniteti i Zhvillimit të Afrikës Jugore [SADC]). Mbyllja në reformat e brendshme; të tilla si në rastin e Meksikës me NAFTA, vendet e Europës Qendrore në marrëveshjen e associmit me BE -në, dhe Greqia dhe Portugalia me BE -në. Vlerësimi i impaktit ekonomik të një MTP -je është një punë komplekse. Edhe pse rezultati neto është pozitiv, është e nevojshme të dihet nëse ka ndonjë alternativë më të mirë për arritjen e një rezultati të tillë. Me fjalë të tjera, nëse një vend liberalizon në mënyrë të njëanshme (unilaterale), a do të ishte më keq se krahasuar me liberalizimin nëpërmjet një MTP-je? Nisur nga teoria dhe evidencat e deritanishme, mendohet se liberalizimi unilateral do të jetë në të vërtetë superior ndaj liberalizimit preferencial. Lidhur me blloqet tregtare të renditura më sipër, mund të themi se eksperienca ka treguar se më efiçenti qëndron modeli i bashkimeve ekonomike. Nga studime të shumta empirike dhe eksperienca reale, është gjetur se në rastin e bashkimeve ekonomike, diferenca midis përfitimit dhe humbjes është më e madhe se në rastet e tjera. Kjo formë integrimi ka rezultuar më jetëgjatë, kur tregtia midis vendeve anëtare të bllokut lidhet me mallra lluksi dhe më pak e sukseshme në rastin e produkteve bujqësore. Arsyeja qëndron në elasticitetin në lidhje me çmimin dhe të ardhurat, vlerat e të cilëve në rastin e produkteve bujqësore janë më të vegjel se 1. Si rrjedhojë, tregtia neto e krijuar është më e vogël se në rastin e produkteve të luksit. Soana JAUPLLARI (TEKA) 36

51 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca 1.5 Konkluzione Njohja e modeleve të tregtisë ndërkombëtare përbën një bazë për studimin e saj. Për këtë arsye, ky punim fillon pikë së pari me prezantimin e modeleve bazë të tregtisë dhe më tej me zhvillimin e teorive bashkëkohore mbi tregtinë. Që nga viti 1950, në ekonominë botërore ka ndodhur një liberalizim masiv i tregtisë botërore, fillimisht nën ndikimin e GATT, themeluar në 1947, dhe tashmë nën autoritetin e OBT -së, e cila zëvendësoi GATT në Domosdoshmëria për liberalizimin tregtar bazohet në teorinë e avantazheve krahasuese të David Rikardos. Barrierat jotarifore të tregtisë, të tilla si kuota, liçenca dhe standarte teknike, gjithashtu janë zbutur gradualisht, por mjaft herë më ngadalë se tarifat. Marrëveshjet tregtare rajonale janë bërë shumë tërheqëse në formën e Zonave të Lira Tregtare dhe Bashkimeve Doganore. OBT numëron 76 të tilla të themeluara ose të modifikuara që nga vitit Gjatë viteve të fundit, mund të themi se është zhvilluar një literaturë esenciale lidhur me efektet e liberalizimit tregtar mbi një gamë të agregatëve makroekonomikë dhe proçeseve përshtatëse mikroekonomike, paralelisht me përhapjen dhe shtimin e programeve të reformave tregtare. Mund të përmendim punime të shumta të publikuara mbi këtë çështje nga autorë si: Edwards(1993), Krueger(1997), Rodrik (1997), Rodriguez dhe Rodrik(1999). Në përgjithësi, rezultate të shumta tregojnë se, tregtia kontribuon në përmirësimin e të ardhurës reale dhe të rritjes për frymë. Megjithatë, nëse tregtia nuk është e kombinuar me politika adekuate për të balancuar importet kundrejt eksporteve, ajo mund të gjenerojë defiçite të bilancit tregtar dhe te bilancit të pagesave, duke krijuar në këtë mënyrë, shkak për ngadalësim ose përkeqësim në rritjen e të ardhurës reale. Nga ana tjetër, studime të tjera kanë gjetur evidenca të varfëra në lidhjen midis liberalizimit dhe rritjes ekonomike (UNCTAD, 1989; Agosin, 1991; Clarke dhe Kirkpatrick, 1992; Greenaway dhe Sapsford, 1994; Shafaedin, 1994; Jenkins, 1996). Parë nga ana e importeve, studime të shumta pohojnë se vihet re një impakt i fortë positiv i liberalizimit tregtar në rritjen e importeve, dhe ky impakt rrjedh kryesisht nëpërmjet ndjeshmërisë së çmimeve dhe ndryshimeve të të ardhurave (Melo dhe Vogt, 1984; Bertola dhe Faini, 1991). Lidhur me ndikimin e ndërsjelltë tregti-zhvillim Soana JAUPLLARI (TEKA) 37

52 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca mund të themi se, ekziston një diversitet i madh në literaturë për tregtinë, liberalizimin tregtar dhe efektet në të ardhurat, punësim dhe bilancin e pagesave. Çështja kryesore që ngrihet në këto postulate teorike është se, si duhet të ndërveprojnë tregtia dhe zhvillimi ekonomik?. Në këtë kapitull, në veçanti, vëmendja përqëndrohet në integrimin rajonal në kuadrin e liberalizimit dhe format e këtij integrimi. Teksa studiohet impakti në dinamikën e liberalizimit, është e dobishme t u përgjigjemi pyetjeve të mëposhtme: (a) Është rajonalizimi më i shpejtë? (b) Është rajonalizimi më eficient? (c) Është rajonalizimi më i sigurt? Marrëveshja tregtare preferenciale më e sukseshme, në termat e arritjes së tregtisë së lirë për anëtarët e saj, është rasti i Bashkimit Europian. Implementimi i plotë i saj brenda Bashkimit Europian, lidhur me lëvizjen e lirë të të mirave dhe shërbime, ende kërkon kohë dhe punë. Ekziston një perceptim se një MTP është më e shpejtë në liberalizim sepse koha e negociatave për të arritur marrëveshjen mund të jetë relativisht e shkurtër. Por nga ana tjetër, është me e lehtë për marrëveshjet rajonale që të shkojnë drejt falimentimit (për shembull, LAFTA [Latin America Free Trade Association]) ose të përshtasin shpejtësinë e liberalizimit për të arritur interesat specifikë të disa prej anëtarëve (për shembull, ASEAN). Si përfundim, është e paqartë nëse rajonalizimi është një hap më shumë drejt tregtisë së lirë globale apo një pengesë. Ajo ç ka është e sigurt është se rajonalizimi tashmë ka hedhur rrënjë dhe se ekonomia botërore në të ardhmen do të mbështetet si në blloqet tregtare rajonale ashtu dhe në OBT. Në anën tjetër, ashtu siç argumenton dhe Panagariya, (2000), përhapja e MTP -ve me tarifa të diferencuara dhe barriera të tjera do të çojë në një regjim tregtar kaotik dhe jotransparent. E vetmja rrugëdalje është përshpejtimi i liberalizimit bazuar në principin e MFN 17 (Bhagwati 1992, fq 328). Pra siç thuhet edhe më sipër, 17 (MFN ) Most Favoured Nation Soana JAUPLLARI (TEKA) 38

53 Liberalizimi Tregtar dhe Performanca Ekonomike. Teori dhe Evidenca diskriminimi tregtar shoqërohet si me efekte positive, ashtu edhe negative. Për të vlerësuar efektin neto, duhet të analizojmë krijimin dhe devijimin e tregtisë. Këto koncepte përdoren për të bërë dallimin midis efekteve të dobishme të zonës së tregtisë së lirë ose bashkimeve doganore kundrejt atyre të dëmshme. Siç u përmend më sipër, marrëveshjet tregtare preferenciale shpesh janë të suportuara, sepse ato përfaqësojnë një lëvizje në drejtimin e tregtisë së lirë. Por, edhe nëse tregtia e lirë është tepër efiçente, nuk është domosdoshmërisht e vërtetë se një hap në atë drejtim patjetër rrit efiçensën ekonomike. Nëse një marrëveshje tregtare preferenciale rrit mirëqënien e një vendi dhe rrit efiçiensën ekonomike, varet nga masa në të cilën marrëveshja shkakton devijimin tregtar kundrejt krijimit të tregtisë. Sa më i madh të jetë krijimi tregtar dhe sa më i vogël devijimi tregtar, aq më të mëdha do të jenë dhe përfitimet nga bashkimi doganor. Soana JAUPLLARI (TEKA) 39

54 Kapitulli 2 Proçeset Liberalizuese dhe Tregtia e Jashtme e Shqipërisë Karakteristika të Përgjithshme

55 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Hyrje Shqipëria në proçesin e liberalizimit tregtar dhe integrimit ekonomik Kronologji e proçesit të liberalizimit në periudhën Karakteristika të tij Politika tregtare e Shqipërisë në kuadër të integrimit Europian Rajoni i Ballkanit në proçesin e integrimit ekonomik Zhvillimet në proçesin e liberalizimit tregtar dhe integrimit për rajonin e Ballkanit Prirjet e viteve të fundit në tregtinë e rajonit Zhvillimet në tregtinë e jashtme të Shqipërisë gjatë periudhës së tranzicionit Analizë përshkruese e import-eksporteve. Fakte dhe evidenca Përbërja strukturore e eksporteve dhe importeve Shtrirja gjeografike e tregtisë (i) Tregtia me vendet e BE-së... (ii) Tregtia me vendet e rajonit... (iii) Tregtia me vendet e tjera Zhvillimet tregtare përballë efekteve të krizës globale ekonomike Konkluzione 103 Soana JAUPLLARI (TEKA) 41

56 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Hyrje Vitet e para të tranzicionit e përballën ekonominë e Shqipërisë me sfida dhe ndryshime të fuqishme. Si çdo sektor tjetër i ekonomisë, edhe sektori i tregtisë së jashtme iu nënshtrua proçeseve të thella dhe intensive liberalizuese, proçese të cilat në të njëjtën kohë paraqitën nevojën e ndërrmarjes së politikave dhe reformave efiçente në tregtinë e jashtme. Që nga viti 1994, zhvillimet në tregtinë e jashtme të Shqipërisë, në përgjithësi janë karakterizuar nga flukse tregtare kryesisht në rritje, fakt i cili tregon për një hapje dhe intensifikim të shkëmbimeve tregtare të ekonomisë dhe tregjeve shqiptare me ekonomitë dhe tregjet botërore. Rritja e nivelit të hapjes për vende të vogla, si Shqipëria, konsiderohet si një mënyrë për të eleminuar pengesat që hasen në kufizimet e tregut. Edhe pse nivelet e hapjes për Shqipërinë kanë ndjekur një trend vazhdimisht pozitiv, përsëri ato mbeten të ulëta, në raport edhe me vendet e tjera të rajonit. Ritmi i rritjes së flukseve tregtare ka qenë herë pas here i ç rregullt, duke reflektuar në këtë mënyrë zhvillimet kryesore në ekonominë shqiptare si dhe ndikimin e faktorëve të ndryshëm ndërkombëtar si dhe rajonal. Edhe pse eksportet kanë përmisuar kontributin e tyre në flukset tregtare përsëri qëndrojnë larg vlerës së importeve. Ndikimi i eksporteve në volumin tregtar mbetet ende shumë i vogël, edhe pse në disa periudha vihet re se rritja e eksporteve është më e madhe se rritja e importeve. Defiçiti i vazhdueshëm tregtar ka shoqëruar zhvillimet në tregtinë e jashtme në trajtën e një sëmundjeje kronike. Vazhdimësia e deritanishme e bilancit tregtar negativ për shumë vite, tregon se nevojat dhe fuqia blerese e tregut ka qenë relativisht e lartë, kryesisht për shkak të remitancave të ardhura në tregun shqiptar nga puna e emigrantëve ekonomikë, si dhe të shumë ndihmave dhe kredive financiare të hyra në vendin tonë. Në këtë kontekst, edhe më gjerë, analizimi i treguesve të tregtisë së jashtme ka një rëndësi të veçantë në shpjegimin e tregtisë, pasi ata shprehin në mënyrë të përgjithshme dhe specifike orientimet e ekonomisë, arritjet e saj, shkallën e varësisë nga tregu ndërkombëtar, mundësitë dhe avantazhet që ofron tregu kombëtar etj. Soana JAUPLLARI (TEKA) 42

57 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Për shkak të rëndësisë së këtyre çështjeve, kapitulli në vijim përqëndrohet në analizimin e karakteristikave të përgjithshme të proçeseve liberalizuese dhe tregtisë së jashtme të Shqipërisë. Struktura e këtij kapitulli është konceptuar në katër çështje kryesore. Çështja e parë dhe e dytë përqëndrohen në analizimin e proçesit të liberalizimit tregtar dhe integrimit ekonomik, respektivisht për Shqipërinë dhe më gjerë, për rajonin e Ballkanit. Çështja e tretë analizon zhvillimet dhe dinamikat kryesore të tregtisë së jashtme shqiptare, gjatë periudhës së tranzicionit, duke nxjerrë në pah fakte dhe evidenca të cilat na bëjnë të reflektojmë për probleme dhe sfida. Së fundmi, çështja e katërt përqëndrohet në analizimin e impaktit të krizës ekonomike së periudhës , në zhvillimet tregtare të Shqipërisë dhe rajonit të Ballkanit. Kapitulli përfundon me dhënien e konkluzioneve dhe përfundimeve përkatëse. 2.1 Shqipëria në proçesin e liberalizimit tregtar dhe integrimit ekonomik Kronologji e proçesit të liberalizimit në periudhën Tashmë të gjithë e njohim të kaluarën e sistemit ekonomik shqiptar. Bëhet fjalë për një ekonomi të komanduar, të cilën vetë shteti e drejtoi dhe e organizoi në mënyrë të centralizuar dhe të kontrolluar. Gjatë këtyre 18-viteve post-komunizëm është folur shumë për pasojat e këtij sistemi, por e rëndësishme është të kuptohet hendeku i krijuar midis ekonomisë kombëtare dhe asaj botërore. Ekonomia shqiptare ishte e mbyllyr në guackën e saj, duke mos lejuar vlerësimin dhe rivlerësimin e saj të vazhdueshëm në tregun boteror. Mungesat e shumta në treg për produktet e nevojës së parë, sistemet e racionimit sidomos për mallrat ushqimore, fiksimi i çmimeve në nivele të planifikuara, alokimi i centralizuar dhe joefiçent i burimeve prodhuese etj, ishin disa nga tiparet e ekonomisë në sistemin e centralizuar. Duke u nisur nga këto tipare, dallohet qartë qëllimi i cili nuk ishte konkurimi në tregun ndërkombëtar, qoftë edhe vetëm me ato te lindjes. Në këtë mënyrë, nuk mund të pretendojmë për një përfitim real nga tregtia. Ndërsa në një ekonomi tregu, të hapur, zhvillimi ekonomik orientohet nëpërmjet konkurencës dhe sigurimit të avantazheve krahasuese me jashtë. Soana JAUPLLARI (TEKA) 43

58 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Për ekonominë shqiptare, tepër delikate dhe te sapoorientuar drejt tregut, identifikimi i sektorëve që do të përbënin bazën e rritjes së qëndrueshme të ekonomisë, si dhe adaptimi i politikave të përshtatshme zhvillimore në mbështetje të tyre, përbënin një domosdoshmëri dhe një prioritet absolut. Pikërisht dy linjat kryesore, në të cilat do të mbështetej reforma në tregtinë e jashtme ishin privatizimi i ekonomisë dhe hapja e ekonomisë sonë ndaj asaj ndërkombëtare, ky i fundit, proçes i zhvilluar vrullshëm dhe në mënyrë spontane. Proçesi i liberalizimit të regjimit tregtar në rastin e vendit tonë është zhvilluar në disa faza. Liberalizimi i regjimit tarifor, fillimisht ka qenë i njëjtë dhe me nivele të ulta të tarifave. Më pas, është karakterizuar nga një përbërje më komplekse dhe me karakter mbrojtës; dhe pas vitit 2000, i thjeshtuar në bazë të parametrave të kërkuar dhe ulje të tarifave. Në mënyrë të përmbledhur, mund të themi se proçesi i liberalizimit tregtar në rastin e Shqipërisë është realizuar në disa faza: Liberalizimi autonom (fillimet e tranzicionit), i cili konsistoi kryesisht në reformat fillestare liberalizuese si: liberalizimi i çmimeve, heqja e monopolit shtetëror mbi tregtinë e jashtme, liberalizimi i llogarisë korente etj. Liberalizimi rajonal, konkretizuar me nënshkrimin e MTL-ve dhe proçesin e integrimit me BE-në, me dokument paraprijës MSA-në. Liberalizimi shumëpalësh, konkretizuar me hyrjen në OBT, në shtator Liberalizimi i tregtisë së jashtme në Shqipëri nisi gjatë viteve 1992/1993, nëpërmjet eleminimit të monopolit shtetëror mbi eksportet dhe importet. Proçesi i hapjes dhe liberalizimit tregtar nisi si një proçes relativisht intensiv, krahasuar me vendet e tjera të rajonit të Ballkanit. Në këto kushte, lojtarë të rinj, me të tjera këndvështrime të orientuara drejt nevojave parësore të tregut, u bënë pjesë e lojës. Importet ndryshuan si nga pikëpamja sasiore dhe strukturore. Importi shqiptar filloi të orientohej më shumë drejt importit konsumator, ndërsa eksporti pothuajse u venit. Reforma preku edhe tregun valutor. Që në vitin 1992, transaksionet e llogarisë korrente nisën të kryhen në valuta të huaja, si dhe filloi të operohej bazuar në kurset fleksibël të këmbimit. Soana JAUPLLARI (TEKA) 44

59 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Në rrugën e reformimit hyri edhe sistemi doganor. Liberalizimi i regjimit tarifor, fillimisht ka qenë i njëjtë dhe me nivele të ulta të tarifave. Më pas, në kushtet e të ardhurave të kufizuara nga sektori prodhues dhe të shpenzimeve në rritje, qeveritë shqiptare u munduan që të kompensojnë defiçitin buxhetor me rrugë të ndryshme, një prej të cilave ishtë dhe vendosja e një regjimi doganor më proteksionist. Për këtë arsye, struktura tarifore nga mesi i viteve 90 u karakterizua nga një përbërje më komplekse dhe me karakter më mbrojtës. Pas vitit 2000, ajo u thjeshtua në bazë të parametrave të kërkuar nga OBT dhe u karakterizua nga ulje e mëtejshme e tarifave. Gjithashtu, reforma e kësaj periudhe në regjimin tregtar, konsistoi edhe në eleminimin dhe reduktimin edhe të shumë barriera jotarifore, siç ishin: kufizimet sasiore mbi eksportet dhe importet. Pra, mund të thuhet se, ndërsa Shqipëria ishte në prag të anëtarësimit në OBT, regjimi tarifor i saj ishte liberalizuar ndjeshëm. Pas anëtarësimit në OBT, Shqipëria thelloi akoma dhe më shumë liberalizimin e regjimit të saj tarifor, në bazë të standarteve të kërkuara. Për më tej, Shqipëria është përfshirë që në fillimet e viteve 90 edhe në proçesin e integrimit europian. Ky integrim përbën instrumentin themelor për të lehtësuar dhe përshpejtuar zhvillimin e gjithanshëm dhe të qëndrueshem të vendit. Për Shqipërinë, aspirata për kandidim në BE, fillimisht u parapri nga proçesi i Asocimit, i formuluar më saktë si proçesi i Asocim-Stabilizimit (PAS). Në këtë proçes, integrimi rajonal, merr rëndësi të veçantë si pikënisje për integrimin europian. Integrimi rajonal i vendeve është parë si rruga më e shpejtë e mundshme, që vendet përkatëse të plotësojnë kushtet për të realizuar integrimin europian dhe më gjerë (në kushtet e globalizimit). Ky proçes kërkon realizimin e reformave për të mundësuar përafrimet e ritmeve të zhvillimit dhe integrimit midis vendeve. Ai është i shtrirë në kohë për shkak të veçorive dhe diferencave midis shoqërive dhe ekonomive të tyre. Në këtë kuadër, integrimi tregtar konsiderohet si një komponent i rëndësishëm dhe ndoshta numër një i integrimit të gjerë dhe afatgjatë të vendeve në rajon, konkretisht atij të Europës Juglindore, në strukturat e BE- së. Në 27 qershor të vitit 2001, Shqipëria nënshkroi në Bruksel Memorandumin e Mirëkuptimit për Liberalizimin dhe Lehtësimin e Tregtisë me vendet e Europës Juglindore. Në këtë mënyrë, u institucionalizua angazhimi për t u bërë pjesë e zonës Soana JAUPLLARI (TEKA) 45

60 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme së tregtisë së lirë në rajon, që nënkupton lëvizjen e lirë të mallrave dhe shërbimeve, të shoqëruar me shfrytëzim më të mirë të avantazheve krahasuese të vendeve. Ky koperim rajonal u konkretizua me Marrëveshjet e Tregtisë së Lirë, të cilat përbëjnë komponentin e parë dhe më të rëndësishëm të këtij integrimi. Nënshkrimi i këtyre marrëveshjeve nënkuptonte krijimin e një zone të lirë tregtare (brenda një periudhe 6 vjeçare, deri në vitin 2008), me rreth 56 milion konsumatorë dhe me interes për investitorët vendas dhe të huaj. Në kuadrin e OBT-së dhe MTL-ve, disa nga kërkësat e parashtruara konsistonin në mosrritjen e nivelit mesatar të barrierave pas integrimit rajonal, eleminimin brenda 10 vjetësh të të gjithë tarifave dhe kufizimeve të tjera tregtare për një pjesë thelbësore të këmbimeve të mallrave, si dhe notifikim të marrëveshjes në OBT. Kronologjia e liberalizimit tregtar vazhdoi më tej, me proçesin e liberalizimit me BEnë, me dokument paraprijës Marrëveshjen e Stabilizim Asocimit (MSA). MSA e ndërmjetje (e cila mbulon marrëdhëniet tregtare midis Shqipërisë dhe BE-së), si dokumenti i dytë pasues i proçesit te integrimit, pati rol të rëndësishëm në nxitjen e integrimit rajonal. Në bazë të artikujve përkatës: Nuk ndalon vazhdimësinë ose krijimin e bashkimeve doganore, zonave të tregtisë të lirë apo marrëveshjeve ndërkufitare Gjatë periudhës së tranzicionit, marrëveshja nuk mund të ketë ndikim në marrëveshjet specifike preferenciale...apo në MTL dypalëshe Gjithashtu në bazë të kësaj marrëveshjeje kërkohej që Shqipëria: Të avanconte koperimin dhe të përfundonte marrëveshjet mbi koperimin rajonal me secilin vend kandidad, në secilën nga fushat e koperimit të mbuluara nga kjo marrëveshje Të fillonte negociatat me Turqinë 1, me synim për të krijuar një zonë të tregtisë së lirë midis dy palëve Tashmë, Marrëveshja e Stabilizim Asociimit është një marrëveshje e nënshkruar në qershor të vitit 2006, midis Shqipërisë dhe Komunitetit Europian. Ajo u ratifikua nga 1 Marrëveshje e cila hyri në fuqi ne 1 Maj 2008 Soana JAUPLLARI (TEKA) 46

61 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme të gjitha shtetet anëtare dhe hyri në fuqi në prill Marrëveshja e ndërmjetme hyri në fuqi në dhjetor të vitit Ajo parashikonte krijimin e një zone të tregtisë së lirë midis Shqipërisë dhe Komunitetit Europian. Efektet e pritura të MSA-së në liberalizimin tregtar konsistonin në thellimin e liberalizimit tarifor, uljen e tarifave nominale, uljen reale dhe më të madhe (për shkak të peshës dominuese) të importeve nga BE, mundësi të shtuara për eksportet shqiptare për shkak të avancimit në reformat strukturore dhe institucionale. Në drejtim të realizimit me sukses të efekteve të pritura të MSA-së, nevojitej mbështetja e programeve asistencë nga BE (si programi IPA, i cili parashikohej të kishte një shtrirje kohore 5 vjeçare, ). Gjithashtu, për kandidatët potencialë sigurohej mbështetje deri në antarësimin e ardhshëm. Në përgjithësi, këto programe mbështetëse duhet të shoqërohen me ndihma shtetërore qeveritare, kushtëzuar nga zbatimi i rregullave në BE, të tilla si: moscënim i konkurencës, autoritet i pavarur dhe kompetent, informim reciprok etj. Paralel është e nevojshme dhe prania e reformave për të përmirësuar klimën e biznesit dhe investimeve, për lehtësimin e tregtisë, rritjen e aftësive konkuruese të firmave në vend dhe ekonomisë, ngritjen e institucionit të tregut dhe përmirësimin e infrastrukturës së tij. Nevojë imediate, shoqëruese, e ndryshimeve të mësipërme duhet të jenë dhe reformat strukturore, si mënyra më e mirë për t u përgjigjur ndaj presioneve që vijnë nga liberalizmi, gjithashtu dhe programet e asistencës financiare ( programi CARDS) Politika tregtare dhe regjimi tregtar në kuadër të integrimit evropian Vështrim i përgjithshëm Për vetë rolin që ka sektori i jashtëm në zhvillimin e ekonomisë së vendit, reformimi i politikës tregtare, përbënte që në fillim të tranzicionit një aspekt të rëndësishëm të kuadrit të politikave ekonomike të Shqipërisë. Ky reformim synonte liberalizimin e tregtisë dhe përafrimin e legjislacionit të tregtisë me jashtë me normat e standartet ndërkombëtare. Proçesi reformues i tregtisë së jashtme filloi që pas vitit Siç u tha edhe më sipër, ai u realizua në disa faza, duke filluar me heqjen e monopolit shtetëror mbi tregtinë, heqjen e kufizimeve në aktivitetin e import-eksportit, heqjen e Soana JAUPLLARI (TEKA) 47

62 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme taksave mbi eksportet dhe vendosjen e tarifave të diferencuara mbi importet, e më tej me lehtësimin dhe liberalizimin e mëtejshëm të tregtisë. Evoluimi i politikave tregtare përgjatë dekadës së viteve 90-të, shënon edhe një riorientim të saj nga një politikë tregtare me dimension fiskal në një politikë ku spikat dimensioni i zhvillimit. Tiparet thelbësore të politikës tregtare mund të përmblidhen në: - Reduktimin gradual të niveleve të tarifave doganore. Që nga viti 1994, niveli i tarifave për mallrat e importuara është ulur vazhdimisht; nga 40% që ishte niveli më i lartë i aplikuar, ai është reduktuar në 30% në vitin 1998; dhe 15% në janar te vitit 2001, dhe më pas drejt niveleve akoma dhe më të ulëta. Tendenca e tarifës mesatare paraqitet nga grafiku dhe tabela e mëposhme: Grafiku 2.1: Reduktimi i tarifës mesatare në vite, Tarifa mesatare e ponderuara, ne % Tarifa mesatare e ponderuar, ne % Tarifa mesatare e ponderuar, ne % Burimi: Drejtoria e Përgjithshme e Doganave - Harmonizimin e legjislacionit me standartet ndërkombëtare dhe lehtësimin e tregtisë. Shqipëria aktualisht aplikon një regjim tregtar të hapur dhe liberal. Në fillimet e viteve 2000, eksportet shqiptare nuk i nënshtroheshin asnjë lloj takse apo barriere të këtij lloji me të njëjtin efekt. Importet i nënshtroheshin një sistemi të thjeshtë, me këto nivele tarifash: 0%, 2%, 10%, 15%; të gjitha importet i nënshtroheshin TVSH-së, kurse një grup artikujsh të fortë si cigaret, pijet alkoolike, etj i nënshtrohen akcizës. Në zbatim të Kodit te Ri Doganor (1999) me Dispozitat Zbatuese të tij si dhe të punës për anëtarësimin e saj në OBT, Shqipëria kishte hartuar dhe miratuar një sërë Soana JAUPLLARI (TEKA) 48

63 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme marrëveshjesh në fushën e tregtisë, si Barrierat Teknike të Tregtisë (TBT), Masat Sanitare dhe Fitosanitare (SPS), liçensimet dhe ndalimet në importe, etj. Politika tregtare në kuadrin e sistemit ndërkombëtar tregtar dhe integrimit rajonal Nëpërmjet anëtarësimit në Organizatën Botërore të Tregtisë (OBT), në vitin 2000, Shqipëria u bë pjesë e sistemit ndërkombëtar të tregtisë. Në këtë mënyrë, hartimi i politikave tregtare të vendit i nënshtrohet gjithashtu edhe detyrimeve që rrjedhin nga ky anëtarësim dhe nevojës për përshtatjen e legjislacionit të vendit në konformitet me rregullat e tregtisë globale. Shqipëria mori disa angazhime, dhe disa prej tyre, si ndër më të rëndësishmet janë: (i) të liberalizojë regjimin e saj tarifor, duke aplikuar një proçes reduktimi tarifor (tarifa kufi dhe nismat sektoriale); (ii) të aplikojë të gjitha detyrimet që rrjedhin nga Marrëveshjet e Barrierave Teknike të Tregtisë (TBT) dhe Masave Sanitare dhe Fitosanitare (SPS) të OBT-së; (iii) Në Kodin Doganor të Shqipërisë theksohet se vlerësimi doganor do të bëhet në përputhje me kërkesat e OBT-së. Në terma rajonalë, me nënshkrimin në Bruksel të Memorandumit të Mirëkuptimit për Liberalizimin dhe Lehtësimin e Tregtisë (27 qershor 2001), Shqipëria institucionalizoi angazhimin për t u bërë pjesë e zonës së tregtisë së lirë në rajon. Me nënshkrimin e Marrëveshjeve të Tregtisë së Lirë (MTL), brenda një periudhe gjashtëvjeçare, do të krijohej një zonë e lirë tregtare për shkëmbimin e mallrave dhe shërbimeve mes vendeve të përfshira në këtë iniciativë. Marrëveshjet parashikonin reduktim të përshkallëzuar të tarifave doganore dhe eliminimin e tyre përgjatë periudhës kohore deri në krijimin e zonës së lirë tregtare. Sistemi tarifor që do të aplikohej pas miratimit të marrëveshjeve ishte i përbërë nga: (i) tarifa që reduktohen gradualisht, për produkte të cilat duhet t i nënshtrohen një mbrojtjeje tarifore të përkohshme, me qëllim që të ndihmohen industritë e prodhimit vendas; (ii) tarifa që bëhen menjëherë zero, për mallrat josensitivë të vendeve respektive; përgjithësisht kjo kategori përfshin gjithë mallrat që nuk përfshihen në listat e produkteve që përmenden në pikën (i) më sipër, (iii) tarifa që zbatohen sipas Soana JAUPLLARI (TEKA) 49

64 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme sistemeve aktuale respektive ose tarifa bazë, për produkte sensitive 2 ndaj të cilave aplikohet mbrojtje e plotë tarifore, (iv) konçensione për produktet bujqësore të cilat janë sensitive ndaj importeve nga vendi partner. Në kontekstin e integrimit evropian, BE përbën partnerin ekonomik dhe tregtar kryesor të Shqipërisë. Pesha e shkëmbimeve tregtare të vendit tonë me BE-në qëndron në nivelet më të larta në raport me gjithë vendet e tjera të rajonit. Që në vitin 1992, BE i akordoi Shqipërisë statusin e partnerit tregtar që parashikon Sistemi i Përgjithshëm i Preferencave (SPF), duke lehtësuar aksesin në tregjet europiane për produktet shqiptare, përfshirë dhe produktet e industrisë tekstile, sipas një marrëveshjeje të posaçme për këtë sektor. Që nga viti 2000, regjimi preferencial i masave autonome, i cili aplikohet për produktet shqiptare që hyjnë në vendet e BE-së parashikon: heqjen e tarifave tavan të mbetura për disa produkte industriale; Sipas kësaj marrëveshjeje, tekstilet (import ose riimport) hyjnë në tregun e BE-së me tarifë doganore zero për kuotat vjetore të përcaktuara në rregulloren nr. 517/94; përmirësimin e shkallës së hyrjes së produkteve bujqësore, përfshirë dhe ato të përpunuara dhe peshkut; sipas kësaj marrëveshje, peshku i freskët hyn në BE me tarifë doganore 0% për kuotën vjetore 1100 ton për 3 vende (Shqipëri, Bosnie Hercegovinë dhe Kroaci), açuget me 12,5% për sasinë prej 1,000 ton; për verën propozohet hyrje në tregun e BE-së me tarifë 0% për kuotën 545,000hl. Megjithë preferencat tregtare që ofrohen nga Bashkimi Europian për hyrjen e mallrave nga Shqipëria, niveli i shfrytëzimit të këtyre preferencave mbetet ende i ulët. Në shkurt të vitit 2003, Bashkimi Europian hapi zyrtarisht negociatat për nënshkrimin e Marrëveshjes së Stabilizim - Asocimit me Shqipërinë. Objektivat e një marrëveshjeje të tillë kanë të bëjnë me: (i) nxitjen e zhvillimit harmonik të marrëdhënieve ekonomike midis palëve, nëpërmjet zgjerimit të tregtisë, duke çuar në 2 Kjo kategori përfshin kryesisht mallra bujqësore dhe ushqimore(kapitujt 1-24 të Sistemit të Harmonizuar) Soana JAUPLLARI (TEKA) 50

65 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme përmirësimin e nivelit të jetesës, uljen e papunësisë, rritjen e produktivitetit dhe përmirësimin e situatës makroekonomike; (ii) krijimin e kushteve për një konkurrencë të ndershme në fushën e tregtisë midis palëve; (iii) zhvillimin e aktivitetit tregtar në përputhje me rregullat ndërkombëtare, nëpërmjet heqjes së barrierave teknike të tregtisë. Raundi i hapur i negociatave synonte: (i) një liberalizim të menjëhershëm të regjimit tregtar të vendit për një kategori produktesh (kryesisht industriale dhe josensitive); (ii) një liberalizim gradual për kategori të produkteve industriale të konsideruara sensitive për ekonominë e shqiptare; (iii) një regjim të posaçëm për produktet bujqësore dhe të industrisë ushqimore; (iii) një rishikim të barrierave jo tarifore tregtare dhe ndalimin e masave të reja të çdo lloji që kufizojnë tregtinë; dhe (iv) përmirësime administrative e institucionale në përputhje me acquis communautaire të BE-së. Ndërsa vendet e BEsë do të duhet të eleminojnë progresivisht kufizimet e mbetura në importet nga Shqipëria, sipas afateve të negociuara. Sfida e negociatave mbetet në aftësinë që duhet të demonstrojë Shqipëria në zbatimin e marrëveshjes dhe zgjidhjen e problemeve kryesore të ngritura nga negociatorët e Bashkimit Europian. Çështjet thelbësore lidhen veçanërisht me: (i) përmirësimin e cilësisë së produkteve; (ii) çertifikimin dhe kontrollin e cilësisë; (iii) implementimin e standarteve të Bashkimit Europian; (iv) forcimin e rregullave sanitare dhe fitosanitare; (v) zhvillimin e kanaleve të marketingut, proçese pa të cilat nuk mund të pretendohet nxitja e tregtisë dhe eksporteve shqiptare. Lidhur me zhvillimet në politikën e regjimit tregtar këto dy vitet e fundit, mund të themi se, proçesi i integrimit tregtar dhe ekonomik, parë në të gjitha këndvështrimet (multilateral, europian dhe rajonal), u intensifikua ndjeshëm gjatë vitit Ngjarja më e rëndësishme ishte hyrja në fuqi e MSA-së ndërmjet Shqipërisë dhe BE-së në 1 prill 2009, marëdhënie e cila deri në këtë kohë u konkretizua nëpërmjet marrëveshjes së Interimit. Marrëveshje të tjera, si ato bilaterale, kanë luajtur një rol të rëndësishëm. Dimensioni multilateral i tregtisë dhe integrimit ekonomik është zhvilluar më tej, nëpërmjet përmbushjes së obligimeve, që derivojnë nga anëtarësimi në OBT. Përveç liberalizimit të tarifave të importit sipas skedulës së aprovuar, obligimet ndaj OBT-së luajnë një rol të rëndësishëm në zhvillimin dhe reformimin institucional. Çdo vit, Soana JAUPLLARI (TEKA) 51

66 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme paketat fiskale marrin në konsideratë liberalizimin tregtar të skeduluar. Gjithashtu, korniza rregullatore duhet të respektojë patjetër obligimet ndaj OBT-së. Në këtë kontekst, disa masa në kuadrin e politikave tregtare të ndërmarra vitet e fundit, jo në përputhje me kërkesat e OBT-së, të tilla si: diskriminimi negativ i kompanive importuese të lëndëve djegëse kundrejt kompanive kombëtare të prodhimit të lëndëve djegëse; diskriminimi i kompanive vendase kundrejt kompanive të huaja në sektorin tipografik; vendosja e taksës së importit në makinat e përdorura, u korrigjuan nga fundi i vitit 2009 dhe fillimi i vitit 2010 (Raporti vjetor, Acit, 2009). Gjithashtu, vëmendje e veçantë po i tregohet tregtisë në shërbime, të drejtave të pronësisë intelektuale si dhe hyrjes së vendit në prokurimin publik të OBT-së. Shqipëria vazhdon të japë kontributin e saj në raundin e DOHA-s, por ende në statusin e një ekonomie të vogël dhe ende të dobët. OBT ka luajtur një rol të rëndësishëm edhe në shmangien e proteksionizmit gjatë periudhës së krizës. Në analizat ekonomike të krizës ekonomike botërore dhe situatës së post-krizës, proteksionizmi u konsiderua si një faktor i shfaqur dobët gjatë reçensionit të shkurtër të periudhës , në tregtinë e të mirave dhe shërbimeve. Sipas vlerësimeve të OBT-së, më pak se 1% e tregtisë globale ka qenë subjekt i masave të reja proteksioniste, që nga fillimi i krizës. Lidhur me politikat tregtare të vendit tonë në kuadrin e integrimin europian, Komuniteti Europian ka liberalizuar pothuajse tërësisht të gjitha linjat tarifore që në dhjetor , me përjashtim të disa produkteve bujqësore, të cilat janë nën masa mbrojtëse (Tabela 3/A dhe3/b, Aneks 2). Ndërsa, liberalizimi tarifor nga pala shqiptare, në linjë me Marrëveshjen e Interimit, do të përmbushet plotësisht në vitin Tarifa mesatare e ponderuar për importet nga BE, sipas linjave tarifore, do të bëhet 0.9% në atë kohë, ndërkohë që tarifa mesatare për të njëjtat importe, në vitin 2009 ishte 1.3%. Sipas reduktimit të mësipërm tarifor, të gjitha tarifat e produkteve industriale dhe produkteve bujqësore, pjesë e skemës së liberalizimit, u reduktuan në zero, përveç një serie të disa prej produkteve më të rëndësishme bujqësore, por gjithashtu edhe të disa produkteve industriale, të konsideruara sensitive. Për këtë grup produktesh, u aplikua një reduktim i skeduluar deri në vitin Në vitin 2009, tarifa e importit të produkteve industriale me origjine BE-në, u reduktua deri në 20% të 3 Reduktimi më drastik tarifor ndodhi me hyrjen në fuqi të Marrëveshjes së Interimit, në vitin 2006 Soana JAUPLLARI (TEKA) 52

67 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme tarifës bazë, ndërsa tarifa për produktet bujqësore deri në 40% të normës bazë. Tabela 3.A dhe 3.B, Aneks 2, tregojnë skedulën e liberalizimit për produktet me origjinë shqiptare të eksportuara në BE dhe skedulën e liberalizimit për produktet me origjinë BE-në të importuara nga Shqipëria. Skeduli i liberalizimit tarifor të tregtisë, konkretisht është i përbërë nga artikujt e mëposhtëm: A. Produktet industriale shumica e linjave tarifore janë pa tarifa doganore, ndërsa janë përfshirë në marrëveshje proteksioniste me reduktim të shkallëzuar tarifor, artikuj të tillë si kripë e konsumueshme, disa kategori të lëndëve djegëse, çimento, tjegulla, goma të përdorura, çelik për konstruksione dhe mobilje druri. Për këto artikuj pati një reduktim prej 40% të normës MFN në vitin B. Produktet bujqësore grupi i produkteve bujqësore sensitive, të cilit i është ofruar mbrojtje, duke përdorur një reduktim gradual tarifor ose një kombinim me kuota dhe mbrojtje tarifore, duke supozuar se rritja e konkurueshmërisë së sektorit me kalimin e kohës do të ndihmojë prodhimin vendas të përballojë presionet konkuruese, që vijnë nga prodhimi bujqësor europian. Pajtimi me standartet teknike qëndron si një nga faktorët më të mëdhenj që pengon ekspansionin e tregtisë me BE-në, e cila ka qenë gjithmonë partneri kryesor tregtar për Shqipërinë. Arritja e këtyre standarteve do të ndihmonte në rritjen e volumeve tregtare dhe do të thellonte lidhjet tregtare, duke përmirësuar komponentët e zinxhirit të vlerës. Kooperimi rajonal ka zënë gjithmonë një vend të veçantë në kornizën e integrimit europian. Shqipëria u përfshi në disa marrëveshje të tregtisë së lirë, konkretisht me: Maqedoninë, Kroacinë, Bosnie dhe Herzegovinën, Bullgarinë, Serbinë dhe Malin e Zi, Rumaninë, Moldavinë, Kosovën, Turqinë. Edhe pse këto marrëveshje fillimisht u deklaruan si tepër optimiste lidhur me suksesin që do kishin, në rastin e tregtisë rajonale të Shqipërisë ato nuk rezultuan dhe aq të frytshme. Gjithashtu, zhvillimet në proçesin e liberalizimit dhe integrimit tregtar vazhduan edhe në kornizën e marrëveshjes së CEFTA 4 -s, me vendet e rajonit. Kjo marrëveshje u nënshkrua në 19 dhjetor 2006, në Bukuresht dhe hyri në fuqi për të gjitha palët në 21 4 Marrëveshje e tregtisë së lirë e Europës Qendrore. Soana JAUPLLARI (TEKA) 53

68 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme nëntor, Kjo zonë e tregtisë së lirë do të plotësohej në 31 dhjetor Qëllimi kryesor i CEFTA-s ishte krijimi i një zone të tregtisë së lirë me vendet e Ballkanit Perëndimor (BP); si dhe zgjerimi dhe përshpejtimi i tregtisë në të mira dhe shërbime, tërheqja dhe nxitja e investimeve të huaja direkte, eleminimi i barrierave në tregtinë ndërmjet palëve, harmonizimi i rregullave të konkurencës, mbrojtja e të drejtave të pronësisë intelektuale në përputhje me standartet ndërkombëtare, si dhe integrimi i rajonit në tregtinë globale. Në këtë mënyrë, CEFTA thellon më tepër integrimin tregtar të Shqipërisë dhe Bashkimit Europian, sipas marrëveshjes së Stabilizim Asocimit dhe Masave Tregtare Autonome. 2.2 Rajoni i Ballkanit në proçesin e integrimit ekonomik Zhvillimet në proçesin e liberalizimit tregtar dhe integrimit për rajonin e Ballkanit Përmbysja e regjimit komunist dhe hyrja në sistemin e ri politik bëri që edhe rajoni i Ballkanit t i nënshtrohet proçeseve të gjera reformuese, në veçanti atyre me karakter ekonomik. Heqja dorë nga ekonomia e centralizuar dhe hyrja në rrugën e ekonomisë së tregut do të sillte shumë risi, përfitime por njëkohësisht edhe sfida të reja për t u përballuar nga vendet e këtij rajoni. Tranzicioni për vendet e rajonit të Ballkanit filloi me ndryshime të egra dhe të vrullshme. Kjo edhe për vetë faktin se, shumë nga ekonomitë e këtyre vendeve ishin të papërgatitura për një ndryshim të tillë radikal. Reforma totale ekonomike, politike dhe sociale, e filluar që pas vitit qëllimi dhe objektivi i të cilës ishte ngritja e një ekonomie që do të funksiononte mbi bazën e pronës private dhe tregut të lirë ngjalli shumë shpresa por krijoi dhe mjaft pikëpyetje. Disa vende të Evropës Lindore i kishin paraprirë sistemit të ri, duke krijuar hapësira për ekonominë e tregut që në sistemin socialist (kryesisht gjatë fundit të viteve 80 -të), nëpërmjet programeve apo reformave të ndërmarra. Si rrjedhim, ato dhanë shenja më të shpejta të vendosjes së stabilizimit makroekonomik. Bashkimi Europian, nëpërmjet programeve në ndihmë si PHARE, vendosi të mbështesë disa nga vendet e rajonit në periudhën e tyre tranzitore. Një seri masash u ndërrmorën në drejtim të liberalizimit dhe hapjes tregtare. Që në fillimet e Soana JAUPLLARI (TEKA) 54

69 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme tranzicionit, Bashkimi Europian u bë partneri kryesor tregtar për shumë nga vendet e rajonit të Ballkanit, si dhe më gjerë, edhe për vendet e Europës Juglindore. Shpëbërja e ish- Jugosllavisë rriti akoma dhe më shumë numrin e vendeve në tranzicion, duke shtuar në këtë mënyrë më shumë problemet dhe pengesat, si ato me karakter ekonomik por edhe ato me karakter politik. Të gjitha këto të papritura bënë që, proçesi i tranzicionit të ishte shpeshherë i dhimbshëm për vendet e rajonit të Ballkanit. Për më tepër, lufta në Kosovë në vitin 1999, preku të gjithë vendet e rajonit, duke krijuar shumë barriera tregtare, transporti dhe duke rritur pasigurinë në rajon. Të gjithë këta faktorë ndikuan në grupimet dhe format tregtare të krijuara në rajon. Bashkimi Europian, në rolin e një stabilizatori si politik dhe ekonomik, për vendet e Ballkanit, ka ndikuar pozitivisht në tranzicionin e tyre. Nëpërmjet instrumentave të ndryshëm institucionalë siç ishin Pakti i Stabilitetit për Europën Juglindore dhe Proçesi i Stabilizim Asocimit, ai synoi të ndihmojë bashkëpunimin rajonal, si politik dhe ekonomik, të vendeve të Europës Juglindore dhe të përmirësojë rritjen ekonomike të rajonit. Marrëveshja e parë, ajo e Paktit të Stabilitetit, u formua në vitin 1999 dhe aktorët e saj ishin vendet e rajonit dhe partnerët kryesorë perëndimorë. Kjo marrëveshje shërbeu si një instrument nxitës dhe kordinues për kooperimin rajonal, me synim jo vetëm tregtinë, por edhe në infrastrukturë, energji, dhe sferën sociale. Një rol të veçantë në kuadrin e Paktit të Stabilitetit ka luajtuar Banka Botërore dhe asistenca që ajo ka dhënë për arritjen e këtyre objektivave. Proçesi i Stabilizim - Asocimit për vendet e Ballkanit Perëndimor nisi në samitin e Zagrebit në vitin Dokumenti paraprijës i secilit vend të Ballkanit me BE-në ishte marrëveshja e Stabilizim-Asociimit. Këto marrëveshje do të shërbenin si nxitje për anëtarësim të mundshëm në BE, do të përfshinin liberalizimin tregtar midis BE-së dhe vendit të MSA-së, harmonizimin gradual me acquis communautaire, integrimin me programet dhe politikat e BE-së. Gjatë periudhës kohore , BE firmosi MSA-të me Maqedoninë, Kroacinë, Malin e Zi, Serbinë, dhe së fundmi me Bosnie dhe Herzegovinën. MSA me Shqipërinë u firmos në vitin 2006, ndërsa Kosova është i vetmi vend i Ballkanit Perëndimor që nuk ka nënshkruar ende MSA-në me BE-në. Soana JAUPLLARI (TEKA) 55

70 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Kooperimi rajonal, në kuadrin e Memorandumit të Liberalizimit dhe Lehtësimit të tregtisë, u konkretizua me Marrëveshjet e Tregtisë së Lirë, të cilat përbëjnë komponentin e parë dhe më të rëndësishëm te këtij integrimi. Në rastin e Shqipërisë, subjekt i këtij memorandumi ishin 14 artikuj, lidhur me reduktimin e barrierave tarifore dhe jotarifore, rregullat e origjinës dhe liberalizimin e shërbimeve. Në kuadrin e këtyre MTL-ve, sektori i industrisë pësoi liberalizim pothuajse të plotë, ndërsa në sektorin e bujqësisë mjaft barriera tarifore dhe jotarifore u reduktuan ndjeshëm, por jo aq sa për produktet industriale. Arsyeja pse liberalizimi i sektorit të bujqësisë qëndron në nivele kaq të ulta (ndërkohë që produktet bujqësore zënë peshë specifike të madhe në tregtinë me vendet e rajonit) lidhet kryesisht me faktin se për të gjitha vendet rajonale, potencialet më të mëdha eksportuese gjenden në produktet bujqësore. Si rrjedhojë, vendet negociuese janë të përqëndruara në mbrojtjen e prodhimit të brendshëm dhe interesave të komunitetit të biznesit. Sipas këtij memorandumi, mbi 90% e produkteve subjekt i këtyre marrëveshjeve duhet të kishin tarifa zero. Deri në vitin 2005 figuronin rreth 32 marrëveshje bilaterale të formuara në rajon. Përfitimet prej një MTL-je shkojnë në favor të të gjithë aktorëve ekonomikë si konsumatorëve, biznesit, qeverisë, investitorëve vendas dhe të huaj. Ato synonin në rritjen e vëllimit të tregtisë në këto vende, hapjen e tregjeve të reja, tregti më të lehtësuar me vendet e rajonit, kooperim më të mirë midis tyre, si dhe midis bizneseve apo institucioneve qeveritare. Megjithatë, pas disa vitesh eksperiencë, u vu re se këto marrëveshje nuk dolën aq të sukseshme edhe pse u reklamuan shumë si të tilla. Autorë të ndryshëm si Pomfret (1997), Kaminski & De La Rocha (2003), Schiff M, Winters LA (2003), Michalopoulos C (2003), kritikuan këto marrëveshje, duke argumentuar se ato mund të bëheshin pengesë për një tregti me përfitim reciprok, në kushtet e vendeve të rajonit të Ballkanit. Në të tilla kushte, vendi j u la krijimit të CEFTA-s, e cila ishte një marrëveshje e tregtisë së lirë e Europës Qëndrore, tashmë e zgjeruar më tej edhe me përfshirjen e vendeve të Ballkanit Perëndimor. Qëllimi i kësaj marrëveshjeje ishte krijimi i një zone të tregtisë së lirë ndërmjet palëve pjesmarrëse. Kjo marrëveshje u nënshkrua në 19 dhjetor 2006 në Bukuresht dhe hyri në fuqi për të gjitha palët në 21 nëntor 2007, me Soana JAUPLLARI (TEKA) 56

71 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme përjashtim të Rumanisë dhe Bullgarisë, të cilat u bënë pjesë e BE-së në këtë vit. Qëllimi kryesor i CEFTA-s ishte krijimi i një zone të tregtisë së lirë me vendet e Ballkanit Perëndimor. Synime të tjera konsistonin në zgjerimin dhe përshpejtimin e tregtisë në të mira dhe shërbime, tërheqjen dhe nxitjen e investimeve të huaja direkte, eleminimin e barrierave në tregtinë ndërmjet palëve, harmonizimin e rregullave të konkurencës, mbrojtjen e të drejtave të pronësisë intelektuale në përputhje me standartet ndërkombëtare, kooperimin e doganave me qëllim thjeshtimin e proçedurave administrative si dhe integrimin e rajonit në tregtinë globale. Në këtë mënyrë, CEFTA thellon integrimin tregtar të rajonit dhe Bashkimit Europian sipas marrëveshjes së Stabilizim Associimit dhe Masave Tregtare Autonome dhe thellon bashkpunimin tregtar brenda rajonit, veçanërisht për eksportet drejt BE-së, si rrjedhojë e funksionimit mbi bazë të rregullave të origjinës. Përfitimet nga liberalizimi tregtar do të ishin akoma dhe më të mëdha nëse vëmendja përqëndrohet më shumë drejt liberalizimit jotarifor. Pengesat tregtare jotarifore kanë efekt më të ashpër se ai i tarifave. Por liberalizimi tregtar jotarifor shoqërohet me vështirësi, të cilat lidhen me identifikimin e këtyre pengesave, matjen e efektit të tyre, sidomos për barrierat jotarifore sasiore. Një sërë pengesash jotarifore siç janë rregullat teknike, standartet, rregullat e testimit dhe çertifikimit, rregullat sanitare dhe josanitare etj, përfaqësojnë masa që duhen marrë dhe institucione që duhen ngritur për të bërë tregun funksionues Ekzistenca e barrierave jotarifore i bën më pak të ndjeshme efektet positive të liberalizimit tarifor. Si rrjedhim, thellimi i liberalizimit jotarifor mund të bëhet më konkret nëse politika e liberalizimit tregtar shoqërohet me veprimin e instrumentave plotësuese të tilla si, harmonizimi i rregullave dhe standarteve, legjislacionit, lufta ndaj korrupsionit etj. Por në anën tjetër, një nga kostot që krijon integrimi tregtar brenda një zone të tregtisë së lirë lidhet me humbjet në të ardhurat doganore për buxhetin e shtetit (kjo kosto mund të shihet ne kuadrin e devijimit tregtar). Sa më e madhe të jetë pesha specifike e vendit me të cilin është nënshkruar marrëveshja në vëllimin e importeve të vendit, aq më i madh do të jetë vëllimi i të ardhurave qe humbet buxheti nga reduktimi, deri në eleminimin e tarifave doganore. (Megjithatë për të qenë të qartë nëse ky fakt përbën vërtet kosto, do të duhej të krahasohej masa e të ardhurave të munguara në buxhet me Soana JAUPLLARI (TEKA) 57

72 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme të ardhurat që rrjedhin nga subjektet ekonomike, për shkak të rritjes së vëllimit të eksporteve (të ardhura që gjithashtu janë të tatueshme)). Kjo humbje e të ardhurave tarifore mund të jetë akoma dhe më dëmtuese për vendet me sektor publik relativisht të dobët, të tilla si vendet e rajonit të Ballkanit, ku edhe mundësia për të gjetur burime të tjera të të ardhurave publike është e vogël. Ky reduktim i të ardhurave nga doganat mund të ç ekulibrojë programet e shpenzimeve publike. Si rrjedhim, defiçiti publik do të përkeqësohej edhe më shumë (K.Grupe & S. Kuši. Pikërisht, veprimi i CEFTA-s, krijon mundësinë e uljes së këtyre kostove, veçanërisht nëse aplikohet tarifa e MFN nga vendet e këtij modeli tregtar kundrejt BE-së. Kjo do të përbëntë një ogur të mirë dhe do të rriste shanset për anëtarësimin e mundshëm të vendeve në BE. Nëse zbatimi i CEFTA-s do të ishte efiçent, atëherë do të uleshin kostot e të bërit tregti midis vendeve të kësaj zone tregtie të lirë dhe do të rriteshin flukset tregtare midis vendeve të Ballkanit Perëndimor (Georgi Ranchev, 2003) Prirjet e viteve të fundit në tregtinë e rajonit Flukset tregtare të vendeve të rajonit të BP janë rritur në mënyrë të qëndrueshme, përveç periudhës së viteve 90 si pasojë e konflikteve rajonale dhe sanksioneve. Vlera totale e eksporteve dhe importeve të të mirave dhe shërbimeve është zgjeruar në mënyrë të qëndrueshme gjatë dekatës së kaluar, dhe pjesa më e madhe e rritjes ka ndodhur pas viteve 2000, si pasojë edhe e stabilitetit politik. Parë në një këndvështrim rajonal më të gjerë, flukset tregtare (në dollarë) në vendet e Europës Juglindore u trefishuan gjatë periudhës , me një rritje disi më të shpejtë në Rumani dhe Bullgari se sa në vendet e Ballkanit Perëndimor (konsideruar si një i tërë). Megjithatë, brenda rajonit të Ballkanit Perëndimor, Bosnie-Hercegovina dhe Shqipëria dëshmuan rritje më të shpejtë se të gjithë vendet e tjera, të paktën pjesërisht, për shkak të nivelit të ulët të pikës së fillimit (tabela 2.1). Edhe pse disa nga indikatorët tregtarë kanë njohur përmirësime, përsëri potencialet eksportuese të vendeve të rajonit mbetet ende në nivele modeste dhe larg nivele potenciale. Soana JAUPLLARI (TEKA) 58

73 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Tabela 2.1 : Rritja e tregtisë në të mira dhe shërbime në EJL, Rritja e eksporteve (në %) Rritja e importeve (në %) Shqipëri Bosnie& Herc Bullgari Kroaci Maqedoni Rumani Serbi&M.Zi BP EJL Burimi: Banka Botërore dhe statisikat e Bilancit të Pagesave të FMN Në periudhën , vendet e BP nuk ishin konceptuar ende në formën e një rajoni, pasi tregtia rajonale në këtë periudhë ishte në nivele më të ulëta nga sa mund të pritej, për shkak të afërsisë gjeografike. Ky nivel i ulët i tregtisë midis tyre çoi në krijimin e një ideje të gabuar, se vendet e BP nuk do të mund të krijonin lidhje ekonomike rajonale, por do të operonin si ekonomi të vogla marxhinale, me lidhje tregtare bazuar në kooperimin tradicional ekonomik (Kroaci-Gjermani, Shqipëri- Greqi, Mal i zi- Itali). Ekonomikisht, rajoni i BP është larg nga të qenit një njësi homogjene. Edhe pse rritja ekonomike ka njohur ritme pozitive, përsëri do të duhen shumë vite për të patur një rritje të dallueshme. Inflacioni në rajon është mbajtur gjerësisht nën kontroll. Papunësia mbetet një problem i vazhdueshëm në rajon. Defiçitet tregtare dhe të llogarisë korrente si për vendet e BP, si dhe më gjerë për tërë rajonin e EJL, janë ende të larta. Këto defiçite janë përkeqësuar ndjeshëm 10 vjeçarin e fundit. Rritja e defiçitit të llogarisë korrente kryesisht ka ardhur si rrjedhojë e rritjes së defiçiteve tregtare dhe rënies së transfertave private (remitancave). Një pjesë e mirë e defiçitit tregtar është financuar gjatë viteve të fundit nga flukset e dërgesave prej emigrantëve. Disa nga Soana JAUPLLARI (TEKA) 59

74 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme vendet e këtij rajoni si Shqipëria, Kosova, Mali i zi mbështeten fort tek dërgesat nga emigrantët për shkak të nivelit të lartë të emigracionit në Europë, veçanërisht në Greqi dhe Itali. Ekonomi të tjera si ajo e Bosnie dhe Hercegovinës mbështeten ende fort në grante. Shprehur relativisht ndaj PBB, për rastin e Shqipërisë, remitancat ranë nga 12% në 2007 në 9.2% në Gjatë 9 muajve të parë të vitit 2009, remitancat ranë me 6% krahasuar me të njëjtën periudhë të vitit Kjo rënie përbën një nga efektet direkte të krizës botërore, e cila gjithashtu reflekton trendin afatgjatë në rënie të këtij indikatori, siç parashikohet edhe në studime ekonomike. Në vitin 2008 mbulimi i defiçitit tregtar nga remitancat ishte në masen 30%. Tabela 2.2: Llogaria korrente për vendet e EJL (në % ndaj PBB) Shqipëri Bosnie& Herc Bullgari Kroaci Maqedoni Mali i Zi Serbi Rumani Kosova Burimi: FMN, World Economic Outlook, 2010 Shërbimet kanë performuar më mirë se produktet, por teprica neto e rritjes në eksportin e shërbimeve kaq qenë e pamjaftueshme për të mbuluar apo kompesuar defiçitin në rritje të mallrave. Raporti i mbulimit të importeve nga eskporti i të mirave dhe shërbimeve mbetet relativisht i ulet, nën 60% për vendet e EJL, krahasuar me një mesatare në rreth 95% në Sllovaki dhe Slloveni, 84% ne Turqi, duke reflektuar në këtë mënyrë një nivel të ulët të konkurueshmërisë së vendeve të rajonit te EJL. Raporti i mbulimit të eksporteve vetëm për mallrat është përkeqësuar vazhdimisht në Bullgari, Kroaci, Rumani dhe Maqedoni, por është përmirësuar ndjeshëm në Serbi dhe Mal të Zi. Performanca më e keqe mbetet në Shqipëri dhe Bosnie- Hercegovinë, ku raporti i mbulimit nuk i kalon respektivisht 25% dhe 35%. Performanca e 5 Vlerat për 2010, 2011, 2015 janë parashikime sipas FMN Soana JAUPLLARI (TEKA) 60

75 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme shërbimeve është më e mirë. Raporti i mbulimit të importeve për shërbimet arrin një mesatare prej 157% për Kroacinë, Bulgarinë dhe Rumaninë, dhe 135% në EJL5 6, për periudhën Pjesa e shërbimeve në eksportet totale të rajonit të EJL është rritur ndjeshëm nga 23% në 29%, gjatë periudhës , edhe pse që atëherë ka mbetur mesatarisht në nivelin 29%. Gjithashtu, rëndësia relative e shërbimeve është e reflektuar në tepricën në rritje, e cila ndihmon pjesërisht në ngushtimin e defiçitit të tregtisë së të mirave (tabela 2.3), më premtueshëm në rastin e Kroacisë. Tabela 2.3 : Zhvillimet në tregtinë e mallrave dhe shërbimeve për vendet e EJL-së, Niv mes (%) EJL 7 (në %) Eksp i të mirave &shërbimeve në % të importeve Eksporti i mallrave në % të importeve Eksporti i shërbimeve në % të importeve Masa e shërbimeve në eksporte totale Burimi: Banka Botërore, 2008 Konfliktet si dhe problemet e tranzicionit në disa prej këtyre vendeve, shkatërrimi i infrastrukturës si pasojë e luftës së Kosovës në vitin 1999, dëmtoi lidhjet tregtare dhe ekonomike në rajonin e Ballkanit Perëndimor. Si pasojë, performanca e eksporteve ishte në nivel shumë modest dhe delikat. Industritë me orientim eksporti nuk patën mbështetjen e duhur për të operuar me sukses. Manaxhimi i dobët në disa vende, masat e tepruara mbrojtëse, si dhe ndërhyrja e rritur e shtetit në treg me anë të kontrolleve mbi çmimet stepën aktivitetin e këtyre industrive në drejtim të përmirësimit të eksporteve. Partneri kryesor tregtar i vendeve të rajonit mbetet Bashkimi Europian. Eksportet e produkteve bujqësore të Ballkanit Perëndimor me destinacion BE-në, kanë ndjekur një trend pozitiv, duke u rritur me 20% në periudhën Në përgjithësi, të gjitha vendet e rajonit të EJL varen ndjeshëm dhe në mënyrë stabël nga importet që burojnë nga BE-ja. Ndërsa lidhur me ekonomitë të cilat tregtojnë më së tepërmi me 6 Në EJL5 përfshihen Shqipëri, Bosnie dhe Herzegovina, Maqedoni, Mal i Zi, Serbi Soana JAUPLLARI (TEKA) 61

76 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme BE-në, ato janë Shqipëria dhe para hyrjes në BE, në këtë grup hynin Rumania dhe Bullgaria. Ndërsa vendet e tjera karakterizohen nga një nivel më i ulët aktiviteti tregtar me BE-në dhe vazhdimisht të ndryshueshëm. Në vitin 1994, Komisioni Europian i akordoi të gjitha vendeve të Ballkanit Perëndimor një sistem preferencash tregtare autonome, i cili ndryshoi në vitin 2000, duke patur një zgjatje tjetër kohore, për periudhën Ky sistem tregtar lejonte pothuajse gjithë eksportet e këtij rajoni të hyjnë në BE pa taksa doganore ose kufizime sasiore. Vetëm disa produkte si sheqeri, vera dhe disa lloj peshqish mund të tregtohen drejt BE-së sipas disa kuotave apo tarifave preferenciale. Këto preferenca, të cilat u rinovuan në vitin 2005 deri në vitin 2010, kanë kontribuar në rritjen e eksporteve të Ballkanit Perëndimor drejt BE-së. Në vitin 2009, BE ishte partneri tregtar më i rëndësishëm për këtë rajon si në eksporte (68,7%) dhe në importe (67,4%). Shifrat në vitin 2009 tregojnë se eksporti i të mirave nga BE në vendet e Ballkanit kap vlerën 25,5 billion euro ndërsa importi i BE-së nga vendet e Ballkanit arrin shifrën 11,2 bilion euro, ndërkohë që investimet nga BE në vendet e Ballkanit Perëndimor në vitin 2008 arritën vlerën 3,8 bilion euro. Shprehur në mënyrë më konkrete, sistemi i përgjithshëm preferencial lejon reduktimin e tarifave doganore për disa produkte nga vende të veçanta, me kusht plotësimin e disa këkesave specifike të vëna nga BE. Gjatë kohës së aplikimit të kësaj skeme pati një përdorim shumë të ulët të këtyre preferencave. Edhe pse BE liberalizoi në rreth 98% tregun e saj ndaj mallrave shqiptare, përsëri kjo skemë nuk u shfrytëzua (Brenton, Manchin, 2002). Sipas analizave të BE-së, zhvillimi i importeve në këto vende, që me hyrjen në fuqi të këtij regjimi, ka rezultuar i kënaqshëm vetëm për disa prej tyre. Importet e BE-së nga vendet e Ballkanit Perëndimor u rritën me 38% gjatë periudhës Megjithatë, variacionet nga njëri vend në tjetrin janë të pranishme. Ritmet më të ulta të rritjes së volumeve të tyre tregtare me BE janë shfaqur nga Maqedonia dhe Shqipëria, respektivisht me 9% dhe 23%. Gjithashtu, edhe niveli i eksporteve shqiptare drejt BE-së lë shumë për të dëshiruar, duke qenë ndër më modestët në rajon. Konkretisht, në vitin 2005, këto eksporte arrinin vlerën 460 milionë euro. Shqipëria nuk mundi të shfrytëzonte siç duhej përfitimet që mund të vinin nga ky regjim preferencial dhe impakti i këtij regjimi në rritjen e industrisë vendase ishte tepër i dobët. Dy raste të mosshfrytëzimit të këtij regjimi preferencial janë industria shqiptare e veshjeve të këmbëve dhe industria e peshkut. Pjesa më e madhe e eksporteve është e orientuar drejt vendeve të BE-së. Eksportet brenda rajonit shkojnë në 7.8% në rastin e Kroacisë dhe 41.6% në rastin e Bosnie dhe Soana JAUPLLARI (TEKA) 62

77 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Hercegovinës. Karakteristikë për Kosovën është rënia e peshës së eksporteve në vitin 2007 me Shqipërinë (nga 20.1% në 8.1%) dhe Serbinë ( nga 26% në 8%). Në totalin e eksporteve të vendeve, eksportet brenda rajonit zënë peshën 23% ndërsa eksportet me BE zënë peshën 64%. Të dhënat për importet variojnë nga 2.2% në rastin e Kroacisë, në 48.95% në rastin e Malit të Zi. Në totalin e tyre, rreth 11% i zënë importet nga rajoni dhe rreth 64% importet nga vendet e BE-së. Vendi që importon më shumë në rajon ka qenë Serbia. Marrëveshjet ekonomike në zonën e tregtisë së lirë të nënshkruara nga vendet e Ballkanit Perëndimor, në literaturën teorike, mbështëtet fort nga idea e avantazheve qe krijohen si pasojë e krijimit të këtyre blloqeve ekonomike. Megjithatë, studime të ndryshme tregojnë se roli i këtyre marrëveshjeje nuk rezultoi fort i sukseshëm në tregtinë ndërmjet vendeve. Reciprokisht, marrëveshjet tregtare lejojnë për hapjen graduale të tregjeve të rajonit të Ballkanit ndaj produkteve të BE-së. Gjatë periudhës , eksportet e BE-së të produkteve bazë bujqësore në BP u rritën me një mesatare prej përafërsisht 20%. Kroacia mbetet importuesi më i madh i produkteve bujqësore bazë nga BE, duke importuar rreth 56% të të gjithë eksporteve të BE-së në rajonin e Ballkanit (sipas shifrave të vitit 2009). Bosnia dhe Serbia mbajnë vendin e dytë, duke importuar rreth 15% respektivisht të eksporteve të BE-së për këto produkte, ne rajonin e Ballkanit. Masat autonome të tregtisë janë aplikuar deri në fund të vitit 2010 dhe po diskutohet për një zgjatje në kohë të tyre. Tabela 2.4: Tregtia totale e vendeve të EJL me BE-në, , milion euro,% Vitet Importe Variacioni (%) Pjesa e BE në Imp totale Eksportet Variacioni (%) Pjesa e BE në Eksp totale Bilanci Vol tregtar ,0 67, ,7 66, , ,0 68, ,1 65, ,4 67, ,4 66, ,8 69, ,3 64, ,8 69, T ,8 64, ,1 69, T ,1 65, ,8 72, Rritja mes vjet (05-09) ,8-4,5 Burimi: EUROSTAT (Comext, Statistical regime 4), Bashkimi Europian: 27 anëtarë Soana JAUPLLARI (TEKA) 63

78 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Përbërja e tregtisë Pjesa më e madhe e vendeve të EJL kanë hasur ristrukturim sinjfikant në përbërjen e produkteve të tregtisë së jashtme. Në përgjithësi, të gjitha vendet janë larguar apo kanë devijuar nga eksporti i produkteve bujqësore. Masa e eksportit të lëndëve të para ushqimore dhe byjqësore në eksportet totale të EJLsë ka rënë nga 18% në vitin 1996 në 10% në vitin 2005, shoqëruar nga një rritje në masën e eskporteve të xeherorëve, metaleve dhe lëndëve djegëse nga 12.6 në 17.8%. Gjithashtu edhe struktura e importeve ka ndryshuar. Një rritje e vazhdueshme në nivelin importit të makinerive dhe pajisjeve që nga viti 2000, mund të jetë një shenjë e cila tregon se kapacitetet e papërdorura dhe të amortizuara të prodhimit po zëvendësohen, të paktën deri në një farë mase. Shqipëria është një rast i veçuar në termat e koncetrimit të produktit të shportës së eksporteve. Tekstilet dhe veshjet e këmbës dominojnë eksportet shqiptare. Tre produktet më të eksportuara të Shqipërisë (në nivelin 3 shifror) përbëjnë një të tretën e eksporteve, dhe indeksi Hircshman i koncentrimit rezultonte 0.23 në vitin 2005 dhe 0.27 në vitin Në përgjithësi, eksportet dhe importet e EJL po drejtohen gradualisht ndaj produkteve që mëshirojnë më shumë njohuri dhe/ose intensivisht kapital, megjithatë variacionet midis vendeve janë të gjera.. Tabela 4, Aneks 2, tregon se Rumania, Kroacia, Serbia dhe Mali i Zi kanë nivelin më të lartë të eksporteve që mëshirojnë intensivisht punë të kualifikuar (PK) dhe eksporteve që mëshirojnë intensivisht kapital (K). Serbia, Mali i zi dhe Maqedonia regjistruan një rritje në masën e eksporteve me përdorim intensiv të PK, në periudhën , ndërsa Bosnia dhe Hercegovina pati po të njëjtën eksperiencë për eksportet që mëshirojnë intensivisht K. Të gjitha vendet, përveç Shqipërisë, kanë një normë të eksporteve që mëshirojnë intensivisht K dhe PK midis 33 dhe 46%. Bullgaria është i vetmi vend që regjistroi një rënie në masën e eksporteve që mëshirojnë si PK, po ashtu dhe K, gjatë periudhës Shqipëria është përsëri rasti ekstrem, dhe ka vetëm një normë 10% në eksportet që mëshirojnë intensivisht PK dhe K. Lidhur me importet, struktura ka qenë më e fortë dhe homogjene. Vendet e EJL janë duke u zhvendosur më shumë ndaj importeve me karakter të përdorimit intensiv të PK dhe K, të cilat zënë rreth 56% të importeve totale në vitin 2005, krahasuar me 50% në vitin 1996 (Tabela 5, Aneks 2 dhe grafiku Soana JAUPLLARI (TEKA) 64

79 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme 2.2). Megjthatë, niveli i importeve të të mirave që përdorim intensivisht kapital (30%) qëndron më e ulët se norma e BE8 (40%). Grafiku 2.2: Pjesa e importeve me përdorim intensiv të K-PK, si dhe të BN-PJK, 2005 Burimi: UN Comtrade, World Bank, 2008 Si shembull për t u ndjekur vlen të përmendet rasti i Sllovakisë, e cila pati një rritje tepër të madhe të eksporteve me përdorim intensiv të PK, për shkak të rëndësisë që i dha përdorimit të kapitalit human në mbështetjen e rritjes së eksporteve, të cilat nga viti u rritën në 22%. Një vend tjetër që solli po këtë shembull ishte Rumania, për të cilën pati një rritje të qëndrueshme të eksporteve me 14%. Kroacia dhe Bullgaria edhe pse patën një nivel bazë të mirë të eksporteve, nuk arritën norma të tilla rritjeje, ndërsa eksportet e Bosnie dhe Hercegovinës u rritën me rreth 16% për këtë periudhë, por nisur nga një bazë shumë e ulët. Në kontrast, koncentrimi i vazhdueshëm i eksporteve në produktet që përdorin intensivisht punën jo të kualifikuar (PJK) dhe burime natyrore (BN) e vendos në rrezik prespektivën e rritjes së ardhshme të eksporteve për disa ekonomi të EJL-së. Në disa vende të EJL-së, produktet që kanë përdorur intensivisht të PJK dhe BN përbëjnë një mesatare prej 60% të eksporteve në vitin 2005, duke u radhitur nga 89% për Shqipërinë, në 53-67% për vendet e tjera (grafiku 2.3). Soana JAUPLLARI (TEKA) 65

80 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Grafiku 2.3: Pjesa e eksporteve me përdorim intensiv të K-PK, si dhe të BN-PJK, 2005 Burimi: UN Comtrade, World Bank, 2008 Në këto 15 vitet e fundit, në Shqipëri, norma e produkteve që mëshirojnë intensivisht K dhe PK është rritur modestisht, pavarësisht fillesës nga një nivel bazë shumë i ulët. Pjesa e lartë e produkteve me përdorim intensiv të PJK dhe BN në shportën e eksporteve të të gjitha vendeve të EJL-së, bie në kontrast me eksperiencën e vendeve të reja anëtare. Për shembull, në vitin 1996, masa e produkteve me përdorim intensiv të PJK dhe BN në eksportet e BE8 7 ishte 48%, masë e cila u reduktua në 33% në vitin Eksperienca e vendeve të BE8 tregoi se një zhvendosje e shpejtë drejt eksporteve me përdorim intensiv të PK dhe K, mund të kontribuojë tek një integrim më i madh me tregjet e bashkimit europian, në nivele edhe më të sofistikuara. Përbërja e faktorëve të eksporteve ka rëndësi për disa arsye. Së pari, industritë që mëshirojnë intensivisht PK dhe K, tentojnë të paguajnë paga më të larta, dhe rritja e eksporteve në këta sektorë do të çojë në rritjen e standarteve të jetësës të vendeve. Në anën tjetër, mbështetja e tepruar në eksportet e produkteve të bazuara në përdorimin intensiv të BN (rast i cili është ndeshur në disa vende të EJL-së) mund të mos ketë të njëjtin efekt në paga. Së dyti, kostot e punës në shumë vende të EJL-së janë relativisht të larta dhe si rjedhim, mbështetja në eksportet që përdorin intensivisht punë të pakualifikuar, të tilla si tekstilet dhe veshjet e këmbës, mund të mos jetë favorizuese dhe e përshtatshme në 7 Në BE8 përfshihen Çeki, Estoni, Hungari, Letoni, Lituani, Poloni, Sllovaki, Slloveni Soana JAUPLLARI (TEKA) 66

81 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme periudha afatgjata, duke patur parasysh dhe rritjen e konkurencës nga pagat e ulëta nga vende të tilla si Kina, India dhe Bangladeshi. Së treti, kthimet më të ulëta nga puna në produktet që përdorin intensivisht punë të pakualifikuar, dhe pesha e madhe e produkteve të tilla në eksporte dobëson nxitjet e punonjësve për të investuar në kapitalin e tyre human. Tregtia brenda EJL dhe me BE-në Gjatë periudhës , vendet e EJL-së u karakterizuan nga një rritje e nivelit të eksporteve ndaj BE, me luhatje më të theksuara në disa vende (tabela 6 dhe 7, Aneks 2, japin informacion më të hollësishëm lidhur me tregtinë e vendeve të EJL me BE dhe botën). Eksportet e mallrave të shitura në BE u rritën gjatë kësaj periudhe nga 48% në 54%. Kjo rritje u prononcua më tepër nga vende si Bosnia-Hercegovina, Serbia dhe M i Zi, dhe Maqedonia. Kjo rritje i atribuohet pjesërisht edhe kushteve favorizuese preferenciale të tregtisë të BE-së ndaj vendeve të Ballkanit Perëndimor. Ky zhvillim ngjason me atë të vendeve të Europës Qendrore, me përmasa ekonomike të ngjashme, në të cilat aksesi preferencial i tregjeve drejt atyre të BE-së, nën sistemin e përgjithshëm të preferencave dhe më pas sipas marrëveshjeve Europiane, kontribuan në mënyrë sinjifikante në zgjerimin e eksporteve ndaj BE-së (Banka Botërore 2000). Shqipëria paraqet një rast ekstrem: ajo eksporton rrreth 90% të produkteve të saj drejt tregjeve të BE-së, por më shumë se 75% e tyre shkon në Itali dhe Greqi (tabela 8, Aneks 2; grafiku 2.4). Grafiku 2.4: Pjesa e eksporteve (në%) të destinuara në BE 27, 2005 Eksp ( %) 100% 80% 60% 40% 20% 0% Shqiperia Bsnie dhe Hercegovina Bullgaria Kroacia Maqedonia, FYR Rumania Serbia dhe Mali i Zi Ballkani Perendimor( mesatare) EJL(mesatar e) Eksp ( %) Burimi: UN Comtrade Statistics, 2006 Soana JAUPLLARI (TEKA) 67

82 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Eksportet e EJL-së nuk kanë penetruar shpejt drejt tregjeve në Azinë Lindore dhe Jugore. Pjesa e vendeve të NAFTA-s në eksportet e EJL është rritur ndjeshëm ndërsa në dy rajonet që po rriten tashmë më shpejt, si Azia Jugore dhe Lindore, kjo masë ka rënë. Në këtë kontekst, rasti i Turqisë është një rast udhëzues. Turqia në vitin 1996 pati nivel të ngjashëm eksportesh si EJL (23 bilion $ kundrejt 21 billion $), por shumë herë më të madh se EJL në vitin 2005 (74 kundrejt 58 billion $). Edhe pse diversifikimi nuk është faktori i vetëm në rritjen e eksporteve, Turqia shpërndau eksportet e saj në një grup më të gjerë vendesh si EU 27, Amerika e veriut dhe EJL. Në rajonin e EJL-së, i vetmi vend që duket të ketë marrë avantazh nga rritja e shpejtë e Azisë Lindore është Bosnia dhe Hercegovina, eksportet e të cilës ndaj Azisë Lindore u rritën nga 0.1% në 3.9% gjatë periudhës Nga ana tjetër, vendet e EJL-së janë duke importuar nga një bazë më e diversifikuar vendesh, duke përfshirë edhe Azinë Lindore. Vendet e EJL kanë përfituar nga avantazhet e importeve konkuruese nga Azia Lindore, importe të cilat u rritën nga 4.3% në 7.7%, gjatë periudhës Rast i veçantë ka qenë ai i Serbisë dhe Malit të Zi, të cilët gjatë kësaj periudhe synuan të rrisin importet nga anëtarët e rinj të BE-së. Brenda EJL, flukset tregtare u rritën më shumë se dyfish gjatë kësaj dekate. Kjo ka ndodhur si nga ana e eksporteve dhe nga importet, me rritje veçanërisht më të lartë për Rumaninë dhe eksportet e saj në EJL; dhe për Kroacinë, Rumaninë dhe Bullgarinë për importet e tyre nga EJL (tabela 9, Aneks 2). Shprehur në terma nominalë të dollarëve, në vitin 2000, Kroacia, Rumania, Serbia dhe Mali i Zi kontribuan në rreth 65% të eksporteve totale intrarajonale dhe Bosnia-Hercegovina kontribuoi në rreth 30% të importeve brendarajonale. Rritja e menjëhershme gjatë periudhës , ndihmoi vendet e EJL të përballojnë rënien në masën e tregtisë brenda EJL, gjatë periudhës Sidoqoftë gjatë periudhës , tregtia brenda EJL-së u rrit ndjeshëm, dhe pjesa e saj në eksportet dhe importet totale u rrit nga 2 ne 2.5 pikë përqind. Nënshkrimi i marrëveshjeve bilaterale MTL me EJL, si dhe rigjenerimi pas situatave konfliktuese, mund të jenë disa nga faktorët që shpjegojnë këto përmirësime. Megjithatë rëndësia e tregtisë brenda EJL-së, në flukset totale tregtare varion në mënyrë të dukshme nga njëri vend në tjetrin. Flukset tregtare në vendet e sukseshme të ish-jugosllavisë janë më të larta. Rajoni i EJL-së absorvon Soana JAUPLLARI (TEKA) 68

83 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme rreth 30% 35% të eksporteve nga Bosnia-Hercegovina, Serbia dhe Maqedonia, si dhe 20% 35% të importeve të tyre. Nga ana tjetër, vetëm 5% e flukseve tregtare shqiptare i drejtohen vendeve të EJL-së. Në mënyrë të ngjashme, Bullgaria ka krijuar lidhje më të forta me pjesën tjetër të botës (duke përfshirë Turqinë) dhe Rumania me BE-në. Në këtë kontekst, një model graviteti i zbatuar në vitin 2003 nga Banka Botërore, gjeti se vendet e EJL-së tashmë ishin duke tregtuar mbi potencialin me njëra tjetrën, krahasuar me tregtinë brenda rajonit të EJL-së të parashikuar nga modeli. Sidoqoftë, zgjerimi apo rritja e tregtisë mbi-potencial, ka rënë nga një masë faktori prej 3.5% në 1994 në 1.8% në 2003 (Broadman, 2005, fq 6-10). Duke pasur këtë pasqyrë të situatës, ka të ngjarë që integrimi i mëtejshëm ekonomik brenda EJL të drejtohet nga IHD më mirë sesa nga tregtia, e cila në kthim do të të jetë e tërhequr ose atraktuar nga një treg ekonomik rajonal më i integruar. Megjithatë, eksporti i mallrave mbetet ende i ulët në shumë vende, gjë e cila dëshmon edhe për normat e larta të papunësisë në vende. Siç shihet edhe nga tabela 10, Aneks 2, raporti i ulët i eksporteve ndaj PBB-së është një problem i madh në vendet e EJL. Tabela tregon se raporti i eksportit të të mirave dhe shërbimeve ndaj PBB-së, në vitin 2005, varion nga 32 dhe 23% në Kroaci dhe Bullgari; në 17% në Rumani dhe Maqedoni; dhe në vetëm 11% në Shqipëri, Bosnie dhe Serbi. Kjo tregon dhe tablonë e përkeqësuar të eksporteve për Shqipërine, Bosnien dhe Serbinë dhe Malin e Zi. Ky fakt ka të ngjarë të krijojë probleme me gjenerimin e punësimit në bazë të intensitetit të punësimit të eksportit të mallrave (veçanërisht në industrinë përpunuese). Në shërbime, rajoni ka performuar më mirë dhe eksporti i shërbimeve në vitin 2005 u llogarit në 5% të PBB. Nivelin më të lartë e pati Kroacia me rreth 17% ndjekur nga Shqipëria dhe Bullgaria me 6 dhe 7%. Si rjedhim, përveç rritjes së mirë të viteve të fundit, eksportet totale dhe volumet tregtare, veçanërisht në EJL5, u karakterizuan nga një përkeqësim i potencialeve për tregti dhe nevojës për t u orientuar nga eksporti. Sipas një studimi të Bankës Botërore (2003), në bazë të përdorimit të modelit të graviteti me qëllim parashikimin e hapjes tregtare në rajon, u vlerësua se në vitin 2003 vendet e EJL-së po tregtonin vetën në 77% të potencialeve të tyre; konkretisht Shqipëria në 53%, Bosnia dhe Herzegovina në 56%, Maqedonia në 61%, Bullgaria në 94, Kroacia në 98, dhe Rumania në 102% (Broadman 2005, kapitulli 2). Soana JAUPLLARI (TEKA) 69

84 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Performanca e eksporteve nën potencialin në EJL5, i atribuohet konflikteve dhe sanksioneve si dhe tranzicionit të vonuar në disa vende. Humbja e tregjeve të Jugosllavisë u agravua nga ndikimi i konflikteve, nga sanksionet ekonomike, dëmtimi i infrastrukturës dhe lufta në Serbi në vitin Të gjithë këta faktorë përçanë lidhjet komerciale dhe ekonomike midis fqinjëve të ish republikës së Jugosllavisë dhe partnerëve të tyre kryesorë tregtarë, si dhe me prodhimin ndërkombëtar dhe rrjetet shpërndarëse. Këto efekte u kombinuan edhe nga tranzicioni i vonuar dhe menaxhimi i varfër ekonomik në disa vende, duke përfshirë ndërhyrjen e rritur të shtetit në tregje (si për shembull nëpërmjet kontrollit të çmimeve dhe valutave), rregullimet dhe taksimet shtypëse, faktorë të cilët penguan zhvillimin dhe performancën e industrive me orientim eksporti. Për këto arsye, strategjia e rrijes së qëndrueshme të vendeve të EJL5 duhet bazuar në rritjen dhe zgjerimin e bazës industriale dhe thellimin në liberalizimin e sektorit të shërbimeve. Eksperienca e vendeve të BE-së tregoi se ekspansioni i eksporteve të mallrave është i nevojshënm për krijimin e vendeve të punës, por duke u shoqëruar nga modernizimi i sektorit të shërbimeve. Liberalizimi i shërbimeve është i nevojshëm jo vetëm për të përmirësuar rritjen e shërbimeve por edhe për të rritur konkurueshmërinë dhe efiçiensën në sektorin prodhues dhe për të ndihmuar integrimin e tij të shpejtë me prodhimin ndërkombëtar dhe kanalet shpërndarëse. 2.3 Zhvillimet në tregtinë e jashtme të Shqipërisë gjatë periudhës së tranzicionit Tregtia e jashtme në Shqipëri në periudhën pas tranzicionit deri së fundmi është karakterizuar nga ndryshime thelbësore. Vlen të thuhet se këto ndryshime janë reflektuar dhe në hartimin dhe zbatimin e politikave të reja tregtare, politika të cilat kanë dhënë efektet e tyre në treguesit real të tregtisë me jashtë. Një ndër qëllimet kryesore të këtyre politikave ka qenë orientimi dhe adaptimi i ekonomisë sonë drejt atyre rajonale dhe globale. Ekonomia jonë, ndonëse një ekonomi me përmasa të vogla dhe me probleme të konsiderueshme, ka njohur ndër vite një rritje të kënaqshme. Lidhur me strukturën dhe përbërjen e brendshme të ekonomisë mund të themi se, kanë ndodhur ndryshime të konsiderueshme, ku pesha specifike e disa sektorëve tradicionale rezulton në rënie. Si shembull të këtij rasti, mund të përmendim sektorin e Soana JAUPLLARI (TEKA) 70

85 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme bujqësisë. Ndërsa sektorë të tjerë si ndërtimi, industria, tregtia dhe shërbimet e ndryshme kanë pësuar rritje. Ekonomia shqiptare, e cila tani mund të konsiderohet si një ekonomi e hapur ndaj tregjeve ndërkombëtarë, është gjithnjë dhe më e ekspozuar dhe e ndikuar dhe nga faktorë të jashtëm ekonomikë dhe politikë, përvec atyre të brendshëm. Hapja tregtare ka ndjekur një trend pozitiv por ende të ulët, krahasuar me vendet e tjera të rajonit. Ndryshueshmëria e vlerave të hapjes tregtare ka qenë e ulët dhe mesatarisht në masën 40.9%. Shkalla e hapjes, referuar vetëm tregtisë së mallrave me jashtë është në masën 46.8%, me një rënie prej 4% krahasuar me vitin Në të tilla kondita, mund të themi se ekonomia shqiptare ndodhet përballë një konkurence të fortë ndërkombëtare. Ajo është ende një ekonomi në zhvillim dhe ristrukturim, duke shfrytëzuar në këtë mënyrë burimet dhe avantazhet krahasuese që ka në raport me ekonomitë e tjera, qofshin ato rajonale apo globale /a. Analizë përshkruese e volumeve tregtare dhe përbërja e tyre Volumi tregtar matet si shumë e eksporteve dhe importeve. Për vite me rradhë, që në fillimet e tranzicionit, volumi tregtar në pjesën më të madhe të tij është përbërë nga importi. Edhe pse eksportet kanë përmisuar kontributin e tyre në volumin tregtar përsëri qëndrojnë larg vlerës së importeve. Edhe pse në periudha të caktuara, rritja e eksporteve është më e madhe se rritja e importeve, përsëri ndikimi i eksporteve në volumin tregtar mbetet ende shumë i vogël, referuar shifrave në vlera absolute. Gjatë periudhës , volumi tregtar në përgjithësi ka ardhur gjithmonë në rritje me një vlerë mesatare vjetore prej 15.7%, fakt i cili tregon për një hapje dhe intensifikim të shkëmbimeve tregtare gjithnjë e më të madh të ekonomisë dhe tregjeve shiptare me ekonomitë dhe tregjet botërore. Ritmi i rritjes së volumit tregtar ka qenë herë pas here i ç rregullt. Kemi periudha me ritëm të lartë rritjeje, por edhe periudha me karakter stacionar dhe më pas përmirësime. Kjo tendencë reflekton edhe situatat e ndryshme apo dhe zhvillime thelbësore që kanë zënë vend në këto vite në ekonominë shqiptare, por edhe ndikimin Soana JAUPLLARI (TEKA) 71

86 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme e faktorëve më kompleksë, me karakter ndërkombëtar. Grafiku i mëposhtëm tregon ecurinë e volumit tregtar gjatë periudhës Grafiku 2.5: Rritja e volumit tregtar ( në %) në vitet VT Burimi: Acit database, 2010 Përsa i përket shkëmbimeve tregtare sipas peshës specifike të vendeve, gjatë viteve të fundit kryesisht ato janë realizuar me vendet e Bashkimit Europian. Kjo rritje për vitin 2006 është 12.5%. Edhe për vitin 2007, në pjesën më të madhe, këto shkëmbime janë realizuar me vendet e Bashkimit Europian. Edhe pse ka një rënie të peshës specifike në 64.7%, në vlerë absolute këto shkëmbime kanë një rritje që shkon në 22.5%, e cila vjen gjithashtu nga shtimi i numrit të vendeve anëtare të BE-së (Bullgari dhe Rumani). Për 6-mujorin e parë të vitit 2008, në pjesën më të madhe këto shkëmbime janë realizuar me vendet e Bashkimit Europian me 65.3%, me një rritje prej 18.3% për vitin 2008, në krahasim me 6-mujorin e parë të vitit Këto vitet e fundit Shqipëria ka rritur peshën specifike të volumit tregtar me vendet me të cilat Shqipëria ka një regjim më të butë tregtar. Në veçanti, këto 3-vitet e fundit vërehet një rritje e peshës specifike të volumit tregtar me vendet, me të cilat Shqipëria zbaton marrëveshje të tregtisë së lirë (si CEFTA), ku si pasojë e këtij regjimi kemi një rritje të volumit të shkëmbimeve tregtare prej 4%. Për më tepër gjatë dy viteve të fundit, periudhë në të cilën gama e vendeve pjesëmarrëse në BE u zgjerua më tej, këto shkëmbime priren të kenë përmirësime të mëtejshme. Megjithate, në çështjet në vazhdim do të flitet përsëri për volumin tregtar dhe zhvillimet e tij gjate periudhës së krizës financiare të viteve Soana JAUPLLARI (TEKA) 72

87 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Një tregues i veçantë i viteve të fundit (duke përjashtuar periudhën e krizës për të cilën do të flitet në çështjen pasardhëse) është edhe rritja e peshës specifike të vendeve të EFTA-s që mbulojnë 6% të volumit tregtar, si dhe e vendeve të veçanta si Kina, Turqia etj; ndërkohë që me disa vende të ish Bashkimit Sovjetik, pesha specifike rezulton me një rënie të lehtë. Tabela e mëposhtme tregon përbërjen e volumit tregtar sipas peshës specifike (në%) të grup-vendeve në vitet 2005, 2006, 2007, Tabela 2.5: Përbërja e volumit tregtar të mallrave në%, sipas grup-vendeve për vitet Vendet Vendet e Efta-s Vendet e Opek-ut Vendet e CEFTA-s Vendet e ish BS Vendet e tjera të Botë Vendet e BE-së Burimi: METE 2.3.1/b. Analizë përshkruese e import-eksporteve. Fakte dhe evidenca Pas viteve 90 mund të themi se fluksi i importeve është rritur ndjeshëm si pasojë e rritjes së kërkesës së brendshme dhe pamundësisë për të plotësuar këtë kërkesë nga prodhimi vendas. Edhe pse ritmet mesatare vjetore të eksporteve kanë qenë më të larta se importet, defiçiti tregtar është thelluar nga viti në vit. Ky ka qenë dhe problemi kryesor në zhvillimet e tregtisë për shkak të pasojave që sjell në zhvillimin ekonomik. Nivelet e ulëta të eksportit tregojnë shkallën e ulët të ristrukturimit të ekonomisë sonë. Eksporti duke qenë në nivele të tilla do të ndikonte negativisht në normat e rritjes së PBB. Ndërsa rritja e importeve, nga pikëpamja teorike pretendohet të shkaktojë një përmirësim të alokomit të burimeve financiare në ekonomi dhe shtim të stokut ë kapitalit. Struktura e tregtisë karakterizohet nga mungesë dinamike në shpërndarjen e saj sektoriale, ndërkohë që edhe shpërndarja gjeografike e tregtisë ka hasur ndryshueshmëri për shkak të zhvillimeve ndërkombëtare të tregtisë. Soana JAUPLLARI (TEKA) 73

88 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Tabela 2.6/A: Tregtia e jashtme e Shqipërisë, , në milionë dollarë Vitet Rritja reale PBB(%) Eksporti Importi , ,070.5 Defiçiti Volumi tregtar , , ,328.6 Rritja e eksp(%) Rritja e imp (%) Norma e rritjes VT (%) DT/PBB në% Mbulim i imp(%) Ind i HT (%) Burimi: Ministri e Financave, INSTAT, METE, Banka e Shqipërisë, FMN, dhe ACIT database Grafiku: Ecuria e eksporteve, importeve dhe deficitit tregtar, ( ) Burimi: METE, Eksporti Importi Deficiti tregtar Ndër zhvillimet më të rëndësishme strukturore në dinamikat e importeve dhe eksporteve për periudhën , vlejnë të përmenden: 8 9 Deficiti tregtar ndaj PBB 10 Llogaritet si raport i eksp/imp 11 Matur si raport i flukseve tregtare ndaj PBB Soana JAUPLLARI (TEKA) 74

89 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Një rënie e peshës specifike të produkteve bujqësore dhe ushqimore (grupi 1-4) nga rreth 35 për qind e totalit të importeve në vitin 1996, në 20% në vitin 2002; rënie më e ndjeshme evidentohet në importet e produkteve të papërpunuara, ndërsa rënia e importeve të produkteve të përpunuara ushqimore është më e ngadaltë. Kjo tendencë reflekton zhvillimet pozitive të prodhimit të brendshëm bujqësor në furnizimin e tregut të brendshëm, ndërsa evidenton mundësitë për investime që vazhdojnë të jenë prezente në sektorin e agropërpunimit. Pesha specifike e importeve të produkteve minerale është rritur mbi dy herë; nga 5.2% e totalit të importeve në vitin 1996, gjatë periudhës , pesha specifike e importeve të produkteve minerale arrin në mesatarisht 13%. Brenda këtij grup malli, dominojnë importet e produkteve energjitike (lëndë djegëse dhe energji elektrike). Këto zhvillime janë kryesisht reflektim i krizës së brendshme energjitike ashtu si dhe i zhvillimeve të çmimeve të naftës në tregjet ndërkombëtare. Importet e makinerive dhe pajisjeve dhe mjeteve të transportit kanë ruajtur një peshë të qëndrueshme, mesatarisht në 20% të totalit të importeve. Duke patur parasysh rritjen e volumeve të importeve në nivele absolute, kjo dëshmon për rritjen e aktivitetit investues në ekonomi. Nëse i shtojmë edhe peshën e importeve të lëndëve të para për industrinë e tekstileve (mesatarisht prej 11% të totalit të importeve) dhe përpunimit të lëkurës (3.6 për qind), duket se në pjesën më të madhe ecuria e importeve reflekton zhvillimet e sektorit prodhues të ekonomisë dhe sjelljen e sektorit të eksportit. Rënia sistematike e eksporteve nga prodhimi i brendshëm, veçanërisht në produktet minerale, është kundërbalancuar nga një rritje më e shpejtë e eksporteve nga përpunimi aktiv; pesha specifike e industrisë së veshjeve dhe këpucëve është rritur nga rreth 48% në vitin 1996, në 66.6% në vitin Shkalla e lartë e përqëndrimit të eksporteve në vetëm një numër mjaft të kufizuar produktesh dhe tregjesh shitjeje, ka vazhduar të jetë prezente gjatë gjithë dekadës së viteve 90-të. Soana JAUPLLARI (TEKA) 75

90 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Tregtia në shërbime po zë një vend gjithnjë në rritje në bilancin e pagesave. Tregtia e shërbimeve filloi të rritet ndjeshëm veçanërisht pas vitit Eksporti i shërbimeve është rritur nga 83 milionë dollarë në vitin 1994, në 585 milionë dollarë në vitin 2002, një vlerë kjo mbi 75% më e lartë se vlera e eksporteve të mallrave. Vlera neto e eksporteve të shërbimeve gjatë kësaj periudhe ka qenë kryesisht negative (me përjashtim të periudhës ) por në shifra të ulëta. Lidhur me defiçitin tregtar, prezenca e një niveli të lartë të defiçitit të tregtisë së jashtme dhe thellimit të tij, përbëjnë një shqetësim serioz për ruajtjen e ekuilibrit të zhvillimit të ekonomisë kombëtare. Ndërsa volumet e rritura të importeve mbartin në vetvete edhe tendenca pozitive që shfaqen në rialokimin e burimeve financiare në ekonomi, volumet e eksporteve vazhdojnë të mbeten në nivele të ulëta, duke demonstruar shkallën e ulët të ristrukturimit të ekonomisë. Shqetësimi buron nga pasiguria e garantimit të mjeteve të nevojshme financiare në përballimin e volumeve të larta të importeve, sa kohë që financimet e huaja pritet të bien dhe transfertat private nga emigrantët gjithashtu mund të pritet të shënojnë rënie, në një afat të mesëm. Në këto rrethana, politikat e nxitjes së eksporteve marrin një prioritet të veçantë, veçanërisht në periudha afatgjata, krahas hapësirave që ekzistojnë për politika të zëvendësimit të importeve në afatshkurtër. Por ç mund të themi për tëndencën dhe dinamikën e importeve dhe eksporteve në këto vitet e fundit? Gjatë këtyre 3 viteve të fundit, dinamika e flukseve tregtare është karakterizuar nga një ngadalësim i rëndësishëm, si pasojë e ndikimit të kërkesës botërore të kontraktuar. Grafiku 2.6: Eksportet, Importet dhe Flukset tregtare mujore (në milion lekë), ,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0 Janar 08 Mars 08 Maj-08 Korrik-08 Shtator-08 Nentor-08 Janar 09 Mars 09 9-May Korrik-09 Shtator-09 Nentor-09 Eksporte Importe Vol Treg Burimi: METE dhe ACIT, 2010 Soana JAUPLLARI (TEKA) 76

91 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Ky ngadalësim nisi që në shtator të vititi 2008, dhe vazhdoi përgjatë gjithë vitit 2009, veçanërisht në dinamikën e eksporteve. Tregtia totale me botën e Shqipërisë ra në masën 3.1% krahasuar me vitin Volumi i importeve, duke përbërë dhe pjesën më të madhe të volumit tregtar, është edhe elementi përcaktues i dinamikës së flukseve tregtare. Importet në vitin 2009 ranë me 1.8%, krahasuar me vitin Gjatë vitit 2009, volumi i eksporteve ka thelluar trendin negativ të ndjekur gjatë vitit 2008 (grafiku 2.6). Eksportet janë karakterizuar nga një trend pozitiv i fortë dhe i qëndrueshëm, që nga vitit Megjithatë meqë eksportet kanë qenë shumë të përqëndruar në strukturë (si në lidhje me produktet dhe tregjet gjeografike), ata janë shfaqur të prekshëm nga kriza. Përqëndrimi i lartë rreth përdorim intensive të punës, vlera e shtuar e ulët në produktet e përpunimit akviv dhe në ato gjysëm të gatshme, kanë transmetuar shpejt efektet e tkurrjes së kërkesës botërore në flukset e eksporteve shqiptare. Reçensioni i ekonomive europiane, veçanërisht i ekonomisë greke dhe italiane, ka qenë një tjetër faktor i rëndësishëm që ka influencuar fort dinamikat e përkeqësimit të eksporteve gjatë muajve të fundit të vitit 2008, dhe përgjatë gjithë vitit Eksportet totale në vitin 2009 ranë me 8.1%, krahasuar me vitin Rënia më e madhe e tyre u vu re gjatë gjysmës së parë të vitit Gjatë tremujorit të tretë të 2009, kjo rënie u stopua dhe shifrat e eksporteve arritën pothuajse po të njëjtat nivele si në të njëjtën periudhë në vitin Në dhjetor të 2009 u arritën dhe shifrat më të mira për të tërë vitin, me një rritje prej 41% krahasuar me dhjetorin e vititi Gjithashtu, kryesisht për shkak të eksportit të energjisë elektrike dhe për shkak të përmirësimit të performancës të sektorëve kryesorë, trendi i rritjes së eksporteve vazhdoi edhe në janar dhe shkurt të vitit Dinamikat e flukseve të importeve gjatë vitit 2009 kanë treguar ngadalësim krahasuar me vitet paraardhëse. Kjo vjen kryesisht nga zhvillimet në çmimet botërore dhe rënia e kërkesës vendase. Në përgjithësi, lidhur me këtë të fundit, mund të themi se kërkesa konsumatore, ka qëndruar relativisht stabël gjatë të gjithë vitit, me përjashtim të disa shenjave tkurrjeje gjatë gjysmës së parë të vitit 2009, të cilat u kuruan nëpërmjet shpenzimeve të mëdha publike. Soana JAUPLLARI (TEKA) 77

92 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Sezonaliteti i zakonshëm në sjelljen e importeve ishte prezent në rënien e importeve në fillim të vitit 2009 dhe gjatë sezonit të verës, në të cilin prodhimi i brendshëm bujqësor mbizotëron tregun, si dhe në rritjen e tyre në fund të vitit, për shkak të kërkesës së rritur nga konsumatorët. Megjithatë, edhe eksportet kanë hasur norma të ngjashme rënëse gjatë gjithë vitit Muaji tetor i vitit 2009 ishte edhe muaji me rënien më të madhe (rreth 12%) krahasuar me të njëjtën periudhë të vitit Defiçiti tregtar në fund të vitit 2009 u rrit vetëm me 0.3%, krahasuar me vitin Pikërisht ngadalësimi i flukseve të eksporteve dhe importeve janë reflektuar edhe në ngadalësimin e rritjes së defiçitit tregtar. Tabela 2.6/B: Indikatorët makro-tregtarë, , në milionë lekë * 2009 Norma e rritjes së PBB real 6.7% 7.9% 4.2% 5.8% 5.7% * 5.7% 5.5% 6.0% 6.7% 3% Flukset tregtare* 191, , , , , , , , , ,546.3 Importe 154, , , , , , , , , ,107.4 Eksporte 37, , , , , , , , , ,438.8 Deficiti tregtar Rritja e eksporte 117, , , , , , , , , , % 18.1% 5.6% 18.0% 14.0% 6.0% 17.7% 25.5% 15.8% -8.1% Rritja e importe -7.1% 23.8% 9.1% 8.1% 4.2% 10.8% 14.6% 26.5% 16.3% -1.8% Indeksi i hapjes** 36.6% 40.2% 40.9% 40.3% 39.5% 40.0% 42.2% 48.3% 50.8% 46.8% DT/PBB 22.4% 25.2% 26.0% 24.6% 22.9% 23.8% 24.8% 28.5% 30.1% 28.7% Importe/ PBB Esporte/ PBB Mbulimi(Eks/I mp) 29.5% 32.7% 33.5% 32.5% 31.3% 31.9% 33.5% 38.4% 40.4% % 7.0% 7.5% 7.4% 7.9% 8.3% 8.0% 8.7% 9.9% 10.4% 9.05% 24.0% 22.9% 22.2% 24.2% 26.5% 25.3% 26.0% 25.7% 25.6% 24% Burimi: Ministria e Financave, INSTAT, METE, Banka e Shqipërisë, ACIT *Vetëm tregtia në mallra; Soana JAUPLLARI (TEKA) 78

93 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Përbërja strukturore e eksporteve dhe importeve Struktura e importeve Importi i mallrave gjatë 18 viteve të fundit ka qenë burimi kryesor për furnizimin e tregut të brendshem me artikuj, si ato të konsumit masiv dhe të përditshëm ashtu edhe në nevojat për makineri e pajisje të ndryshme, për rinovimin e aseteve të ekonomisë dhe për kompletimin e familjeve me pajisje të përdorimit afatgjatë. Kështu, si gjatë periudhës së tranzicionit ekonomik, ashtu edhe aktualisht, importi përbën peshën më të madhe të shkëmbimeve tregtare me botën, duke e vënë ekonominë shqiptare në pozita të vështira zhvillimi, si rezultat i konkurrencës së produkteve të importit. Situata e importeve në fillimet e viteve 2000 ka rezultuar me tendencë rritjeje, relativisht më të lartë se disa vite më parë, kur pati një rënie të ritmit të rritjes së importeve. Në raport me PBB, importet janë karakterizuar nga një rritje e vazhdueshme, duke arritur në vitin 2006 në nivelin 33.4% ndaj PBB-së, me një rritje prej 5.3%, në krahasim me raportin e vitit 2005, i cili ka rezultuar sa 31.8% e PBB. Kjo do të thotë se kemi një prirje të lartë për të importuar, prirje që këto vitet e fundit ka variuar nga 29.5% (min) në vitin 2000, ne 40% (max) ndaj PBB në vitin Pra, kemi një ngopje të tregut të brendshëm, në pjesën më të madhe të tij nga artikuj të prodhuar në vendet e tjera të botës. Ekonomia shqiptare, megjithëse ka bërë shumë përparime, akoma nuk po mundet të heqë apo të minimizojë sasinë e shumë artikujve nga lista e importit, artikuj të cilat mund ti prodhojë në vend. Prirja e lartë për të importuar dhe ritmet e rritjes së importit më të larta se ritmet e rritjes së PBB-së, tregojnë se jemi ende larg importeve optimale dhe të qëndrueshëm. Kjo do të thotë se importet janë, jo vetëm disa herë më të mëdha se eksportet, por vazhdojnë të dominojnë tregun e brendshëm, si atë me pakicë ashtu edhe nevojat për pajisje, makineri e lëndë të para, me destinacion sektorët e prodhimit e të shërbimeve të ndryshme. Ritmi i rritjes së importeve nga viti 1994 deri në vitin 2007, është karakterizuar me shumë ndryshime të thella dhe mund të ndahet në dy periudha, atë deri në vitin 2002 dhe Analiza e importeve dhe eksporteve pas vitit 2008 është trajtuar më gjerë në çështjen lidhur me ndikimin e krizës ekonomike. Soana JAUPLLARI (TEKA) 79

94 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Gjatë periudhës së parë ( ), vërehen shumë thyerje të forta në ecurinë e importeve, ku shkaqet më sinjifikative për vitet me luhatje drastike janë situatat politike dhe ekonomike në vend dhe rajon. Gjithashtu, kjo periudhë është periudha me ndihma më të mëdha ne mallra, të cilat kanë ndikuar gjithashtu shumë ndjeshëm në ritmin e importeve në këto vite. Ndërsa në periudhën e dytë ( ), vërehet një tendencë në rritje, me ritëm rritjeje më të ulët se në periudhën e parë. Në vitin 2006 kemi një rritje relativisht më të lartë, e cila vjen nga dy faktorë kryesorë; (i) nga lufta kundër evazionit dhe informalitetit në ekonomi, gjë që rezulton në rritjen e dukshme të sasisë në natyrë të zhdoganuar për produktet me akcize, (ii) dhe nga rritja e çmimit ndërkombëtar për disa produkte, të cilat kuotohen në bursë si, karburantet, drithërat, energjia elektrike, etj, të cilat kanë dhënë efekt në rritjen e vlerës së importeve (Raporti Vjetor i ACIT, 2008, fq 20-32). Grafiku 2.7 : Ecuria e ritmeve të importit (%) për periudhën dhe mesatarja e ponderuar 50 Ecuria e ritmeve te importit (ne %) per çdo vit nga dhe mesatarja e ponderuar Ritmet e rritjes se importit per çdo vit Rritja mesatare vjetore e ponderuar 15.8 % Burimi: METE, 2007 Struktura e importeve në vitet e fundit Struktura e importeve në përgjithësi është më disperse, më e shpërbërë se ajo e eksporteve. Në këto vitet e fundit, importet e produkteve të tilla si produktet minerare, produktet shtazore, dhe metalet bazë janë karakterizuar nga një ulje në vlerë. Produktet me peshën më të lartë në flukset totale të importeve, janë produktet minerare, makineritë mekanike dhe elektrike dhe pajisjet. Pikërisht, këto dy grupe Soana JAUPLLARI (TEKA) 80

95 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme produktesh përfaqësojnë respektivisht 14.3% dhe 16.4% të importeve totale në Produkte të tjera, të rëndësishme në këtë klasifikim, mbeten metalet bazë dhe tekstilet. Ndërsa, në kategorinë e produkteve minerare, produkti më i importuar për vitin 2009 janë vajrat (apo nafta) nga minerale petroli dhe bitumi, dhe energjia elektrike. Vlera e importeve të makinerive mekanike dhe elektrike u rrit me 1.7% gjatë vitit Importet e metaleve përfaqësojnë 12.2% të importeve totale, duke u karakterizuar nga një rënie prej 2.1% në vitin Hekuri, çeliku dhe produktet prej tyre, kryesisht të kërkuar nga industria e ndërtimit, përbëjnë pjesën më të madhe të importeve totale për këtë kategori. Gjithashtu, importi i tekstileve, produkteve bujqësore dhe kimike janë komponentë të tjerë të rëndësishëm të strukturës së importeve për rastin e Shqipërisë. Dhjetë produktet më të importuara në Shqipëri përbëjnë 21% të importeve totale. Përqëndrimi i tyre ka rënë me 4 pikë përqind krahasuar me vitin Tabela 13, Aneks 2, jep një pamje të qartë të produkteve më të importuara në vitin 2009, kurse tabela 14, Aneks 2, jep një pasqyrim të produkteve të importuara me rënien më të madhe dhe rritjen më të madhe në vlerë. Produktet minerare janë të listuara në të dyja tabelat, ndërsa vajrat petriolium janë një nga produktet me rritjen më të madhe në vlerë në vitin Prezenca e materialeve të hekurit (shufra) në listën e produkteve me rënien më të madhe në vlerë, të bën të mendosh për zëvendësimin e këtij grupi produktesh me zëvendësues të afërt, përderisa edhe sektori i ndërtimeve nuk ka pasur rënie gjatë vitit Struktura e eksporteve Ritmi i rritjes së eksporteve në vite është një tregues mjaft i rëndësishem për të gjykuar mbi stabilitetin dhe qëndrueshmerinë e ekonomisë në përgjithësi dhe të asaj pjese që destinohet për eksport në veçanti. Faktet e këtij ritmi gjatë viteve të tranzicionit, shprehin një situatë të ecurisë së eksporteve me shumë thyerje të forta, të cilat njëkohësisht shprehin edhe sjelljen e ekonomisë në përgjithësi. Ecurinë e rritjes së eksporteve mund ta ndajmë në dy periudha kryesore, të cilat kanë karakteristika të veçanta : Soana JAUPLLARI (TEKA) 81

96 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Periudha kohore , që është periudha me oshilacione më të forta të ritmit të ecurisë së eksporteve, periudhë, e cila lidhet edhe me shumë ngjarje të tjera politike, ekonomike, financiare dhe rajonale. Periudha , e cila është periudha me rritje pozitive më të qëndrueshme dhe gjatë të cilës luhatjet kanë rezultuar shumë më të zbutura. Grafiku i mëposhtëm tregon se ecuria e ritmit të eksporteve pas vitit 2000, karakterizohet nga një tendencë pozitive dhe e qëndrueshme. Grafiku 2.8: Ecuria e ritmeve të eksportit (%) për periudhën dhe mesatarja e ponderuar Ecuria e ritmeve te eksportit (%)per periudhen Mesatare e ponderuar % Burimi: METE, 2007 Ecuria e eksporteve, shihet me një vëmendje të veçante, edhe për faktin e ekzistencës së një bilanci tregtar negativ, i cili ka qenë i vijueshëm në tërë vitet e instalimit te ekonomisë së tregut në Shqipëri. Niveli i vlerave të eksportit dhe llojshmërisë së tij, është një ndër treguesit kryesorë, që shpreh shkallën e rritjes ekonomike dhe nivelin e konkurueshmërisë së saj, si ndaj ekonomive të tjera rajonale ashtu edhe në shkallë më globale. Raporti i eksportit me prodhimin e brendshëm bruto ose prirja e ekonomisë shqiptare për të eksportuar, është në shifra relativisht shumë të vogla. Ky raport nga 7% në vitin 2000, ka arritur vetëm në 9.05% në vitin Kjo do të thotë se ekonomia shqiptare, aktualisht nuk ka shfrytëzuar avantazhet në segmente të veçanta të ekonomisë, që mund të destinohen vetëm për eksport, apo të arrijë të krijojë kontigjente mallrash për eksport nga sektorë të ndryshëm prodhues, pas ngopjes së tregut të brendshëm; apo shfrytëzimit të sfazimit të sezoneve në lidhje me ekonomitë dhe nevojat e tregjeve të Soana JAUPLLARI (TEKA) 82

97 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme vendeve të tjera. Investimet e huaja direkte, të cilat vlerësohen një ndër mundësitë e mëdha për të rritur treguesit e eksporteve dhe të shkallës së konkurueshmërisë së ekonomisë, gjatë këtyre viteve kanë qenë në nivele relativisht të ulëta. Eksporti nga prodhimi vendas ka pasur një ecuri të tillë, ku në vitet e para të këtij tranzicionit, eksportet kanë qenë të dominuara nga prodhimi i brendshëm dhe pas vitit 1998 kemi një rritje të eksportit nga përpunimi aktiv. Për më tepër, pas vitit 2000 kemi një rritje të vazhdueshme të eksportit nga përpunimi aktiv (material porositësi). Eksportet nga prodhimi i brendshëm gjatë periudhës , rezultojnë me një rritje tepër domethënëse, gjë që tregon për një përmirësim dhe rigjallërim të shumë sektorëve të ekonomisë. Megjithatë, ende eksportet e përpunimit aktiv qëndrojnë në nivele më të larta se eksportet nga prodhimi i brendshëm. Gjithashtu, kjo rritje në këto vite, reflekton edhe një nga efektet që mund të ketë dhënë zbatimi i marrëveshjeve të tregtisë së lirë mes vendeve të rajonit, të cilat mundësojnë qarkullimin me kushte favorizuese të mallrave me origjinë ndër vendet respektive. Një efekt në rritjen e prodhimit të brendshëm për eksport kanë edhe reformat e ndërmarra në ekonomi si në lidhje me biznesin dhe me prodhimin në ekonominë shqiptare, si dhe shumë përmirësime në drejtim të infrastrukturës dhe shërbimeve të ndryshme, iniciativave te ndryshme ne dobi te rritjes se prodhimit, etj. Megjithë ritmin e kënaqshëm të rritjes së eksportit nga prodhimi i ekonomisë shqiptare, shifrat absolute mbeten akoma në nivele ende të vogla dhe sidomos krahasuar me importet. Grafiku 2.9 : Ecuria e eksportit sipas strukturës së prodhimit (në mln $), Paraqitja grafike e ecurise se eksportit, sipas struktures se tij te prodhimit (ne Mln/$) per periudhen Prodhim brendsh Rieksport (P-aktiv) Eksporti gjithsej Burimi: METE, 2007 Soana JAUPLLARI (TEKA) 83

98 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Struktura e eksporteve në vitet e fundit Lidhur me strukturën e eksporteve këto vitet e fundit, mund të thuhet se tekstilet, produktet minerare, metalet bazë dhe veshjet e këmbës, qëndrojnë seksionët më të rëndësishëm, të cilët zënë peshën më të madhe në eksportet totale. Në vitin 2009, tekstilet zënë rreth 27.3% të eksporteve totale. Edhe pse eksportet e produkteve të tekstileve kanë rënë me 5%, pesha e tyre relative në flukset totale të eksporteve është rritur me 0.7 pikë përqind. Produktet e veshjes së këmbëve, të cilët përbëjnë 19.4% të eksporteve totale, janë rritur me 2.5 pikë përqind. Këto dy produkte, pavarësisht rëndësisë së tyre dhe trendit pozitiv të masës që zënë në eksportet totale gjaë vitit 2009, vazhdojnë të tregojnë një trend në rënie në termat e masës relative, evidentuar veçanërisht vitin e fundit. Jo të gjithë produktet bujqëosre kanë ruajtur trendin e tyre pozitiv, në rritje, në flukset e eksporteve gjate viteve të fundit. Produktet me origjinë shtazore dhe ushqimet e përgatitura u karakterizuan nga një rritje në vlerë krahasuar me vitin 2008 (tabela 12, aneks), ndërsa seksione të tjera, kryesisht seksioni i produkteve bimore (perime), kanë pasur rënie si në vlerë dhe në peshën relative. Norma e rritjes së produkteve minerare ishte në masën 1.5% gjatë vitit Pjesa e produkteve të metaleve bazë në totalin e eksporteve, arriti masën 11.5%, duke treguar një rënie të fortë prej 7.3 pikë përqind, ndërkohë që eksportet e metaleve bazë ranë me 43.6%. Dhjetë produktet më të eksportuara këto 3 vitet e fundit qëndrojnë në grupin e produkteve minerare, tekstile, veshje këmbe dhe metale. Ato përfaqësojnë 43% të eksporteve totale. Disa prej tyre reflektojnë tendencën në rënie të eksporteve të sektorëve respektivë si tekstile, produkte minerare dhe metalet kryesore (tabela 15, Aneks 2).Vlera e produkti më të eksportuar, vajrat petrolium, është rritur me 26.3% gjatë periudhës Në tabelën e mëposhtme (tabela 16, Aneks 2), renditen produktet me rritjen më të madhe në vlerë. Ata janë përfaqësues të dy sektorëve të tjerë, kryesorë në eksport: produktet e metaleve dhe të tekstileve. Ndërsa produktet me rënien më të madhe në vlerë janë: skrap hekuri, petrolium dhe skrap alumini. Më pas, renditen produkte të tilla si këmisha pambuku për femra dhe produkte shtazore. Soana JAUPLLARI (TEKA) 84

99 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Defiçiti tregtar dhe struktura e tij Ecuria e bilancit tregtar të mallrave, në të gjithë periudhën pas vitit 1993, rezulton me defiçit, i cili në përgjithësi ka ardhur duke u thelluar nga viti në vit. Një situatë e tillë e vijueshme përbën një rrezik për një zhvillim ekonomik të qëndrueshëm të vendit, ndërkohë që tregu është i hapur për të gjitha produktet e huaja. Vazhdimësia e deritanishme e bilancit tregtar negativ për shumë vite, tregon se nevojat dhe fuqia blerëse e tregut ka qenë relativisht e lartë, nuk ka rënë në stanjacion, dhe kjo i dedikohet kryesisht remitancave të ardhura në tregun shqiptar nga puna e emigrantëve ekonomikë në disa vende të Evropës dhe më gjerë, si dhe të shumë ndihmave dhe kredive financiare të hyra në vendin tonë. Ecuria e rritjes së bilancit tregtar gjatë periudhës së tranzicionit, vërehet se ka qenë me shumë luhatje, të cilat kanë variuar nga 28.0% (max) deri në 4.4% (min). Gjithësesi, këto ritme shprehin edhe ndryshimet dhe momentet më kryesore që kanë ndodhur në ekonominë e vendit, dhe për çdo periudhë mund të dallojmë specifikat e tyre. Në analizimin e ecurisë së thellimit të defiçitit tregtar, duke filluar nga viti 1998 deri në vitin 2007, vërehen qartë vitet që kanë patur thellim më të madh, që lidhen si me krizën energjitike, ashtu edhe me investimet në sektorë të ndryshëm, dhe në veçanti në sektorin e shërbimeve. Në mënyrë më të përmbledhur, duket qartë se thellimi vjen nga dy drejtime: nga njëra anë, është nevoja që ka tregu për t u furnizuar, i cili në përgjithësi ka qenë shumë i uritur, për mallra të të gjitha llojeve, si ato për konsum të përditshëm edhe ato me afat të gjatë përdorimi nga ana tjetër, një gjallërim i ekonomisë në disa sektorë të veçantë, bëhet stimulues i importit të shumë paisjeve dhe linjave të reja, të cilat vlerësohen si importe të dobishme. Ulja e ritmit të thellimit të defiçitit tregtar në disa vite, është një shenjë pozitive, gjë që tregon tendencën e ekonomisë sonë, për të ngopur një pjesë të tregut të brendshëm me prodhimet e saj. Në raport me prodhimin e brendshëm bruto, defiçiti tregtar vazhdimisht zë një përqindje të lartë, fakt që tregon se kemi një dalje të valutës për importin e mallrave në vende të tjera, në shifra të konsiderueshme. Soana JAUPLLARI (TEKA) 85

100 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Produktet ushqimore. Lidhur me strukturën e defiçitit tregtar, referuar grup-mallrave dhe kapitujve te sistemit te harmonizuar, grupi i produkteve ushqimore përbën një pjesë të konsiderueshme në strukturën e tij. Në vitin 2007, produktet ushqimore, ato bujqësore-blektorale dhe të industrisë ushqimore, përbënin 21.3% të defiçitit tregtar, duke shënuar një thellim për këtë grup mallrash prej 17.7% ne krahasim me vitin Në këto kategori përfshihen produkte të tilla si: drithërat dhe produktet e industrisë së blojës, frutat e ndryshme, cigaret dhe duhani, pijet alkolike, etj. Një shifër shumë e lartë, në defiçitin tregtar për produktet ushqimore, shtron përpara bujqësisë dhe agro-përpunimit, një sfidë të madhe, për të bërë mjaft përpjekje në rritjen e prodhimit dhe përballimin e konkurencës së lartë, që vjen nga importi i këtyre produkteve. Produktet jo-ushqimore, për vitin 2006 kanë përbërë 78.7% të totalit te defiçitit. Krahasuar me ndikimin e thellimit në raport me produktet ushqimore, artikujt joushqimore kanë një ndikim në defiçit relativisht më të vogël (nga 17.7% ushqimoret ne 13.5% jo-ushqimoret). Megjithatë, pesha më e madhe specifike me ndikim në defiçitin tregtar vjen nga artikujt jo-ushqimorë, konkretisht me 78.7%. Peshën më të madhe në grup-mallrat jo-ushqimorë e kanë produktet si më poshtë vijon: lëndë djegëse, vajra minerale, karburante, energji, makineri e paisje elektrike, giza, çeliku dhe artikujt prej tij, plastika dhe artikujt e saj, produktet farmaceutike. Është për t u theksuar se dy kapituj, ai i artikujve tekstile dhe veshjeve si dhe veshjeve të këmbës-këpucaria, figurojnë me mbetje pozitive në vitin 2007, pasi në këto dy kapituj punohet me fason (pra material porositës, përpunim aktiv) dhe për këtë arsye rezultojnë me bilanc pozitiv, duke dhënë një efekt pozitiv në zbutjen e defiçitit tregtar. Grafiku 2.10: Ritmet e thellimit të defiçitit tregtar, Ecuria e ritmeve te thellimit te deficitit tregtar ne disa vite Burimi: METE, 2007 Soana JAUPLLARI (TEKA) 86

101 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Shpërndarja gjeografike e defiçitit tregtar Analizimi i defiçitit tregtar sipas grup-vendeve, apo vendeve të veçanta, ka një rëndësi të madhe, me anë të së cilës mund të gjykohet mbi shkallën e lartë të konkurueshmërisë që prezantojnë këto vende, avantazhet e tyre, në raport me ekonominë e vendit tonë. Vendet që zënë peshën më të madhe në defiçitin tregtar pas vitit 2000, janë si më poshtë: Greqia, ku peshën më të madhe në import nga ky vend e kanë zënë: karburantet-vajrat lubrifikues, butane etj, pasi Greqia mbulon një pjesë të madhe të tregut të importit të karburanteve e vajrave lubrifikuese. Cigaret, artikujt bujqësore dhe artikujt e industrisë ushqimore zënë gjithashtu një peshë të konsiderueshme, duke u ndjekur nga çimento dhe artikuj të tjerë jo-ushqimorë etj. Italia, ku grupi i artikujve ushqimore zë peshën kryesore me masë mbi 25% (si artikuj të tillë përmendim vajra të ndryshëm vegjetal, brumëra, miell, kafe, rrush i freskët, alkole, verë, birrë, mish, qumësht pluhur etj). Më pas renditet produkti duhancigare, gjithashtu edhe disa artikuj të tjerë si çimento, medikamente, artikujt e mobilerise, artikujt e qeramikës, qelqit, gjeneratorë e grup-gjeneratorësh, artikuj çeliku, paisje të ndryshme mekanike për bujqesine etj. Turqia, ku një pjesë të mirë të kësaj vlere e zënë artikujt ushqimorë me vlerë, (kryesisht perime e ëmbëlsira të ndryshme, vajra vegjetal etj), cigaret, ndërsa pjesën tjetër e zënë artikujt jo-ushqimorë që dominohen nga artikuj të shitjes me pakicë si, tekstile e konfeksione të ndryshme, enë guzhine, hidrosanitare etj. Gjithashtu, mund të përmendim edhe disa vende të tjera, tregtia me të cilat ka një peshë të konsiderueshme në defiçitin tregtar si: Kina, Gjermania, Rumania, Bullgaria, Kroacia, Maqedonia, tregti e cila vjen kryesisht nga artikujt e shitjes me pakicë, mobileri dhe një pjesë të lëndëve të ndërtimit. Treguesit shprehin qartë se, pjesa më e madhe e defiçitit tregtar të Shqipërisë vjen nga ekonomitë e vendeve fqinje, dhe ato që janë gjeografikisht shumë afër, si Greqia, Italia, Turqia, Bullgaria, Maqedonia, Rumania, Kroacia etj, gjë që tregon se Soana JAUPLLARI (TEKA) 87

102 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme ekonomitë e këtyre vendeve ushtrojnë një presion të fortë konkurues mbi ekonominë dhe tregun tonë, referuar gjithashtu faktit që një pjesë e mirë e këtyre vendeve kanë kushte dhe strukturë ekonomike të përafërt me atë të vendit tonë. Kështu, për ringritjen e saj ekonomia jonë duhet të prodhojë me kosto të ulët dhe cilësi të lartë, duke realizuar investimet e nevojshme dhe të domosdoshme për përballjen e kësaj konkurence Shtrirja gjeografike e tregtisë (i) Tregtia me vendet e BE-së (ii) Tregtia me vendet e rajonit (iii) Tregtia me vendet e tjera (i) Tregtia me Bashkimin Europian: Gjatë vitit 2009, struktura gjeografike e tregtisë nuk shënoi ndonjë ndryshim thelbësor, krahasuar me vitin Përveç disa ndryshimeve në masën e tregtisë nga njëri vend në tjetrin, karakteristika specifike e këtij viti ka të bëjë me një rënie të përgjithshme të volumeve tregtare si nga grupvende dhe nga vende të veçanta. Pavarësisht kësaj tendence rënëse të volumeve totale tregtare, vendet e BE-së janë pikërisht ato të cilat kanë dhe masën më të madhe të tregtisë me Shqipërinë, ashtu si dhe në vitet e kaluara. Drejt vendeve të BE-së shkon rreth 78.9% e eksporteve totale të Shqipërisë, të cilat këtë vit u karakterizuan nga rënia e parë që pas rastit të vitit 1997, respektivisht në vlerë absolutë me 9%, dhe në përqindje me 0.7 pikë përqind, krahasuar me vitin Importet nga vendet e BE-27, kanë ndjekur vazhdimisht një trend pozitiv, në rritje, duke përbërë rreth 67.5% të importeve totale dhe duke u karakterizuar nga një rritje në vlerë absolute prej 3.9% dhe në përqindje në masën 3.9 pikë përqind. Gjithashtu, zhvlerësimi i lekut ndaj euros si dhe dollari amerikan, shpjegojnë normat negative të rritjes me BE-në. Volumet tregtare të matura në euro kanë rënë me 5.7% ndërsa në dollarë me 10.4%. Ndër vendet ndaj të cilave eksportet u rritën me një ritëm të shpejtë gjatë vitit 2009, mund të përmendim Spanjën, Belgjikën, Rumaninë. Ndërsa, në grupin e vendeve, ekportet ndaj të cilave, u karakterizuar nga një rënie e shpejtë për vitn 2009 bëjnë pjesë Suedia, Sllovenia, Polonia, Finlanda. Përveç rënies në vlerë absolute, struktura e eksporteve ndaj vendeve të BE-27, nuk karakterizohet nga ndonjë ndryshim tjetër Soana JAUPLLARI (TEKA) 88

103 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme thelbësor në lidhje me shpërndarjen sipas kategorive. Tekstilet dhe veshjet e këmbës konsiderohen ende si kategoria kryesore e eksporteve drejt këtyre vendeve, duke zënë peshën prej 58.4% në totalin e eksporteve drejt BE-së, me një rritje prej 2.5 pikë përqind, krahasuar me vitin Kjo tregti kryesisht përfaqësohet nga produktet e përpunimit aktiv, të cilat rieksportohen në vendet e origjinës, kryesisht Itali dhe Greqi. Një kategori e re, e cila është e pranishme në dhjetë produktet më të eksportuara drejt tregjve të BE-së, është edhe ajo e sardeleve. Kjo kategori përbën rreth 2.6% të eksporteve totale, ndërkohë që pesha e tyre është rritur vazhdueshëm këto vitet e fundit. Në përgjithësi, eksportet e produkteve bujqësore ndaj vendeve të BE-27, kanë ndjekur një trend në rritje. Shqipëria importon një varietet të gjerë të produkteve nga vendet e BE-27. Edhe pse importet janë rritur në vlerë gjatë vitit 2009, kjo rritje nuk është ndjekur nga të gjithë sektorët. Importet e tekstileve kanë rënë me 5% dhe importi i lëkurëve me 1.4%, duke treguar se në terma të importeve nga BE, produktet e lidhura vetëm me një sektor të industrisë atë të përpunimit aktiv- tregojnë qartë tendencën e përgjithshme rënëse. Sektorë të tjerë, të cilët janë karakterizuar nga rritje në nivelin e importeve, janë edhe ai i produkteve bujqësore, importet e të cilave janë rritur me 8.9%, sektori i produkteve minerare me një rritje prej 3.2%, importet e metaleve me 6.0%, importi i makinerive me 1.8%, etj. Megjithatë, ritmi i rritjes është ngadalësuar krahasuar me vitin 2008, vit në të cilin ritmi i rritjes të të gjithë këtyre sektorëve karakterizohej nga një rritje 2 shifrore. Italia dhe Greqia qëndrojnë partnerët kryesorë në lidhje me volumin tregtar. Eksportet në këto vende, përbëjnë në total rreth 70% të eksporteve totale të Shqipërisë. Në vend të parë qëndrojnë eksportet me Italinë, të cilat përbëjnë 62.6% të eksporteve totale. Edhe pse ato kanë rënë në vlerë absolute me 6.9%, pjesa e tyre në përqindje është rritur me 0.8 pikë përqind, kryesisht për shkak të rënies të përgjithshme të eksporteve. Eksportet me Greqinë kanë pësuar rënie si në terma absolute ashtu dhe në përqindje, respektivisht me 23.7% dhe 1.4 pikë përqind. Importet nga Italia kanë rënë në vlerë absolute me 3.5%, ndërsa pesha e tyre ka rënë lehtshëm në 27.9%, nga 28.4% në vitin Importet nga Greqia janë rritur me 5.8% ndërsa pesha apo përqindja e tyre ndaj totalit është rritur në 16.5% në 2009, nga 15.3% në Soana JAUPLLARI (TEKA) 89

104 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Flukset tregtare me Greqinë llogariten në 21.1% të tregtisë totale dhe krahasuar me vitin 2008 kanë treguar stabilitet. Volumet tregtare me Gjermaninë përbëjnë rreth 7.1% të flukseve totale. Pavarësisht rritjes si në flukset e importeve dhe të eksporteve, Gjermania karakterizohet nga një peshë e pandryshueshme ndaj volumit total, krahasuar me vitin Vende të tjera, sinjifikante për tregtinë e jashtme të Shqipërisë, janë Bullgaria, Austria, Spanja, por në masa më të vogla, siç tregohet dhe në grafikun e mëposhtëm: Grafiku 2.11: Pesha e vendeve të BE-së në totalin e volumit tregtar të Shqipëri-BE 27, % 2.50% 2.70% 2.70% 7.10% 12.30% 49.60% 21.10% Itali Greqi Gjermani Bullgari Austri France Spanje Vende te tjera Burimi: Acit,Raporti vjetor 2009 Tabela 2.7: Treguesit kryesorë tregtarë Shqipëri-BE-27, në milion lekë dhe në përqindje Indikatorët tregtarë Vol treg Shqipëri-BE 226, , , , , ,740.1 Përqindja ndaj volumit total të Shqipërisë 76.2% 73.4% 72% 67% 67% 69.7% Importe nga BE , , , , , ,130.5 Përqindja ndaj importeve totale të vendit 72.4% 69.4% 67.7% 62.80% 63.59% 67.5% Eksporte në BE-27 56, , , , , ,609.6 Përqindja / eksporteve totale të vendit 90% 89% 88% 83% 80% 78.9% Defiçiti tregtar me BE , , , , , , Përqindja ndaj defiçitit tregtar total të vendit 66% 62.7% 60.5% 56% 58% 63.9% Ekporte në BE/Importe nga BE, Indeksi i mbulimit 34% 32.6% 34% 34% 32% 28.0% Eksporte totale/importe totale, Raporti i Mbulimit 26% 25% 26% 26% 26% Burimi: Acit Report, % Soana JAUPLLARI (TEKA) 90

105 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Eksportet drejt Italisë kryesisht përfaqësohen nga tekstile dhe veshjet e këmbës, eksporte të cilat përbëjnë rreth 62.0% të eksporteve totale. Eksportet e të dy këtyre sektorëve kanë rënë me 5.9% dhe 3.2%, respektivisht. Kategori të tjera të rëndësishme në termat e eksportit, janë metalet dhe produktet prej tyre, produktet bujqësore, lëndët djegëse. Kategori të tjera, eksportet e të cilave kanë pësuar rënie, janë makineritë dhe produktet e drurit. Importet nga Italia janë më pak të përqëndruara se eksportet. Ky vit është karakterizuar nga rënie në flukset e importeve për metale (15.1%), makineri elektike (16.3%), makineri transporti (5.7%), tekstile (3.2%), produkte lëkure dhe druri. Rënia në flukset e importeve reflekton një trend rënës në kërkesën për inpute nga sektorë të ndryshëm industrialë, si dhe në kërkesën për produkte përfundimtare me destinacion konsumatorin. Eksportet në Greqi, kryesisht përfaqësohen nga produkte tekstili, të cilat zënë 45.6% të eksporteve totale me Greqinë. Eksporti i kësaj kategorie është karakterizuar nga një rënie në vlerë absolute prej 9.4%, krahasuar me vitin Kategori të tjera që kanë pësuar rënie në flukset e eksportit me Greqinë janë metalet, mineralet, produktet bujqësore, produktet e drurit, materialet e ndërtimit etj. Ndër kategoritë të cilat kanë ndjekur një trend rritës në eksporte për vitin 2009, mund të përmendim produktet plastike dhe makineritë. Artikulli më i eksportuar për vitin 2009 është energjia elektrike, e cila përllogarit 8.9% të eksporteve totale. Importet nga Greqia kryesisht përfaqësohen nga lëndët djegëse, të cilat përbëjnë rreth 35.4% të importeve totale nga ky vend, të cilat në vitin 2009 janë karakterizuar nga një rënie prej 3.5% në vlerë absolute. Eksportet në Gjermani përfaqësohen nga 3 kategori kryesore: produkte tekstili, produkte të veshjeve të këmbës dhe produktet bujqësore, respektivisht secili në masën 53.7, 19.0 dhe 20.2 përqind. Importet nga Gjermania, kryesisht përfaqësohen nga një numër i vogël kategorish produktesh, ku pjesën më të madhe e zë kategoria makineri të ndryshme. Importi i tyre është karakterizuar nga një rritje prej 10.9% në vitin Ndër produktet e tjera të importuara nga Gjermania, mund të përmendim cigaret dhe medikamentet. Soana JAUPLLARI (TEKA) 91

106 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme (ii) Tregtia me vendet e rajonit: Vendet e rajonit përfaqësojnë një grup partnerësh tregtarë, të rëndësishëm për tregtinë e jashtme të Shqipërisë, për shkak të afërsisë gjeografike dhe qëndrueshmërisë së tregtisë me këto vende. Flukset tregtare me këto vende, kanë pësuar tkurrje në të dy drejtimet: si në eksporte dhe në importe. Këto ndryshime janë manifestuar nga rënie në masën e tyre ndaj volumeve totale dhe në vlera absolute. Masa e eksportit, në përqindje, ndaj vendeve të rajonit ka rënë me 1.4 pikë përqind, ndërsa në vlerë absolute me 17.4%. Masa e importeve nga vendet e rajonit ka rënë nga 9.4 pikë përqind në vitin 2008 në 7.7 pikë përqind në vitin 2009, ndërsa në vlerë absolute me 19.2%. Gjithashtu, edhe pesha e tregtisë me vendet e tjera ka ndryshuar në të dy drejtimet, në varësi të dinamikave specifike të tregtisë të secilit shtet. Më hollësisht, situata mbi gjeografinë e tregtisë së vendeve të rajonit, si dhe vlerat absolute të ndryshimeve, normat e rritjes dhe pesha e tregtisë për vitet , tregohen në tabelën e mëposhtme. Grafiku 2.12 dhe 2.13, tregojnë për më tej, 10 vendet (si brenda rajonit dhe më gjerë), që kanë eksportuar dhe importuar më shumë, renditur sipas rëndësisë, duke prezantuar në këtë mënyrë partnerët kryesorë tregtarë të Shqipërisë për vitin Tabela 2.8/A: Gjeografia e flukseve tregtare të Shqipërisë me rajonin, ( ) Vendet Vlera e eksporteve (Mil Lek) Eksporte Norma e rritjes Pjesa ndaj 2008/2007 totalit (%) (%) Vlera e importeve (Mil Lek) Importe Norma e rritjes Pjesa ndaj 2008/2007 totalit (%) (%) Vendet e rajonit** 15, % 59.1% 41, % 37.4% Kosova 7, % 59.2% 3, % 14.7% Maqedonia 3, % 46.2% 11, % 27.7% Mal i Zi 2, % 444.7% 1, % 136.1% Moldavi % 0.0% % Serbi 1, % % 18, % 391.5% Serbi & Mal i Zi % -96.6% % -98.6% Bosnie dhe Herzegovina % -52.0% 1, % 8.5% Kroacia % 112.0% 5, % 39.3% Soana JAUPLLARI (TEKA) 92

107 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Tabela 2.8/B: Gjeografia e flukseve tregtare të Shqipërisë me rajonin, ( ) Vendet Vlerë (Mil Lek) Eksporte Norma e rritjes Përqindja 2009/2008 ndaj totalit (%) Vlera e importeve (Mil Lek) Importe Norma e rritjes Përqindja ndaj totalit 2009/2008(%) Vendet e rajonit** 12, % -17.4% 33, % -19.2% Kosova 7, % -3.0% 3, % 17.3% Maqedonia 3, % -4.3% 9, % -14.1% Mal i Zi 1, % -41.3% 2, % 30.8% Moldavi % % -55.1% Serbi % -58.6% 11, % -35.0% Serbi & Mal i Zi % -94.1% % -96.8% Bosnia dhe Herzegovina % % 1, % -16.1% Kroaci % -37.9% 4, % -10.8% Burimi: Acit 2009 **Rritja e eksporteve për Serbinë dhe Malin e Zi të marra së bashku për arsye krahasimi rezulton 88.4%. Rritja e importeve për Serbinë dhe Malin e Zi të marra së bashku për arsye krahasimi rezulton 53.8%. Grafiku 2.12: Partnerët kryesorë në eksport Grafiku 2.13: Partnerët kryesorë tregtarë në import 70.00% 62.60% 30.00% 27.90% 60.00% 25.00% 50.00% 40.00% 30.00% 20.00% 15.00% 16.50% 20.00% 10.00% 6.90% 5.30% 5.10% 3.60% 10.00% 7.30% 7.00% 4.70% 3.40% 3.10% 1.30% 1.20% 1.20% 5.00% 2.70% 2.30% 0.00% 0.00% Itali Greqi Kosove Kine Gjermani Maqedoni Mal i Zi Spanje Zvicer Itali Greqi Turqi Gjermani Kine Zvicer Serbi Maqedoni Burimi: Acit database, 2009 Flukset tregtare të Shqipërisë me vendet e rajonit reflektojnë në përgjithësi një tendencë rënëse këto dy vitet e fundit, duke shfaqur në këtë mënyrë edhe rënien e parë në vlerë absolute, që në vitin Volumet tregtare të Shqipërisë ndaj rajonit në vitin Soana JAUPLLARI (TEKA) 93

108 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme 2009, përbëjnë rreth 8.6% të volumeve totale tregtare dhe karakterizohen nga një rënie prej 1.7 pikë përqind krahasuar me vitin Tendenca rënëse reflektohet nga të dy drejtimet e flukseve tregtare. Raporti i mbulimit të importeve nga eksportet është rritur me 0.9 pikë përqind gjatë periudhës , duke arritur shifrën 38.4% në 2009, kryesisht për shkak të faktit se importet nga rajoni kanë rënë me një ritëm më të lartë se sa eksportet drejt rajonit. Lidhur me zhvillimet e flukseve tregtare brenda rajonit, mund të thuhet se në këto vitet e fundit ( ), nuk janë vënë re ndryshime thelbësore. Kosova qëndron partneri kryesor në eskport për Shqipërinë në vitin 2009, duke shpjeguar rreth 56.4% të eksporteve totale me rajonin. Maqedonia është vendi i dytë për nga rëndësia, përsa i përket eksporteve rajonale. Eksportet në të gjithë vendet e rajonit kanë shënuar rënie në vlera absolute, siç shihet dhe nga tabela e mësipërme. Ndërsa importet nga rajoni, janë pak a shumë njësoj si në vitin 2008, kryesisht përfaqësuar nga Serbia, e cila përllogarit rreth 35.5% të importeve totale nga rajoni si dhe Maqedonia, e cila përllogarit rreth 29.7% të importeve totale. Importet e Shqipërisë nga pjesa më e madhe e vendeve të rajonit kanë pësuar rënie, përveç importeve nga Mali i Zi dhe Kosova, të cilat kanë regjistruar 30.8% dhe 17.2% rritje, respektivisht në vitin Eksportet në rajon kanë hasur ndryshime në peshë dhe rëndësi gjatë vitit Më konkretisht, mund të përmendim eksportet e metaleve në rajon, të cilat ranë me 36.9%, eksporti i lëndëve djegëse i cili ra me 7.6%. Në përgjithësi, të gjitha kategoritë kryesore të eksporteve në rajon kanë pësuar rënie. Shufrat dhe pllakat e hekurit, janë produktet më të eksportuara në rajon, ndjekur nga çimento Portland dhe energji elektrike. Gjithashtu, struktura e importeve nga rajoni, reflekton edhe rënien e madhe në vlerë të flukseve nga ky rajon. Në terma në përqindje, importi i lëndëve djegëse, kategoria kryesore e importeve, ka pësuar rënie në vlerë dhe në peshë (përqindje) respektivisht me 61.8% dhe 20.1 pikë përqind. Gjithashtu, edhe flukset e importeve të shumë sektorëve kanë pësuar rënie gjatë vitit Produktet më kryesore të importuara nga Soana JAUPLLARI (TEKA) 94

109 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme rajoni përbëjnë rreth 41.6% të importeve totale, ku energjia elektrike ndjekur nga skrapi dhe hekuri renditen të parët. Vendet e rajonit karakterizohen nga ndryshime më të vogla në flukset tregtare, siç shihet edhe nga tabela 2.8/A dhe 2.8/B 13. Vendet e rajonit me peshën më të madhe në eksportet totale janë Kosova, e cila thith rreth 7% të eksporteve totale të Shqipërisë, me një rritje prej 0.4 pikë përqind në peshë; ndjekur nga Maqedonia, pesha e të cilës në eksportet totale është rritur në 3.1%. Masa e eksporteve ndaj vendeve të tjera të rajonit ka rënë në krahasim me vitin Vendet e rajonit nga të cilat Shqipëria importon më shumë, janë Serbia dhe Maqedonia, prej të cilave importon 2.7% dhe 2.3% të importeve totale, respektivisht. Në përgjithësi, normat e rritjes të flukseve tregtare të vendeve të rajonit janë kthyer në norma rënëse, gjatë vitit Eksportet drejt rajonit kanë rënë në vlerë me 17.4%, ndërsa pesha e tyre në eksportet totale ka rënë nga 13.7 pikë% në 2008 në 12.3 pikë% në vitin Gjithashtu, edhe importet nga rajoni kanë rënë në vlerë me 19.2%, ndërsa pesha e tyre në importet totale ka rënë nga 9.4 pikë% në vitin 2008 në 7.7 pikë% në vitin Tregtia me rajonin vazhdon të mbetet në nivele të ulëta. Ky fakt nxjerr në pah dhe ndikimin e varfër në rritjen dhe intensifikimin e tregtisë të marrëveshjeve të tregtisë së lirë me vendet e rajonit. MTL-të e Shqiëprisë vuajnë nga asimetria në proçesin e liberalizimit tregtar. Sektori më pak i liberalizuar mbetet ai bujqësor. Pothuajse të gjitha MTL-të e Shqipërisë sigurojnë apo aplikojnë tarifa dhe kuota, të cilat në shumë raste janë asimetrike. Megjithatë, në këto vitet e fundit normat e rritjes së eksporteve dhe importeve me rajonit janë më të larta se normat e përgjithshme të rritjes, duke nxjerrë në pah në këtë mënyrë dhe ndikim pozitiv të Cefta-s në zhvillimet tregtare. Tregtia me vende të tjera: Gjithashtu, edhe pesha e tregtisë me vendet e tjera ka ndryshuar në të dy drejtimet, në varësi të dinamikave specifike të tregtisë të secilit shtet. Për shembull, masa e eksporteve me Turqinë ka rënë me 1.3 pikë% ndërsa eksportet në vlerë absolute kanë rënë me 72.5%. Eksportet në Kinë dhe në SHBA janë 13 Statistika më të zgjeruara rreth ndryshimeve në flukset tregtare t rajonit paraqiten në tabelën 17, në aneks Soana JAUPLLARI (TEKA) 95

110 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme karakterizuar nga një rritje në peshë prej 1.9 dhe 0.4 pikë përqind, respektivisht, ndërsa në vlerë absolute në masën 57.3% dhe 98.9% respektivisht Rritja në flukset tregtare me SHBA-në ka ndodhur për shkak të rritjes të flukseve tregtare në të dy drejtimet: eksporte dhe importe. Eksportet në SHBA janë pothuajse dyfishuar ose rritur me 98.9% në vitin Kategoria, e cila zë vendin kryesor në eksportet drejt SHBA-së është ajo e produkteve bujqësore, dhe më pas renditet kategoria e produkteve të veshjeve të këmbës. Grupi i produkteve më të eksportuara, gjithashtu përfshin edhe bimët medicinale, si dhe pjesë të veshjeve të këmbës. Importet nga SHBA janë rritur me 39.2%. Tre kategoritë kryesore të importeve nga SHBA janë makineritë, produket bujqësore dhe metalet, respektivisht me 42.6%, 31.5% dhe 16.3% të importeve totale. Përsa i përket tregtisë me Kinën, mund të themi se rënia në volumet tregtare (me 1.6%), ka ndodhur vetëm për shkak të rënies së vlerës së importeve, ndërkohë që eksportet janë rritur më tej. Eksportet me Kinën karakterizohen nga një përqëndrim i lartë, duke u përfaqësuar kryesisht nga produktet minerale, të cilat në vitin 2009, përbëjnë 99.2% të eksporteve totale me Kinën. Produktet më të eksportuara në Kinë janë minerale kromi dhe minerale bakri respektivisht me 71.6% dhe 27.3% të eksporteve totale. Importet nga Kina ranë me 9.2% në vitin Produktet më të rëndësishme të importuara nga Kina janë pjesë makinerie, veshjet e këmbës dhe pajisje. Për t u theksuar, është edhe humbja e strukturave të hekurit dhe çelikut nga lista e 10 produkteve më të importuara, importet e të cilave përbënin 8.7% të importeve totale në vitin Flukset tregtare me Rusinë janë karakterizuar nga një rënie prej 62.6% gjatë vitit Eksportet drejt Rusisë janë zvogëluar totalisht duke kapur vlera afër zeros, kryesisht për shkak të ndërprerjes së eksportit të mineraleve të kromit drejt Rusisë. Përqëndrimi lartë i flukseve të eksportit në një produkt, ka ndikuar negativisht në eksportet totale në Rusi në vitin Importet nga Rusia përjetuan një rënie prej 59.9% në vitin Kategoritë më të importuara mbeten mineralet dhe produktet bujqësore. Soana JAUPLLARI (TEKA) 96

111 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Volumet tregtare me Turqinë gjatë vitit 2009 u rritën me 1.8%. Turqia është ndër të paktët partnerë të qëndrueshëm tregtarë, flukset tregtare me të cilin kanë qenë më të stabilizuara dhe karakterizuar nga një rritje e përgjithshme në vitin Rritja në flukset tregtare është e mbështetur vetëm nga rritja e importeve nga Turqia, ndërkohë që eksportet kanë pësuar reduktim. Eksportet drejt Turqisë patën një rënie prej 72.5% në vitin Struktura e eksporteve drejt Turqisë karakterizohet nga një rënie e peshës së eksporteve të produkteve minerare (me 11.5 pikë përqind%), e metaleve (17.6 pikë përqind), dhe nga një rritje e peshës së kategorive të tjera si produkte bujqësore, makineri dhe pjesë të tyre dhe produkte të lëkurës. 2.4 Zhvillimet tregtare përballë efekteve të krizës ekonomike globale Rasti i Shqipërisë Kriza e vitit thelloi disekuilibrat në ekonominë shqiptare. Hyrjet valutore dhe flukset tregtare ranë ndjeshëm. Sistemi financiar u përball me shumë risqe, veçanërisht me rënien e besimit kundrejt tij. Kjo bëri që sjellja e tij në drejtim të akreditimit të burimeve të financimit të marrë nota të forta fanatizmi. Si pasojë e uljes së konsumit, eksporteve dhe nivelit të investimeve, të ardhurat buxhetore ranë ndjeshëm, duke thelluar akoma dhe më shumë defiçitin buxhetor. Treguesit e bilancit tregtar u përkeqësuan ndjeshëm, duke nxitur akoma dhe më shumë ndërmarjen e veprimeve stabilizuese nga institucionet përgjegjëse. Sipas Bankës së Shqipërisë, rritja ekonomike dhe balancat makroekonomike gjatë vitit , kanë qenë në përgjithësi në të njëjtën linjë me parashikimet në fillim të vitit. Efektet e krizës filluan të bëhën më të ndjeshme nga fundi i vitit 2008, momente në të cilat efektet e krizes u shfaqën kryesisht nëpërmjet kanaleve të bilancit të pagesave. Sipas burimeve zyrtare statistikore 14, aktiviteti ekonomik u karakterizua gjatë pjesës më të madhe të vitit 2008 nga një zgjerim pozitiv, shprehur kryesisht në rritjen e aktivitetit të biznesit me rreth 17%, në nivelin e kreditit, të ardhurave buxhetore, volumit tregtar etj. Bazuar ne vleresime tremujore, instituti i statistikave deklaroi një rritje ekonomike në terma reale, për periudhën shtator 2007-tetor 2008, 14 Instituti i Statistikave, Banka e Shqipërisë, Ministria e Financave, etj Soana JAUPLLARI (TEKA) 97

112 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme prej 9.9%. Ndërtimi dhe tregtia ishin industritë më dinamike, ndërsa industria e përpunimit, transporti dhe komunikacioni u karakterizuan nga një rritje më e ngadaltë. Megjithatë, ekspansioni i aktivitetit ekonomik tregoi shenja tkurrjeje në tremujorin e fundit të vitit 2008, vlerësuar nga INSTAT me 2,2% në terma realë, krahasuar me tremujorin paraardhës, (ndërkohë që për tërë vitin 2008 vlerësimi kap vlerën prej 8% 15 ). Bazuar ne vlerësime të ndryshme, janë deklaruar shifra të ndryshme për rritjen e PBB në vitin Sipas FMN, rritja e PBB-së në terma reale për vitin 2008 është 6%, duke qenë pothuajse e njëjtë me vlerën e dhënë nga Banka Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim EBRD (6.1%) dhe Instituti i Vienës per Studime Ekonomike Ndërkombëtare (6.1%). Bazuar në të dhënat e publikuara nga Instat dhe Ministria e Financave, rritja e PBB matur me çmimet korrente në vitin 2008 ishte rreth 11% dhe në terma reale 7.2%. Ndërsa për vitin 2009, rritja e PBB vlerësohet të jetë diku tek 3%. Nivelet e larta të normave të rritjes në vitin 2008, janë shoqëruar njëkohësisht dhe nga një stabilitet makroekonomik. Viti 2008 u karakterizua nga një inflacion i moderuar, brenda limiteve të vendosura nga Banka e Shqipërisë, duke qëndruar në fund të vitit 2008 në vlerën 2.2%, dhe duke pasur një vlerë mesatare vjetore prej 3.4%. Gjatë vitit 2008, niveli më i lartë i normës së inflacionit u shënua në muajin maj me 4.6%, duke reflektuar presionet nga çmimet e larta të mallrave të importit dhe nivelin e lartë të kërkesës së brendshme. Relativisht ndaj PBB-së, defiçiti i llogarisë korrente u rrit në 14.9 përqind në vitin 2008, krahasuar me 10.4 përqind në 2007, rritje e shkaktuar kryesisht nga rritja e deçitit tregtar dhe rënies së remitancave. Relativisht ndaj PBBsë, remitancat ranë nga 12% në vitin 2007 në 9.25% në Gjatë 9 muajve të parë të vitit 2009, dërgesat nga emigrantët ranë me 6%, krahasuar me të njëjtën periudhë në vitin Ndërkohë, investimet e huaja direkte në vitin 2008 u rritën me 31.75%, në million euro, nga million në vitin Rënia e kërkesës së huaj për produktet shqiptare nga partnerët kryesorë tregtarë u reflektua edhe në flukset e zvogëluara në mënyrë të menjëhershme të eksporteve, në 3-mujorin e fundit të vitit 2008, ndërkohë që tremujori i dytë i këtij viti tregonte një rritje të konsiderueshme të këtyre eksporteve. 15 INSTAT, 16 prill, 2009 Soana JAUPLLARI (TEKA) 98

113 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Është interesant fakti se normat e rritjes së eksporteve në secilin tremujor të tretë janë negative krahasuar me tremujorët paraardhës, por në vitin 2008 rënia është edhe më e thellë dhe ndryshe nga vitet paraardhëse, tkurrja vazhdon edhe në tremujorin e katërt. Një karakteristikë tjetër është se rënia në eksporte, veçanërisht në tremujorin e katërt, është më e lartë kur matet në dollarë sesa në lekë apo euro. Kjo mund të shpjegohet nga një qëndrueshmëri relativisht e mirë e lekut kundrejt euros por edhe nga një zhvlerësim i thellë kundrejt dollarit në këtë periudhë, pas një vlerësimi relativisht të gjatë (rreth dy vjet). Lidhur me flukset e importeve, mund të themi se ato kanë pësuar rënie gjatë periudhës , si pasojë e rritjes së çmimeve në tregjet botërore dhe rënies së kërkesës së brendshme. Grafik 2.14: Trendi i eksporteve, importeve dhe defiçitit tregtar gjatë krizës (në mln lekë) Eksporte Importe D.Treg 50,000 40,000 30,000 20,000 10, ,000-20,000-30,000-40,000-50,000 Janar 08 Mars 08 Maj-08 Korrik-08 Shtator-08 Nentor-08 Janar 09 Mars 09 9-May Korrik-09 Shtator-09 Nentor-09 Burimi: ACIT database Tabela 2.6 dhe grafiku 2.15, tregojnë se normat e rritjes së eksporteve dhe importeve kanë qenë në rritje gjatë periudhës , por më pas në rënie gjatë vitit 2008, respektivisht në 15.8 dhe 16.3%. Grafiku 2.15: Rritja e eksporteve dhe e importeve në%, % 25.00% 20.00% 15.00% 10.00% 5.00% Rritja e eskporteve Rritja e importeve 0.00% -5.00% % Burimi: ACIT database Soana JAUPLLARI (TEKA) 99

114 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Grafiku 2.16: Eksporti, Importi, DT dhe Remitancat në raport me PBB, ( ) 45.00% 40.00% 35.00% 30.00% 25.00% 20.00% 15.00% Eksp/PBB Imp/PBB DT/PBB Remitancat/PBB 10.00% 5.00% 0.00% Burimi: ACIT database Indeksi i hapjes ka qenë në rritje që nga viti 2004, duke arritur në 50.8% në 2008, edhe pse me një rritje më të ulët në 2008, krahasuar me Ndërsa në vitin 2009, ai pësoi një ulje, duke arritur në shifrën 46.8%. Defiçiti tregtar në terma absolutë por edhe në terma relativë ndaj PBB, ka qenë në rritje që nga viti 2005, duke arritur në 30.1% të PBB në vitin 2008, krahasuar me 28.5% në 2007 dhe 23.8% në Indeksi i mbulimit të importeve, matur si raport i eksporteve me importet, vazhdon të bjerë, duke marrë vlerën 23.9% në 2009, nga 25.6% në 2008, 25.7% në 2007 dhe 26% në Megjithatë, ngadalësimi gjatë tre tremujorëve të parë të vitit 2009 dhe rënia e PBB në tremujorin e katërt të vitit 2009, përforcuan më fort mendimin se edhe ekonomia shqiptare u prek ndjeshëm nga kriza globale. Defiçiti fiskal u rrit në 7% të PBB, nga 3% në vitin 2007, borxhi publik arriti në rreth 60% të PBB dhe defiçiti i llogarisë korrente arriti në 15% të PBB. Të gjitha këto zhvillime rrezikuan reduktim të shpenzimeve private, rritje të nivelit të borxhit duke penguar dhe një rifillim të qëndrueshëm të rritjes së kreditimit. Gjatë tremujorit të fundit të vitit 2009, performanca në tregtinë e jashtme krahasuar me fillimin e vitit 2009, është përmirësuar. Rënia e eksporteve është ngadalësuar, krahasuar me rënien mesatare në 9-muajt e parë të vitit. Gjithashtu, edhe rënia e importeve është ngadalësuar, duke shfaqur madje edhe tendenca rritëse në dy muajt e fundit të vitit Është e qartë që këto norma të rritjes së eksporteve nuk mjaftojne për të mbuluar rritjen e importeve, si dhe për të mbuluar defiçitin tregtar në periudha afatmesme apo afatgjata. Soana JAUPLLARI (TEKA) 100

115 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Viti 2009 shfaqi sfida të forta për ekonominë shqiptare. Siç u tha edhe më sipër, kriza financiare globale preku ekonominë e vendit nëpërmjet shumë kanaleve. Ngadalësimi i rritjes gjatë vitit 2009 dhe ç balancimet e brendshme dhe të jashtme, treguan qartë këtë ndikim Por, nëse marrin në konsideratë rajonin e Europës Juglindore si një të tërë, vihet re se Shqipëria bën një përjashtim. Edhe pse PBB reale për këtë rajon ra me 3.7% si pasojë e kontraktimit të fortë të kërkesës së jashtme, rënies së remitancave dhe flukseve hyrëse të dobësuara të kapitalit, rritja e PBB-së në Shqipëri mbeti pozitive. Përse Shqipëria përbën një përjashtim? Ekonomia shqiptare është relativisht e mbyllur, duke treguar një nivel të ulët hapjeje. Ekonomitë e tjera të rajonit të Europës Juglindore janë më të hapura dhe rritja e tyre është e orientuar nga eksportet. Sipas raportit të FMN, 2010, faktorë të tillë përforcohen akoma më tepër nga fakti se, impakti i krizës është i zbutur nëpërmjet rëndësisë së limituar të kanaleve të eksportit në Shqipëri dhe sigurisë së ulët në financimin e tregut. Faktorë të tjerë që renditen nga FMN lidhen me stimujt fiskalë dhe monetarë, si dhe kontrollin e matur dhe rregullimin e sistemit bankar në vend. Sipas raportit të FMN për vitin 2009, në tremujorin e parë të vitit 2010 parashikohej një rritje e ngadaltë dhe më pas një forcim gradual, me një rritje vjetore në masën 2-21/2përqind për tërë vitin Sipas parashikimeve të FMN për vitin 2010, besueshmëria në sektorin financiar është rritur, si dhe remitancat dhe eksportet kanë marrë trajta përmirësimi. Defiçiti i llogarisë korrente parashikohet të ngushtohet nga 15 5 në 13%, kryesisht si pasojë e një axhustimi të pritshëm automatik (zvogëlimi) të konsumit privat dhe zhvlerësimi së fundmi të kursit real të këmbimit. Megjithatë, sipas FMN, ambjenti i jashtëm mbetet ende riskoz dhe ç balancimet e jashtme dhe të brendshme makroekonomike shfaqin ende dobësi të dukshme. FMN sugjeron reduktimin e defiçitit buxhetor në 3% të PBB në vitin 2010, dhe reduktim të borxhit publik në 50% deri në Defiçiti i llogarisë korente financohet nga flukset hyrëse të kapitalit dhe ato financiare, flukse të cilat edhe pse janë të favorizuara nga privatizimi dhe huamarrja publike, përsëri janë të kufizuara në kohë dhe madhësi. Në vitin 2009, këta dy faktorë ishin në gjendje të kompesonin vetëm pjesërisht (rreth 77%) të defiçitit të llogarisë korrente. Bilanci tregtar vazhdon të ketë një impakt negativ në llogarinë korrentë të vitit Defiçiti Soana JAUPLLARI (TEKA) 101

116 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme tregar shprehur në lekë, u rrit me 0.3% (-6.4% kur shprehet në euro), duke arritur vlerën 327,668.9 million lekë (ose 2,488 million Euro). Mospërputhja midis defiçitit tregtar në Euro dhe Lekë i atribuohet zhvlerësimit mjaft të konsiderueshëm të Lekut kundrejt Euros, me rreth 7.15% gjatë vitit Flukset tregtare të produkteve, shprehur në lekë, ranë me 3.1%, ndërsa shprehur në euro dhe dollar ato ranë respektivisht me 9.7% dhe 14.2%. Rënia është veçanërisht më e lartë në eksporte, respektivisht 8.1% në lekë, 14.4% ne euro dhe 19.1% në dollarë. Eksportet shqiptare janë gati sa një e katërta e importeve dhe tregojnë një fraxhilitet të lartë. Ata janë të varur në tregtinë e përpunimit aktiv si veshje dhe industrinë e këpucëve, ndërsa eksportet e produkteve minerare dhe materialeve të tjera si lëndë e parë, varen konsiderueshëm nga fluktuacionet e çmimeve botërore. Përqëndrimi i lartë rreth produkteve të përpunimit aktiv, ka përcjellë në një kohë relativisht të shkurtër efektet e krizës globale në uljen e kërkesës botërore drejt eksporteve shqiptare. Një pjesë e krizës ekonomike është krizë e importuar nga ekonomitë e vendeve të tjera, veçanërisht nga ekonomitë e partnerëve kryesorë tregtarë dhe ekonomitë fqinje si Italia apo Greqia. Si rrjedhim, kjo ka shkaktuar rënie të nivelit të ekspoteve shqiptare, veçanërisht gjatë vitit Pikërisht, ndikimi negativ i pritur dhe tkurrës i krizës globale në ekonominë shqiptare, rrit këkesën për reforma dhe politka efektive-strukturore në nxitjen e konkurueshmërisë, si në nivel mikroekonomik, ashtu edhe makroekonomik. Parë në kënvështrimin mikroekonomik, sektori privat i ekonomisë duhet mbështetur më tepër me burime financuese. Që produktet shqiptare të konkurojnë me standartin Europian, kërkohet një frymë e re e menaxhimit të strategjive tek biznesi shqiptar, futje e teknologjisë së re, rritje e cilësisë së produktit, administrim më i mirë i riskut të biznesit dhe riskut financiar, orientim më i mirë drejt perspektivave të tregjeve globale dhe kërkesave për zhvillimin e vendit. Në veçanti, mbi të gjitha e rëndësishme është rritja e specializimit të biznesit shqiptar si në strategjitë e tij të biznesit dhe në produktet që do të ofrojë në tregun shqiptar. Ky proçes integrimi dhe konkurenca që imponohet në këtë mënyrë, do të përmirësojë funksionimin e biznesit tregtar, duke e çuar atë drejt rritjes së fitimit. Soana JAUPLLARI (TEKA) 102

117 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Për më tepër, sfida të tjera shtrohen në drejtim të forcimit të tregut financiar, ekuilibrimin e balancave të brendshme dhe të jashtme ekonomike, zbatimin e reformave strukturore efiçiente, faktorë të cilët do të siguronin stabilitet aftagjatë të ekonomisë. Përmirësimi i produktivitetit në ekonomi duhet synuar nëpërmjet përqëndrimit të investimeve në kapitalin human dhe inovacioneve në teknologji. Kriza dhe rajoni i Ballkanit Si pjesa më e madhe e ekonomive botërore, edhe ekonomitë e rajonit të Ballkanit u ndikuan nga kriza globale e vitit Rritja e çmimit të energjisë shtrenjtoi shumë importin e saj nga këto vende. Gjithashtu, rënia e çmimeve në tregjet botërore të metaleve, në veçanti të çelikut, rëndoi së tepërmi prodhimin ekonomik dhe eksportet e kësaj kategorie produktesh. Norma e papunësisë pësoi rritje të mëtejshme për shkak të rënies së prodhimit vendas dhe për shak të përkeqësimit të gjendjes së industrive vendase, veçanërisht të atyre që prodhonin mallra të destinuara për eksport. Kapacitetet prodhuese ranë ndjeshëm dhe shumë kompani nuk mundën t i bëjnë ballë ndikimit të krizës, duke mbyllur si rrjedhim aktivitetin e tyre. Disa nga sektorët që u prekën më shumë ishin: sektori i ndërtimit, sektori i tekstileve dhe produkteve të lëkurës, industria e rëndë etj. Rënia në tregti dhe në investime ishin pasoja të pashmangshme të krizës. Rënie e konsiderueshmë e investimeve të huaja direkte u parashikuan në Rumani, Bullgari, Serbi. Gjatë periudhës , investimet e huaja direkte për rajonin e Ballkanit Perëndimor ranë me rreth 50%, ndërsa norma e papunësisë parashikohej të rritej nga 30% deri në 35% në disa prej vendeve të rajonit (IMF report 2009, fq 13-25). Shumë nga ekonomitë e Bashkimit Europian u prekën ndjeshëm nga kriza globale. Ekonomitë e rajonit janë të lidhura fort me ekonomitë e BE-së, si nga marrëdhëniet tregtare dhe ato sociale. Si pasojë e nivelit të lartë të emigracionit në këto vende, remitancat nga emigrantët, banorë në shtetet e BE-së, ndikojnë ndjeshëm në ekonomitë e rajonit. Si pasojë e krizës globale gjatë viteve , niveli i tyre ra ndjeshëm. Si rrjedhojë, niveli i të ardhurave familjare, të destinuara për konsum në vendet e rajonit ra ndjeshëm, duke ndikuar negativisht mirëqënien e banorëve të tij. Soana JAUPLLARI (TEKA) 103

118 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Mundësitë për financim të defiçitit të lartë të llogarive korrente u dobësuan ndjeshëm. Gjithashtu, rënia e fuqisë blerëse nga konsumatorët e BE-së, dobësoi ritmet e eksporteve nga vendet e Ballkanit Perëndimor drejt BE-së. Në të tilla kushte, masat proteksioniste duhen minimizuar dhe ekonomia duhet t i nënshtrohet një regjimi tregtar sa më liberal. Liberalizimi i sukseshëm i tregtisë, i shoqëruar me masat e duhura dhe zbatimin sa më të mirë të marrëveshjeve për zgjerimin e zonës së lirë tregtare në rajon, është cilësuar çelësi i suksesit për të kapërcyer efektet e krizës dhe për të përmirësuar më tej rezultatet e tregtisë në rajon. 2.5 Konkluzione Që në fillimet e viteve 90, Shqipëria si dhe gjithë vendet e rajonit kanë qenë vazhdimisht të përfshira në proçeset reformuese dhe integruese në rajon dhe më gjerë. Për vetë rolin që ka sektori i jashtëm në zhvillimin e ekonomisë së vendit, reformimi i politikës tregtare, përbënte që në fillim të tranzicionit një aspekt të rëndësishëm të kuadrit të politikave ekonomike të Shqipërisë. Gjatë gjithë periudhës së tranzicionit, regjimi tregtar i vendit tonë u përfshi në një proçes intensiv liberalizimi, i cili është zhvilluat në disa faza. Fillimet e tranzicionit u karakterizuan nga liberalizimi autonom, proçes i cili u drejtua nga reformat fillestare liberalizuese, të përqëndruara mbi çmimet, tregtinë e jashtme etj. Kronologjia e liberalizimit tregtar vazhdon më tej, me proçesin e liberalizimit shumëpalësh, konkretizuar me aderimin e Shqipërisë në OBT, si dhe në vazhdim me intensifikiminn e liberalizimit rajonal dhe integrimit në BE. Vëmendja e lartë kushtuar liberalizimit rajonal dhe integrimit në BE, veçanërisht pas vitit 2000, u konkretizua nëpërmjet nënshkrimit të disa marrëveshjeve të tregisë së lirë me vendet e rajonit, si dhe marrëveshjes MSA me strukturat e BE-së. Në kuadrin e këtyre zhvillimeve, struktura tarifore, veçanërisht pas vitit 2000, u thjeshtua ne bazë të parametrave të kërkuar nga OBT dhe u karakterizua nga ulje e vazhdueshme e tarifave. Gjithashtu, reforma e kësaj periudhe në regjimin tregtar, konsistoi edhe në eleminimin dhe reduktimin edhe të shumë barriera jotarifore, siç ishin: kufizimet sasiore mbi eksportet dhe importet. Soana JAUPLLARI (TEKA) 104

119 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme Lidhur me zhvillimet në politikën tregtare në tërë rajonin e Ballkanit, mund të themi se pas vitit 2000, BE u akordoi të gjithë vendeve të Ballkanit Perëndimor statusin e preferencave apo masave tregtare autonome, duke lejuar pothuajsë gjithë eksportet e këtij rajoni të hyjnë në BE pa taksa doganore ose kufizime sasiore. Masat tregtare të MSA-së prezantojnë një system uniform të preferencave për vendet e rajonit. Ato mbeten asimetrike, duke iu ofruar menjëherë akses të përmirësuar tregu pothuajse të gjitha produkteve me origjinë nga rajoni. Nga ana tjetër, vendet e Ballkanit Perëndimor bien dakort nën detyrimet kontraktuale të MSA-së, të reduktojnë gradualisht tarifat e tyren ndaj importeve të tyre nga BE, me qëllim arritjen e një liberalizimi thelbësor në tregti, brenda 5-10 viteve pas hyrjes në fuqi të MSA-së. Në vazhdim, integrimi tregtar i vendeve të Ballkanit Perëndimor dhe Bashkimit Europian, sipas marrëveshjes së Stabilizim Associimit dhe Masave Tregtare Autonome, u thellua edhe më shumë në vitet e fundit, nëpërmjet krijimit të CEFTA-s, marrëveshje e cila thelloi bashkpunimin tregtar brenda rajonit, veçanërisht për eksportet drejt BE-së, si rrjedhojë e funksionimit mbi bazë të rregullave të origjinës. Përfitimet nga liberalizimi tregtar do të jenë konkrete nëse ky proçes aplikohet dhe zgjerohet edhe mbi barrierat jotarifore të tilla si rregullat teknike, standartet, rregullat e testimit dhe çertifikimit, rregullat sanitare dhe josanitare etj. Shkalla e ulët e liberalizimit jotarifor justifikohet me vështirësitë të cilat hasen në identifikimin e këtyre pengesave, matjen e efektit të tyre, sidomos për barrierat jotarifore sasiore. Si rrjedhim, thellimi i liberalizimit jotarifor mund të bëhet më konkret nëse politika e liberalizimit tregtar shoqërohet me veprimin e instrumentave plotësuese të tilla si, harmonizimi i rregullave dhe standarteve, legjislacionit, lufta ndaj korrupsionit etj. Përsa i përket zhvillimeve në marrëdhëniet tregtare të rajonit të Ballkanit, dhe më gjerë të atij të Europës Juglindore, mund të thuhet se flukset tregtare janë rritur në mënyrë të qëndrueshme, përveç periudhës së viteve 90, si pasojë e konflikteve rajonale dhe sanksioneve. Vlera totale e eksporteve dhe importeve të të mirave dhe shërbimeve është zgjeruar në mënyrë të qëndrueshme gjatë dekatës së kaluar, dhe pjesa më e madhe e rritjes ka ndodhur pas viteve 2000, si pasojë edhe e stabilitetit politik. BE është tregu më i rëndësishëm i eksporteve të vendeve të Ballkanit Perëndimor. Gjatë periudhës , vendet e EJL-së u karakterizuan nga një rritje e nivelit të eksporteve ndaj Soana JAUPLLARI (TEKA) 105

120 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme BE-së nga 48% në 54%, rritje e cila i atribuohet pjesërisht edhe kushteve favorizuese preferenciale të tregtisë të BE-së ndaj vendeve të Ballkanit Perëndimor. Eksportet e produkteve bujqësore të Ballkanit Perëndimor me destinacion BE-në, kanë ndjekur një trend pozitiv, duke u rritur me 20% në periudhën Në përgjithësi, të gjitha vendet e rajonit të EJL varen ndjeshëm dhe në mënyrë stabël nga importet që burojnë nga BE. Ndërsa lidhur me ekonomitë të cilat tregtojnë më së tepërmi me BEnë, ato janë Shqipëria dhe para hyrjes në BE, në këtë grup hynin Rumania dhe Bullgaria. Ndërsa vendet e tjera karakterizohen nga një nivel më i ulët aktiviteti tregtar me BE dhe vazhdimisht të ndryshueshëm. Në përgjithësi, eksportet dhe importet e EJL po drejtohen gradualisht ndaj produkteve që mëshirojnë më shumë njohuri dhe/ose intensivisht kapital, megjithatë variacionet midis vendeve janë të gjera..të gjitha vendet, përveç Shqipërisë, kanë një normë të eksporteve që mëshirojnë IK dhe IPK midis 33% dhe 46%. Lidhur me importet, struktura ka qenë më e fortë dhe homogjene. Vendet e EJL janë duke u zhvendosur më shumë ndaj importeve me karakter të përdorimit të PK dhe IK, të cilat zënë rreth 56% të eksporteve totale në vitin 2005, krahasuar me 50% në vitin Lidhur me zhvillimet në tregtinë ejashtme të Shqipërisë pas viteve 90, mund të themi se, fluksi i importeve është rritur ndjeshëm si pasojë e rritjes së kërkesës së brendshme dhe pamundësisë për të plotësuar këtë kërkesë nga prodhimi vendas. Edhe pse ritmet mesatare vjetore të eksporteve kanë qenë më të larta se importet, defiçiti tregtar është thelluar nga viti në vit. Ky ka qenë dhe problemi kryesor në zhvillimet e tregtisë, për shkak të pasojave që sjell në zhvillimin ekonomik. Nivelet e ulëta të eksportit tregojnë shkallën e ulët të ristrukturimit të ekonomisë sonë. Në vitet e para te tranzicionit, eksportet kane qene te dominuara nga prodhimi i brendshëm dhe pas vitit 1998 (veçanërisht pas vitit 2000), kemi nje rritje te vazhdueshme të eksportit nga përpunimi aktiv. Struktura e tregtisë karakterizohet nga mungesë dinamike në shpërndarjen e saj sektoriale, ndërkohë që edhe shpërndarja gjeografike e tregtisë ka hasur ndryshueshmëri, për shkak të zhvillimeve ndërkombëtare të tregtisë. Lidhur me shpërndarjen gjeografike të tregtisë, vendet e BE-së përbëjnë edhe partnerin kryesor tregtar të Shqipërisë. Pavarësisht tendencës rënëse të volumeve totale tregtare, vendet e BE-së janë pikërisht ato të cilat kanë dhe masën më të madhe Soana JAUPLLARI (TEKA) 106

121 Kapitulli 2: Proçeset liberalizuese dhe tregtia e jashtme e Shqipërisë - karakteristika të përgjithshme të tregtisë me Shqipërinë, ashtu si dhe në vitet e kaluara. Drejt vendeve të BE-së shkon rreth 78.9% e eksporteve totale të Shqipërisë, të cilat në vitin 2009 u karakterizuan nga rënia e parë që pas rastit të vitit 1997, respektivisht me 9%, krahasuar me vitin Importet nga vendet e BE-27, kanë ndjekur vazhdimisht një trend pozitiv, në rritje, duke përbërë rreth 67.5% të importeve totale, me një rritje në vlerë absolute prej 3.9%. Lidhur me zhvillimet e flukseve tregtare brenda rajonit, mund të thuhet se në këto vitet e fundit ( ), nuk janë vënë re ndryshime thelbësore. Kosova qëndron partneri kryesor në eskport për Shqipërinë në vitin 2009, duke shpjeguar rreth 56.4% të eksporteve totale me rajonin. Maqedonia është vendi i dytë për nga rëndësia, përsa i përket eksporteve rajonale. Eksportet në të gjithë vendet e rajonit kanë shënuar rënie në vlera absolute gjatë periudhës së krizës financiare, ndërsa importet nga rajoni, janë pak a shumë njësoj si në vitin Si pjesa më e madhe e ekonomive botërore dhe ekonomitë e rajonit të Ballkanit u ndikuan nga kriza globale e vitit Rritja e çmimit të energjisë shtrenjtoi shumë importin e saj nga këto vende. Gjithashtu, rënia e çmimeve në tregjet botërore të metaleve, në veçanti të çelikut, rëndoi së tepërmi prodhimin ekonomik dhe eksportet e kësaj kategorie produktesh. Kapacitetet prodhuese ranë ndjeshëm dhe shumë kompani nuk mundën t i bëjnë ballë ndikimit të krizës, duke mbyllur si rrjedhim aktivitetin e tyre. Disa nga sektorët që u prekën më shumë ishin: sektori i ndërtimit, sektori i tekstileve dhe produkteve të lëkurës, industria e rëndë etj. Rënia në tregti dhe në investime ishin pasoja të pashmangshme të krizës. Defiçiti i tregtisë në përgjithësi në botë, këto dy vitet e fundit, ka pësuar rritje dhe Shqipëria nuk bën përjashtim nga kjo dukuri, megjithë masat që ka marrë. Si pasojë e krizës ndërkombëtare, ka një ngadalësim të dukshëm të ecurisë së eksporteve shqiptare. Si rrjedhim, paraqitet emergjente nevoja për rritjen e konkurrueshmërisë. Shqipëria nuk duhet të marrë masa proteksionizmi, pasi ka vende që përdorin të tilla politika proteksioniste. Ekonomia e hapur është bazë për një ekonomi të forte. Në të tilla kushte, prioritet i duhet dhënë politikës së nxitjes së eksporteve, si një politikë afatgjatë, kundrejt zbatimit të zëvendësimit të importeve, kryesisht në afatshkurtër. Soana JAUPLLARI (TEKA) 107

122 Kapitulli 3 Ndikimi i Liberalizimit Tregtar në Konkurrueshmërinë e Ekonomisë Shqiptare

123 Kapitulli 3: Ndikimi i liberalizimit tregtar në konkurueshmërinë e ekonomisë shqiptare Hyrje Liberalizimi tregtar dhe ndikimi i tij në ekonominë shqiptare Efektet e pritura afatmesme dhe afatgjata të liberalizimit tregtar Impakti i liberalizimit tregtar në konkurueshmëri. Pikëpamje teorike 3.1.2/A Evolucioni i teorive mbi konkurrueshmërinë /B Debati teorik mbi liberalizimi tregtar dhe ndikimin në konkurrueshmëri Indikatorët tregtarë si matës të konkurrueshmërisë dhe performancës tregtare Prirje dhe probleme për rastin e Shqipërisë Indikatorët kryesorë tregtarë, rëndësia dhe llojet e tyre Vlerësim i aftësive konkurruese të ekonomisë shqiptare bazuar në disa indikatorë Si mund të përmirësohen këto aftësi? Tregtia brendadegësore dhe zhvillimet e saj Evidenca teorike dhe empirike Metodologjia dhe matja e tregtisë brendadegësore Tregtia brendadegësore vertikale dhe horizontale Evoluimi i tregtisë brendadegësore në Shqipëri gjatë periudhës Eksperienca shqiptare në tregtinë brendadegësore Faktorët përcaktues të tregtisë brendadegësore Tregtia brendadegësore me rajonin dhe partnerët kryesorë tregtarë të EU Konkluzione Soana JAUPLLARI (TEKA) 109

124 Kapitulli 3: Ndikimi i liberalizimit tregtar në konkurueshmërinë e ekonomisë shqiptare Hyrje Koncepti i konkurrueshmërise ndërkombëtare vazhdon të tërheqë vëmendjen si të akademikëve, edhe të hartuesve të politikave në mbarë botën. Në literaturën mbi tregtinë, konkurrueshmëria tashmë trajtohet si një përfitim dinamik i proçesit të liberalizimit tregtar (Baldwin 1994), Rodrik (1995). Teoritë mbi tregtinë vënë theksin në ndikimin e tregtisë në mirëqënien ekonomike, duke shprehur faktin se mirëqënia ekonomike është e varur nga prodhimi i të mirave dhe shërbimeve në të cilat një vend gëzon avantazhe krahasuese. Nëse vendet performojnë mirë në arenën ndërkombëtare dhe konkurojnë në mënyre të sukseshme për tregje eksportesh, kjo mund të vlejë si një shenjë e mirë e nivelit të konkurueshmerisë së tyre ndërkombëtare. Si rrjedhim, në nivel ndërkombëtar, konkurrueshmëria mund të përkufizohet si aftësia e një ekonomie për të tërhequr kërkesën për eksportet e saj dhe investimet për të plotësuar këtë kërkesë, brenda tërë normave sociale, me qëllim rritjen e mirëqënies sociale (Centre for International Economics Canberra & Sydney, May 2009, Benefits of trade and trade liberalization, fq6). Bazuar në literaturën mbi tregtinë dhe evidencat empirike, nocioni i konkurrueshmërisë ndërkombëtare mund të shihet dhe si aftësi e vendit për të eksportuar (Acit, 2004, Konkurueshmëria, si krijohet dhe ruhet ajo, fq 2). Eksportet janë niveli i parë i afirmimit të konkurrueshmërisë ndërkombëtare. Përmirësimet në performancën e eksporteve rezultojnë në një rritje të konkurueshmërisë se vendit. Ky efekt është rezultat edhe i disa faktorëve kualitative të tillë si: njohuritë sipërmarrëse, aftësitë për inovacion dhe për të përdorur teknologji të reja, aftësitë për të eksploruar mundësi teknologjike në rrugë komerciale të sukseshme etj. Performanca e eksporteve dhe konkurrueshmëria nuk duhet të konsiderohen si të izoluar për sa kohë ata janë të ndërvarur nga njëri tjetri. Ky kapitull prezanton një analizë teorike dhe empirike të impaktit të liberalizimit tregtar në konkurrueshmëri. Kjo analizë realizohet nëpërmjet përdorimit të disa indikatorëve sasiorë të tregtisë ndërkombëtare, të cilët ndihmojnë në vlerësimin e nivelit të integrimit të ekonomisë shqiptare në tregjet ndërkombëtare. Objekti kryesor i këtij kapitulli është të vlerësojë, krahasimisht me vendet e tjera të rajonit Soana JAUPLLARI (TEKA) 110

125 Kapitulli 3: Ndikimi i liberalizimit tregtar në konkurueshmërinë e ekonomisë shqiptare (pjesë e të njëjtave proçese integruese si Shqipëria), konkurueshmërinë ndërkombëtare të ekonomisë shqiptare drejt tregjeve europiane dhe rajonale, në tregtinë e disa kategorive të caktuara tregtare; dhe të përcaktojë pozitën konkuruese të saj në këto tregje, si dhe të identifikoje çështjet që kërkojnë studime dhe vlerësime të mëtejshme. Struktura e këtij kapitulli është e organizuar në tre pjesë kryesore: Pjesa e parë trajton në mënyrë të përgjithësuar efektet afatmesme dhe afatgjata të liberalizimit tregtar në ekonominë shqiptare, veçanërisht në konkurrueshmërinë e saj. Pjesa e dytë prezanton strukturën për vlerësime duke propozuar matës të ndryshëm për të vlerësuar konkurrueshmërinë tregtare, si dhe nxjerr në pah rëndësinë e metodologjisë së përdorur në interpretimin dhe informacionin e siguruar nga këta indikatorë matës. Pjesa e tretë trajton përdorimin e disa indikatorëve të përzgjedhur për vlerësimin e performancës tregtare dhe konkurrueshmërisë së ekonomisë shqiptare. Në veçanti, vëmendja përqëndrohet në studimin e indeksit të Grubel-Lloyd si një matës i tregtisë brendadegësore. Pyetjet kryesore që shtrohen në këtë çështje lidhen me nivelin që zë tregtia brendadegësore në totalin e tregtise së vendit tonë dhe vlerësimin e potencialeve tregtare të Shqipërisë dhe shpërndarjen e tyre gjeografike krahasuar me vendet e tjera të rajonit. 3.1 Liberalizimi tregtar dhe impakti i tij në ekonominë shqiptare Efektet e pritura afatmesme dhe afatgjata të liberalizimit tregtar Gjatë viteve të fundit, mund të themi se është zhvilluar një literaturë esenciale lidhur me efektet e liberalizimit tregtar mbi një gamë të gjerë të agregatëve makroekonomikë dhe proçeseve përshtatëse mikroekonomike. Impakti në mirëqënie i liberalizimit tregtar, mund të duket kur ndryshon apo hiqet barriera tregtare. Ai mund të konsiderohet si i njëjtë me humbjen në mirëqënie në prezencën e një kufizimi tregtar. Si rrjedhim, përfitimet nga liberalizimi tregtar burojnë nga eleminimi i defekteve që krijojnë masat e tepruara proteksioniste, kështu që fillimisht le të shprehim këto të fundit. Kufizimet tregtare, tarifat dhe kuotat Soana JAUPLLARI (TEKA) 111

126 Kapitulli 3: Ndikimi i liberalizimit tregtar në konkurueshmërinë e ekonomisë shqiptare ndikojnë në mirëqënien ekonomike nëpërmjet disa rrugëve, si në këndvështrimin mikroekonomik ashtu edhe atë makroekonomik. Impakti i tyre negativ konsiston në: Shtrembërimet mikroekonomike ndaj çmimeve relative dhe si rrjedhim ndaj strukturës së konsumit dhe prodhimit. Tarifat ndikojnë direkt në mirëqënien familjare duke shtrembëruar çmimet dhe duke çuar në një konsum më të ulët të disa të mirave, dhe tek disa të tjera në një konsum më të lartë, nga sa mund të dëshirohej. Ngjashmërisht, ato drejtojnë bizneset të prodhojnë më shumë prej disa produkteve dhe më pak prej disa të tjerave, nga sa mund të ishtë e përfitueshme për t u bërë. Deri në momentin që do të ekzistojë një eksternalitet pozitiv (përfitim jo tregu), i pëfshirë në prodhimin e mallit që mbrohet nën efekte tarifore, atëherë automatikisht tarifa do të prodhojë një humbje në mirëqënie (një rënie si në tepricën e konsumatorit dhe të prodhuesit). Një nga shembujt e kufizimeve tarifore, i cili shkaktoi humbje të mëdha alokative, ishte ligji anglez i drithërave në fillimet e shekullit të 19. Këto kufizime shkaktuan ulje të importit të grurit, duke rritur në këtë mënyrë përfitimet e pronarëve të tokave dhe artificialisht duke çuar në rritjen e çmimin e bukës për pjesën e varfër të popullsisë. Efekte të tilla dramatike të tarifave ndjehen edhe sot. Ato përmirësojnë fitimet e disa firmave, relativisht ndaj të tjerave, dhe rrisin koston e konsumit të konsumatorëve. Këto kosto janë më të mëdha, kur aplikimi i tarifave dhe kufizimeve të importit është bërë në mënyrë jo të barabartë ndërmjet sektorëve. Për shembull, një tarifë uniforme përkrah gjithë sektorëve, do të krijonte më pak shtrembërime se një tarifë cila aplikohet selektivisht në disa produkte dhe në disa të tjera jo. Impakti makroekonomik në aktivitetin ekonomik dhe produktivitet Këto efekte janë disi më pak të qarta dhe varen nga struktura e ekonomisë. Le të japim një shembull reth reagueshmërisë së kërkesës për eksportet ndaj ndryshimeve në çmime. Vendosja e një tarife apo kufizimeve të tjera të importit, teorikisht, fillimisht çon në një rënie të importeve dhe përmirësim të bilancit tregtar. Për një nivel të caktuar të investimeve dhe kursimeve, kjo situatë çon në një rritje të kërkesës për monedhë vendase relativisht ndaj ofertës, dhe si rrjedhim në një vlerësim të kursit të këmbimit. Kursi më i lartë i këmbimit ul kërkesën për eksportet e vendit dhe Soana JAUPLLARI (TEKA) 112

127 Kapitulli 3: Ndikimi i liberalizimit tregtar në konkurueshmërinë e ekonomisë shqiptare shkakton përsëri orientim drejt importeve. Në varësi të reagueshmërisë relative të eksporteve dhe importeve, kjo mund të çojë në një output më të lartë ose më të ulët. Veçanërisht, ky përfundim vlen në rastet e vendeve për të cilat eksportet nuk reagojnë ndaj ndryshimeve në çmime, dhe si rrjedhim mbrojtja mund të çojë në rritje të të ardhurës dhe outputit. Megjithatë, ky përfundim varet nga kushtet e çdo ekonomie, varësia e saj nga importet apo aftësia e zhvillimit të potencialeve eksportuese. Për shumë ekonomi, ekspansioni i tregtisë ka çuar në rritje të ndjeshmërisë së kërkesës për eksporte ndaj çmimeve. Si rrjedhim, mbrojtja tarifore ka shkaktuar frenimin e industrive tepër produktive në eksport. Në sektorët më pak produktivë, të cilët kanë qenë nën mbrojtje, këto efekte kanë qenë më pak të ndjeshme. Kosto me karakter administrativ Si çdo formë e politikave apo angazhimeve qeveritare, implementimi i një politike rezulton në kosto me karakter administrativ. Pjesërisht këto humbje varen nga kompleksiteti i sistemit. Një normë uniforme e aplikuar ndaj gjithë mallrave duhet të jetë relativisht e thjeshtë dhe efiçente në zbatim. Do të ishte e vështirë të imagjinohej një system më kompleks. Kosto administrative e mbledhjes së tarifës bie si mbi shërbimet doganore ashtu edhe mbi bizneset, të cilët duhet të pajtohen me këtë fakt. Humbje dinamike Këto humbje janë më të vështira për t u përcaktuar. Ekzistojnë dy tipe të efekteve dinamike. Të parat lidhen me përpjekjet e firmave për të konkuruar, për inovacion dhe për të kërkuar mundësi dhe tregje të reja. Efektet e dyta lidhen me impaktin në konkurencën e ulur lidhur me sjelljen e pagave, dhe si rrjedhim në tendencën e konomisë për të gjeneruar spiralen e pagave dhe çmimeve, e cila rezulton në papunësi më të lartë. (a) Efektet dinamike në produktivitet Firmat në industritë e mbrojtura kanë më pak mundësi të bëjnë inovacion ose të kërkojnë tregje të reja. Evidencat nga vendet e OECD, tregojnë qartë se firmat në Soana JAUPLLARI (TEKA) 113

128 Kapitulli 3: Ndikimi i liberalizimit tregtar në konkurueshmërinë e ekonomisë shqiptare sektorë të mbrojtur kanë norma më të ulta inovacioni dhe rritje produktiviteti se firmat në degët e lidhura fort dhe të ballafaquara me konkurrencën ndërkombëtare 1. (b)efektet dinamike në papunësi Po të njëjtat evidence të përmendura më sipër, kanë sugjeruar se vendet të cilat janë më të hapura ndaj konkurencës gjenerojnë më pak papunësi. Në veçanti, impakti i liberalizimit tregtar në nivelin dhe strukturën e punësimit, kushtëzon ndikimin në varfëri, paga dhe shpërndarjen e të ardhurave dhe cilësinë e punësimit. Këta variabla përbëjnë dhe çështjet më kritike në debatet rreth liberalizimit tregtar. Në kuadrin e liberalizimit tregtar, në jetën e përditshme, riorganizimi i faktorëve të prodhimit, i nevojshëm për shfrytëzimin e avantazheve krahasuese, mund të çojë në zhvillime në tregun e punës si negative ashtu dhe pozititve të tilla si: mbyllje të kompanive, humbje të vendeve të punës në disa sektorë të ekonomisë; por edhe ngritje të firmave të reja, rritje në prodhim, dhe vende të reja pune në sektorë të tjerë të ekonomisë. Pra, liberalizimi tregtar është i shoqëruar me reduktim të vendeve të punës nga njëra anë, por edhe me krijim të tyre nga ana tjetër. Nëse rezultati neto, në periudhën afatshkurtër, në efektet e punësimit, është pozitiv apo negativ, varet kryesisht nga faktorët specifikë të vendit, të tilla si: funksionimi i tregut të punës. Ndërsa në periudhën afatgjatë, rritja dhe përfitimet në eficiense, të shkaktuara nga liberalizimi tregtar, pritet të çojnë në efekte pozitive punësimi, si në termat e sasisë ashtu dhe të cilësisë së punës ose dhe të të dyjave së bashku [Anderson dhe Martin (2006), Bouwt (2005), Decreux dhe Fontagné (2006) dhe Polaski (2006)]. Efektet negative të sipërpërmendura, të strategjive të theksuara proteksioniste, nxjerrin më së miri në pah rëndësinë e liberalizimit tregtar në zhvillimin e përfitimeve dinamike në produktivitet dhe si rrjedhim në rritjen ekonomike, përfitime të cilat nuk duhet nënvlerësuar. Literatura empirike 2, sugjeron se reforma e tregjeve të produkteve, duke përfshirë liberalizimin tregtar, është një nga faktorët që ndihmon në 1 OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development) 2003, The Sources of Economic Growth in OECD Countries, OECD Economics Department, Paris OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development) 2005, Trade and Structural Adjustment: Embracing Globalisation, Paris; 2 Frankel, J.A. and Romer, D. 1999, Does trade cause growth?, American Economic Review, vol. 89, no. 3, fq Tressel, T. 2008, Does Technological Diffusion Explain Australia s Productivity Performance?, IMF Working Paper, WP/08/4. Soana JAUPLLARI (TEKA) 114

129 Kapitulli 3: Ndikimi i liberalizimit tregtar në konkurueshmërinë e ekonomisë shqiptare shpjegimin e performancave mjaf të mira në produktivitet, të shumë vendeve të zhvilluara, që nga fillimi i viteve Në përgjithësi, pranohet se vendet mund të arrijnë përfitime në efiçencën alokative (të arritura nëpërmjet (ri)alokimit të burimeve në sektorët eficientë të ekonomisë) nëpërmjet liberalizimit tregtar. Megjithatë, reformat tregtare - të cilat gjithashtu synojnë në rritjen e konkurrences për produktet e importit nëpërmjet inkurajimit të prodhuesve vendas për të arritur përfitime në produktivitet, - duhet të përqëndrohen edhe në përdorimin e teknologjisë më të mirë, dhe përmirësimin e praktikave të biznesit ose në inovacion dhe/ose në adoptimin më të shpejtë të ideve të reja. Përmirësimi i efiçiencës së brendshme dhe liberalizimi i barrierave tregtare të vendeve të tjera, do të përmirësojë pozicionin kompetitiv të eksportuesve, dhe si rrjedhim eksporte më të mëdha mund të shoqërohen me përfitime në produktivitet. Pikërisht, eksperienca dhe njohuritë e përftuara në tregjet e eksporteve mund të shndërrohen në përfitime produktiviteti. Eksporti mund të lejojë prodhuesit të zgjerojnë outputin dhe të përdorin ekonomitë e shkallës, si rrjedhim të ulin kostot mesatare të prodhimit. Gjithashtu, në përfundim, mund të thuhet se një ekonomi më efiçiente do të hapë rrugën për mundësi të reja në investimet e huaja, duke udhëhequr në transferimin e njohurive teknike (know-how) dhe akumulimin e kapitalit, i cili në kthim mund të stimulojë rritjen në produktivitet dhe mund të çojë në një rritje ekonomike më të lartë. Megjithatë, nëse proçeset liberalizuese nuk shoqërohen me masa balancuese, mund të sjellin edhe efekte të padëshirueshme, veçanërisht në periudha afatshkurtra. Rezultatet bëhen më të prekshme në periudha afatgjata, pasi të jenë amortizuar pasojat fillestare. Përfitimet që mund të rrjedhin nga liberalizimi zakonisht vlerësohen sipas dy niveleve: atij mikroekonomik dhe makroekonomik. Përfitimet kryesore në nivel mikroekonomik Çmime më afër çmimeve në konkurencën perfekte, si pasojë e futjes së më shumë firmave në degë Çmime më të ulta për shkak të eleminimit të tarifave Përmirësim i zhvillimit teknologjik Soana JAUPLLARI (TEKA) 115

130 Kapitulli 3: Ndikimi i liberalizimit tregtar në konkurueshmërinë e ekonomisë shqiptare Gjithashtu, prodhuesit vendas do të përfitojnë nga hapja e tregjeve dhe çmimet më të ulta të inputeve, duke shfrytëzuar në këtë mënyrë akoma më mirë avantazhet krahasuese të vendit. Gjithashtu, nuk duhet të harrojmë dhe atë ç ka përfiton qeveria si rregullatore e mekanizmit të tregut. Në pamje të parë, duket se shteti do të humbasë apo do të zvogëlojë të ardhurat si pasojë e uljes apo dhe eleminimit të tarifave. Por nga ana tjetër, fitimet e prodhuesve do të rriten dhe si rrjedhim shteti do të kompesohet me të ardhura më të lartë nëpërmjet taksave mbi fitimet e këtyre prodhuese, për të mos përmendur më tej përmirësime të tjera si ato të defiçitit tregtar apo dhe treguesve të tjerë. Përfitimet kryesore në nivel makroekonomik Shpërndarje më efiçente e burimeve Rritje të efiçensës në ekonomi Kontroll më i mirë i inflacionit Rritja e efiçensës së ekonomisë është pasojë e rritjes së efiçensës në firma të veçanta dhe kështu në degë të caktuara, dhe në tërë ekonominë. Kur konkurrenca është e madhe, edhe efiçensa kërkohet maksimale; në të kundërt, forcat e tregut do të nxjerrin jashtë loje ata që nuk i përmbahen këtij rregulli. Pra, siç u tha edhe më sipër, në kompleks me faktorët e tjerë vjen dhe përmirësimi i treguesve makro. Si pasojë e çmimeve më të ulta të diktuara nga konkurenca, do të ulet inflacioni. Gjithashtu, edhe defiçiti tregtar do të ulet si pasojë e përmirësimit të pozitës ndërkombëtare në tregjet botërore, e cila vjen prej marrëveshjeve që shoqërojnë integrimin e që pasohen nga heqje reciproke të kufizimeve për eksportet Impakti i liberalizimit tregtar në konkurrueshmëri. Pikëpamje teorike Megjithatë, e rëndësishme është që proçesi i liberalizimit të mos pësojë regres apo çarje gjatë rrugës së tij, sepse kjo do të sjellë anë të tjera negative, përkeqësim të situatës makroekonomike, duke vonuar apo dhe zvogëluar përfitimet potenciale të integrimit. Soana JAUPLLARI (TEKA) 116

131 Kapitulli 3: Ndikimi i liberalizimit tregtar në konkurueshmërinë e ekonomisë shqiptare 3.1.2/A Evolucioni i teorive mbi konkurrueshmërinë Siç u shpreh edhe në çështjen pararendëse, një nga përfitimet kryesore dinamike që sjell liberalizimi tregtar, është edhe rritja e konkurrueshmërisë. Si rrjedhim, studimi i ndikimit të proçesit të liberalizimit tregtar mbi këtë faktor, merr një rëndësi të veçantë, veçanërisht për ekonomitë në zhvillim. Ky do të jetë edhe objekti kryesor i studimit në vazhdim të këtij kapitulli, veçanërisht analizuar për rastin e Shqipërisë. Por, përpara se të nisim këtë analizë, le të prezantojmë shkurtimisht bazat teorike mbi të cilat ngrihen teoritë mbi konkurueshmërinë. Në përgjithësi, ekzistojnë dy pikëpamje thelbësore në trajtimin teorik të konkurrueshmërisë: perspektiva e strategjive të biznesit dhe perspektiva e teknologjisë dhe informacionit. Perspektiva e strategjive të biznesit ka në qendër të saj analizat dhe kërkimet e politikave të biznesit, të cilat kërkojnë të përqëndrohen në performancën e grupfirmave ose/dhe thjesht të firmave individuale. Ndërsa, perspektiva e dytë në konkurrueshmëri, fokusohet në inovacion dhe analizat e impaktit që ai sjell në nivel biznesi por edhe kombëtar, si dhe në rolin aktiv për politika publike në nxitjen e konkurrueshmërisë kombëtare. Inovacioni është konsideruar si burimi kryesor i konkurrueshmërisë dhe zhvillimit ekonomik në nivel global (Edquist, 2001) 3. Teoritë kryesore ekonomike mbi konkurrueshmërinë, parë në këto dy këndvështrime, mund të organizohen si më poshtë: Cikli i produktit të jetës së Vernon (Vernon, 1996) 4, i cili fokusohet në shpjegimin e natyrës së stadeve të ndryshme të industrializimit, tregtisë dhe investimet e huaja direkte. Teoria Diamond e Porter mbi avantazhet krahasuese (Michael Porter, 1990) 5, e cila fokusohet në mënyrën se si duhet të kryhet përdorimi dhe menaxhimi i politikave ekonomike të qeverisë dhe strategjive të biznesit, me qëllim rritjen dhe thellimin e avantazheve konkurruese të një vendi. 3 Edquist, C. (2001). Systems of Innovation for Development., Background paper for the UNIDO World Industrial Development Report 4 Vernon, R. (1996). International Investments and International Trade in the Product Cycle., Quartely Journal ofeconomics, May, fq: Porter,M. (1990). The Competitive Advantage of Nations., London, Macmillan Press Soana JAUPLLARI (TEKA) 117

132 Kapitulli 3: Ndikimi i liberalizimit tregtar në konkurueshmërinë e ekonomisë shqiptare Modeli i nëntë faktorëve (Cho, 1994) 6, i cili është një modifikim dhe zgjerim i modelit të Porter-it. Kjo teori fokusohet në shpjegimin e konkurrueshmërisë së një vendi nëpërmjet përdorimit të faktorëve humanë dhe tipeve të ndryshme të faktorëve fizikë. Teoria e inovacionit Kapacitetet e trefishta, (Michael Best, 2000) 7, e cila argumenton se që të arrihet një rritje ekonomike e qëndrueshme, kërkohet një avancim i sinkronizuar në shumë fronte apo degë. Për shkak të rëndësisë dhe përdorimi të gjerë të modelit të Porter në analiza të ndryshme të konkurrueshmërisë, le të ndalemi më hollësisht në shpjegimin e tij. Sipas Porter, në stadin e parë, zhvillimi i konkurrueshmërisë së një vendi është i drejtuar nga kushtet e faktorëve të tillë si: fuqia e lirë punëtore, si dhe burimet natyrore. Stadi i dytë, udhëhiqet nga investimet. Ai bazohet tek strategjitë e firmave, struktura e tyre dhe konkurrenca midis tyre. Stadi i tretë, karakterizohet nga fakti se, konkurrueshmëria përveçse mbështetet nga të gjithë faktorët e mësipërm, udhëhiqet së pari nga inovacionet. Stadi i katërt është edhe stadi më i avancuar, karakterizuar nga një zgjerim dhe zhvillim i mëtejshëm i avantazheve konkurruese. Duke përdorur katër stadet e zhvillimit të Porter, mund të identifikohen edhe strategjitë në drejtim të zhvillimit të ekonomisë së vendit si dhe ndikimet që ato kanë në mbarëvajtjen e strategjive të firmave vendase. Kontributi më i rëndësishëm i punës së Porter, qëndron në ndërthurjen që ai u bën elementëve të konkurrueshmërisë, dhe studimin e tyre si në nivel ekonomie individuale, por edhe në nivel industrie apo dhe më gjerë, në nivel rajoni. Teoria e Porter dhe stadet e dhëna prej tij, janë tashmë një model gjerësisht i përdorur në vlerësimin e konkurrueshmërisë për vende të ndryshme, nga institucione të rëndësishme ekonomike, në raporte të ndryshme vjetore 8. 6 Cho, D.S. (1994). A dynamic approach to international competitiveness., Journal of Far Eastern Business, Volume 1(1), fq: Best, M. (2000). Discovering Regional Competitive Advantage. Business History Conference, 2000, vol (2) 8 Vlen të përmendet Raporti Global i Konkurueshmërisë, nga Forumi Ekonomik Botëror Soana JAUPLLARI (TEKA) 118

133 Kapitulli 3: Ndikimi i liberalizimit tregtar në konkurueshmërinë e ekonomisë shqiptare Kontributet kryesore të punës së Porterit në debatin mbi konkurrueshmërinë kombëtare, e vënë theksin kryesisht mbi dinamikat e konkurrencës, fokusohen në dimensionet jo me karakter çmimi të konkurrueshmërisë si dhe në analizat e tipeve të ndryshme të burimeve (të avancuara kundrejt atyre bazë, burimeve të përgjithësuara kundrejt atyre të specializuara), industrive Cluster si dhe në rivalitet. Përveç kontributeve të sipërpërmendura, korniza e paraqitur nga Porter paraqet edhe disa probleme thelbësore. Së pari, ai lë mënjanë aktivitetet ndërkombëtare të biznesit (Rugman, 1991) 9. Së dyti, korniza e Porter nuk jep orientime të qarta për politikat rreth ndarjes së duhur të punës në sektorin privat, publik dhe në organizata. Së fundmi, kjo skemë nuk merr parasysh problemet organizative si elementë përcaktues të konkurrueshmërisë dhe rritjes ekonomike (Hämäläinen, 2003) 10. Ekonomitë e fazës së parë, të udhëhequra nga faktorët, i kërkojnë burimet e konkurrueshmërisë në faktorët bazë të prodhimit të tilla si puna jo e kualifikuar, burimet natyrore. Si shembull, mund të përmendet rasti i Irlandës para viteve 80. Ekonomitë që mund të klasifikohen si të fazës së dytë, i kërkojnë burimet e konkurrueshmërisë në tërheqjen e IHD-ve si dhe në transferimin nga vendet e tjera brenda vendit të teknologjisë më të përparuar, me qëllim përdorimin me më shumë efiçensë të faktorëve bazë të prodhimit si fuqia punëtore, kapitali etj. Si shembull i kësaj faze mund të përmendet rasti i Japonisë gjatë viteve 60. Ndërsa, ekonomitë të cilat klasifikohen si të fazës së tretë, i kërkojnë burimet e konkurrueshmërisë në të gjithë faktorët e sipërpërmendur. Këtu vlen të përmendet shembulli i Italisë pas vitit 1970, Irlanda pas vitit Ndërsa faza e fundit e zhvillimit të konkurrueshmërisë, karakterizohet nga erozioni i avantazheve konkurruese. Këtu mund të përmendim rastin e Anglisë pas luftës së dytë botërore. Strategjitë e biznesit për fazën e parë, profilizohen si strategji të orientuara nga burimet bazë natyrore, të cilat synojnë zhvillimin e tyre, investimet në industritë përpunuese, bujqësi, dhe bizneset e vogla. Mbështjetja e këtyre sektorëve mund të 9 Rugman, (1991). Diamond in the rough., Bussiness Quartely, 55(3), fq: Hämäläinen., (2003). National Competitiveness and Economic Growth. Cheltenham, Edward Elgar Soana JAUPLLARI (TEKA) 119

134 Kapitulli 3: Ndikimi i liberalizimit tregtar në konkurueshmërinë e ekonomisë shqiptare forcohet akoma më shumë kur shoqërohet me zbatimin e politikave subvencionuese apo të taksave të ulta për bizneset. Politikat që duhet të ndjekin bizneset gjatë fazës së dytë, kanë strategji kryeore orientimin drejt eksporteve, rritjes së prodhimit vendas dhe veçanërisht, zhvillimin e sektorit të shërbimeve. Kjo fazë zakonisht shoqërohet me investime të shtuara publike dhe private në infrastrukturë, teknologji, kapitalin human. Si shembull, brenda rajonit mund të merret rasti i Kroacisë, e cila pas vitit 2000, mbështetur edhe nga ndihmat finaciare të Bashkimit Europian, u kthye në një ekonomi të orientuar nga investimet, me synim të veçantë rritjen në tregtinë e shërbimeve. Strategjitë e biznesit të fazës së tretë, profilizohen si strategji të orientura thelbësisht nga inovacioni, duke synuar adaptimin e teknologjisë së re, prodhimin e produkteve dhe shërbimeve me vlerë të lartë të shtuar në zinxhirin e vlerës dhe me nivel të lartë inovativ. Teoria e nëntë faktorëve, duke qenë një zgjerim i teorisë së Porter, fokusohet në shpjegimin e konkurrueshmërisë së një vendi nëpërmjet përdorimit të faktorëve humanë dhe tipeve të ndryshme të faktorëve fizikë. Faktorët humanë përfshijnë: punonjësit, ekspertët të cilët formulojnë dhe zbatojnë plane ekonomike, manaxherët vendimmarrës, inxhinierët të cilët implementojnë teknologjinë. Në faktorët fizikë përfshihen katër elementë të tjerë: burimet e zotëruara, kërkesa e brendshme, industritë lidhëse dhe suportuese dhe mjedisi i biznesit. Një faktor jashtëm, i nënti, i emërtuar mundësi (chance), i shtohet këtij grupi, për të kompletuar plotësisht modelin e nëntë faktorëve. Ndryshimet midis modelit të nëntë faktorëve dhe modelit të Porter, qëndrojnë në ndarjen dhe organizimin e faktorëve si dhe në shtimin e faktorëve të rinj. Modeli i Porter përfshin si burimet natyrore dhe punën në kategorinë e kushteve të faktorëve, ndërsa sipas modelit të nëntë faktorëve, burimet natyrore kategorizohen në emërtimin e burimeve të zotëruara, ndërkohë që puna përfshihet në kategorinë punonjës. Teoria e Porter dhe fazat e dhëna prej tij mbi zhvillimin e konkurrueshmërisë së një vendi, janë përdorur gjerësisht nga Forumi Ekonomik Botëror, në raportet e përvitshme të analizimit të ekonomive botërore në termat e konkurureshmërisë. Soana JAUPLLARI (TEKA) 120

135 Kapitulli 3: Ndikimi i liberalizimit tregtar në konkurueshmërinë e ekonomisë shqiptare Ç mund të themi për rastin e Shqipërisë dhe konkretisht për vendin që zë ekonomia shqiptare në vlerësimet e këtij raporti? Raporti global mbi konkurrueshmërinë ( ), bazuar në indeksin e konkurrueshmërisë globale , e rendit Shqipërinë në vendin e 88 -të, ndër 139 vende /ekonomi. Pozicionimi i Shqipërisë është përmirësuar me 6 vende, krahasuar me renditjen në raportin , (sipas të cilit Shqipëria renditej në vendin e 96 ). Sipas indeksit global të konkurueshmërisë, , Shqipëria u vlerësua me 3.9 pikë (sipas një vlerësimi i cila varion nga 1-7), duke qëndruar 0.2 pikë më lart se një vit më parë. Në përgjithësi të gjitha vendet e rajonit pozicionohen më mirë se Shqipëria, përveç Bosnie - Hercegovinës dhe Serbisë, të cilat renditen disa vende më poshtë. Duke patur parasysh tre elementët përbërës të këtij indeksi ( elementë bazë, stimulues të efiçensës, faktorë inovativ dhe sofistikues ), ekonomia shqiptare mori pikët më të larta në dimensionin elementë bazë, (4.4 pikë), duke u pozicionuar në vendin e 75. Nëse përqëndrohemi tek pilarët 12 brenda këtyre dimensioneve, mund të themi se pilarët të renditur më mirë janë: shëndeti dhe edukimi primar (5.9 pikë), efiçensa e tregut të punës (4.5 pikë), mjedisi makroekonomik (4.2 pikë), dhe efiçensa e tregut të të mirave (4.2 pikë). Pilarët të renditur më dobët janë: inovacioni, (2.6 pikë), përmasat e tregut (2.8 pikë), tërheqja e teknologjisë (3.5 pikë), dhe infrastruktura (3.5 pikë). Përsa i përket faktorëve të lidhur me tregtinë në pilarin efiçensa e tregut të të mirave, Shqipëria renditet mjaft mirë në elementët: tarifa tregtare (në vendin e 44 ), dhe shpërhapja e barrierave tarifore (në vendin e 49 ). Situata nuk është kaq e mirë në zbatimi i proçedurave doganore (në vendin e 82 nga vendi i 92, një vit më parë), edhe pse tregohen përmirësime krahasuar me vitin e kaluar. Faktorët më problematikë për të bërë biznes janë aksesi në financim, korrupsioni dhe sistemi i taksave, ndjekur nga burokracia inefiçente qeveritare dhe destabiliteti politik. 11 Indeksi GCI llogaritet si mestare e ponderuar e tre indekseve të përgjithshme, të cilët përshkruajnë: elemenët bazë, nxitësit e eficiensës, faktorët e inovacionit dhe sofistikimit. Ai shprehet si më poshtë: GCI w E. Baze w Eficienca w w Inovacion ij j 1 i j 2 i 1 j 1 j 2 ku i është indeksi i vendit dhe j është faza e zhvillimit të vendit 12 Vlerësohen gjithsej 12 pilarë, grupuar në 3 indekset e përgjithshme të GCI Soana JAUPLLARI (TEKA) 121

136 Kapitulli 3: Ndikimi i liberalizimit tregtar në konkurueshmërinë e ekonomisë shqiptare Skema 1: Fazat e zhvillimit të ekonomisë shqiptare Burimi: The Global Competitiveness Report , World Economic Forum Tre dimensionet e sipërpërmendura përbëjnë çelësin për zhvillimin e secilës fazë. Konkretisht, dimensioni Elementë Bazë përbën çelësin për ekonomitë e udhëhequra nga faktorët; dimensioni Nxitës të Efiçensës përbën çelësin për ekonomitë e udhëhequra nga efiçensa; dhe dimensioni Faktorë të Inovacionit dhe Sofistikimit përbën çelësin për ekonomitë e udhëhequra nga inovacioni. Aktualisht, sipas këtij raporti, ekonomia shqiptare vlerësohet të jetë në fazën e dytë, udhëhequr nga faktorët e efiçensës, ndërkohë që disa vite më parë vlerësohej të ishte në fazën e parë /B Debati teorik mbi liberalizimi tregtar dhe ndikimin në konkurueshmëri Teoritë mbi tregtinë ndërkombëtare dhe rritjen ekonomike tregojnë se këta faktorë janë të lidhur pozitivisht me njëri-tjetrin. Teoria sugjeron se liberalizimi i tregtisë do të ndikojë pozitivisht në rritjen e efiçensës në produktivitet, duke krijuar si rrjedhojë një ambjent kompetitiv dhe alokim më të mirë të burimeve. Teoria mbi tregtinë gjithashtu predikon se, vendet do të kenë akses në tregjet botërore, duke lejuar ekonominë e një vendi të zgjerohet dhe të përfitojë nga ekonomitë e shkallës 13. Për më tepër, adoptimi i teknologjive të reja si benefit i tregtisë ndërkombëtare - mund të nxisë produktivitetin e vendit. Ndikimi në konkurrueshmëri perceptohet si një ndër efektet dinamike të liberalizimit tregtar. Vështirësia në investigimin e burimeve të konkurueshmërisë buron nga kompleksiteti i përkufizimit të termit. Në drejtim të përkufizimit të konkurrueshmërisë janë përdorur definicione dhe si rrjedhim dhe metodologji të ndryshme (Grossam & 13 Haussmann, R., Prichett, L and Rodrik, D. (2006) Growth Accelerations, Journal of Economic Growth, 10: Fageberg, J., Knell, M. & Srholec, M. (2004). The Competitiveness of Nations: Economic Growth in ECE Region. Geneva, UNECE 2004, Economic Survey of Europe 2/2004: Soana JAUPLLARI (TEKA) 122