REPUBLIKA E MAQEDONISË MINISTRIA E ARSIMIT DHE SHKENCËS REPUBLIKËN E MAQEDONISË ME DOKUMENTET S H O Q Ë R U E S E P R O G R A M O R E

Transcription

1 REPUBLIKA E MAQEDONISË MINISTRIA E ARSIMIT DHE SHKENCËS PROGRAMI NACIONAL PËR ZHVILLIMIN E ARSIMIT NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË ME DOKUMENTET S H O Q Ë R U E S E P R O G R A M O R E

2 REPUBLIKA E MAQEDONISË MINISTRIA E ARSIMIT DHE SHKENCËS Programi nacional për zhvillimin e arsimit në RepublikËn e MaqedonisË ME DOKUMENTET SHOQËRUESE PROGRAMORE

3 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë Botues: Ministria e Arsimit dhe Shkencës e Republikës së Maqedonisë Dizajnimi dhe përgatitja: Koma lab Shtypi: Maniko Grafiks Ekzemplarë: 250 Përkthimi nga gjuha maqedone: Lumnie Ajdari Kreshnik Ajdini Lekturimi: Lejlane Rushiti Përgjegjës për botimin shqip: Agim Rushiti Përkrahur financiarisht nga: Fondacioni Instituti shoqëria e hapur - Maqedoni

4 PËRMBAJTJA PARATHËNIE 5 PROGRAMI NACIONAL PËR ZHVILLIMIN E ARSIMIT NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN E EDUKIMIT DHE ARSIMIMIT PARASHKOLLOR 61 PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN E ARSIMIT FILLOR 89 PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN E ARSIMIT TË MESËM DHE ARSIMIT PAS TË MESËM 145 PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN E ARSIMIT TË LARTË 239 PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN PROFESIONAL TË KUADRIT SHKOLLOR 293 PROGRAMI PËR SIGURIMIN DHE KONTROLLIN E CILËSISË NË ARSIM 343 PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN E PËRKRAHJES INSTITUCIONALE TË REFORMAVE NË ARSIM 371 PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN E TIK NË ARSIM 391 Programi për arsimim të të rriturve në Republikën e Maqedonisë në kontekst të mësimit të PËRJETSHËM 431

5 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë

6 parathënie Të nderuar, Sikurse në botë ashtu edhe te ne, në dekadën e fundit të shekullit të kaluar dhe në fillim të këtij shekulli, në sistemin arsimor ndeshen inovacione të shumta që nxiten nga ndryshimet e mjedisit që i rrethon. Nga njëra anë u paraqitën ndryshime të thella në humanizëm dhe në rregullimet shoqërore, kurse nga ana tjetër zhvillimi tekniko-teknologjik përjeton ekspansion deri në kufij të paparashikueshëm. Këto trende i diktojnë subjektet ekonomike, më saktësisht ndërmarrësit dhe menaxhuesit e tyre. Nga shkenca kërkohen zgjidhje të reja. Vlera e e përdorshme e njohurisë në disa lëmi është vetëm disa vite. Shpejtësia e transmetimit së informatave vazhdimisht rritet. Përthellohet ndarja ndërmjet shteteve të zhvilluara dhe atyre të pazhvilluara në botë, si dhe ndërmjet të pasurve dhe të varfurve në një shtet. Procesi i globalizimit promovohet në të gjitha sferat. Në kushte të atilla ndryshohen sistemet e vlerave, kurse me të edhe mënyra e të jetuarit. Kjo periudhë për gjeneratat e reja karakterizohet me rritjen e dëshirës për cilësi më të mirë të jetesës dhe krijimit të të mirave të reja, të dëshirës së njohjes së botës dhe avanturizmit të theksuar, vetëdije më të lartë ekologjike, dëshirë për argëtim dhe jetë të lirë, pavarësi dhe individualitet më të madh. Por, gjithashtu hasen edhe disa dukuri negative, siç janë varshmëria nga duhani, alkooli dhe droga; sjellje të pakulturuara dhe të pahijshme në vendet publike; raporte më liberale në shkollë gjatë orëve dhe midis tyre; jomotivim për disa aktivitete të dobishme jashta mësimit; krizë e vlerave dhe moralit. Në rrethana të tilla, shkollat nuk arrijnë të gjenden në mënyrë më adekuate. Përshtatja drejt kërkesave të reja realizohet me vështërsi, me ndjenjë se ndryshimet i rrënojnë konceptet e tyre të mira të vjetra e që i takojnë kohërave të mira të vjetra. Ajo është në thelb arsyeja për ndryshimet e realizuara me ngadalësi. Mënyra e vjetruar e punës, shpie deri tek ajo që të produkohen kuadro të cilët nuk janë të përgatitur në mënyrë adekuate t i përgjigjen nevojave të tregut të punës. Si imperativ i filozofisë së vendosur për mësim të përjetshëm, imponohet nevoja për institucionalizimin e sistemit për arsimim të vazhdueshëm dhe arsimim të të rriturve.

7 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë E gjithë kjo kërkon vendosje të re të organizimit të shkollave dhe zhvillim të sistemit të institucioneve për përkrahje dhe zhvillim të arsimimit në nivel qendror. Në atë kontekst, para menaxhuesit të shkollës parashtrohen kërkesa të zakonshme të reja, kurse ai merr rol të ri. Në vend të kënaqjes të deritanishme të funksionit udhëheqës pedagogjik dhe, më shumë ose më pak, administrator, drejtori i shkollës merr përgjegjësi më të madhe shoqërore si udhëheqës, i cili i krijon, promovon, realizon dhe evaluon ndryshimet në shkollë. Procesi i edukimit të njeriut paraqet nxënie të njohurive, shkathtësive dhe aftësive për zotërimin me mënyrat për përmbushjen e nevojave (komponenta arsimore) dhe fitimin e përvojave jetësore dhe të punës, formimin e qëndrimeve, zhvillimin kritik ndaj punës, të mirës, vlerave botërore rreth tij (komponenta edukative). Qasja bashkëkohore është se në arsimim duhet shikuar sikurse në investim (kjo është theksuar në dokumentin e OECD dhe publikuar në vitin 1986). Nevoja dhe mënyra për të arritur në rezultatet më të mira nga investimi në arsim, vetëm e promovon dhe afirmon tezën për domosdoshmëri të zhvillimit të menaxhimit në shkollë. Përveç kësaj, anëtarët në shkollë - nxënësit dhe arsimtarët, posedojnë nevoja, interese, vlera, besime, të pritura të ndryshme, stile të sjelljes, stile të komunikimit. Roli i menaxhimit në shkollë, në atë kontest, është që të sendërtojë ura ndërmjet këtyre daljeve të ndryshme konceptuale. Sot në botë ekziston tendencë e fuqishme për krijimin e shoqërisë ndërmarrëse, sikurse në vendet e zhvilluara ashtu edhe në vendet në tranzicion. Baza e secilës shoqëri ndërmarrëse është krijimi i vetëdijes dhe kulturës ndërmarrëse te secili individ dhe shoqërisë në përgjithësi. Evidente është se në vendet në tranzicion, e në veçanti në shtetin tonë, ekziston sistem i aftësuar i dobët për trajnim dhe arsimim, si një ndër aspektet e potencialit njerëzor. Institucionet arsimore kanë problem me ballafaqimin me nevojat në rritje, por edhe me numrin dhe llojllojshmërinë e grupeve në shenjestër. Njëra nga shkaqet për këtë është mungesa e madhe e fleksibilitetit dhe adaptibilitetit në strukturat e këtyre institucioneve dhe qasja e tyre drejt ndryshimeve. Vijëzimi i tyre i pengon edhe në riaftësimin dhe riformulimin e kurikulumeve. Sistemet arsimore akoma tentojnë të vendosin theks tej mase ndaj njohurive akademike. Në këtë kontekst, duhet të afirmohet qasja e mësimit të përjetshëm. Në kuadër të Unionit Evropian, afirmimi i kësaj qasjeje kërkon zhvillim të kulturës për mësim në nivel individual dhe institucional, në të gjitha sferat, në jetën publike dhe atë private. Kjo paraqet përparësi kulmore, për arsye të dy shkaqeve vijuese: 1. Evropa tenton drejt krijimit të shoqërisë dhe ekonomisë që bazohet në njohuri. Qasja deri te informatat dhe njohuritë aktuale, bashkarisht me motivimin dhe gjindshmërinë për shfrytëzimin sofistikues të këtyre resurseve, mbetet çelës për cilësinë e përgjithshme të jetës dhe punës së njerëzve.

8 2. Bota në të cilën sot jetojnë evropianët, është shoqërisht dhe politikisht e ndërlikuar dhe komplekse. Shumica e njerëzve dëshirojnë ta planifikojnë jetën e tyre dhe presin të kontribuojnë në mënyrë aktive në shoqëri, dhe për këtë duhet të mësojnë që të jetojnë me dallimet kulturore, etnike dhe gjuhësore. Arsimimi, kuptuar në mendim më të gjërë të fjalës, është çelësi për mësim dhe kuptim, me qëllim të përgjigjes së këtyre cytjeve. Të vetëdijshëm për këto cytje dhe në nivel të shtetit tonë, nevoja për përshtatjen e diverzitetit real të shoqërisë edhe në sistemin shumëgjuhësh të arsimit, është dhe do të mbetet lëndë e zhvillimit të përditshëm të shoqërisë demokratike te ne dhe në Evropë. Këto dy karakteristika të ndryshimeve bashkëkohoro shoqërore dhe ekonomike janë të lidhura mes veti. Ato paraqesin dy qëllime të njësishme të filozofisë ndaj mësimit të përjetshëm, e ato janë: promovimi i individit në shoqëri, si qytetar aktiv dhe promovimi i mundësive për punësim. Duke u nisur nga paraprakja, në sferën e arsimit promovohen disa trende të reja. Njëra prej tyre është edhe ajo e arritjes së shkathtësive të reja për të gjithë ose qasja universale dhe e vazhdueshme deri te mësimi, me qëllim të fitohen dhe të përmirësohen shkathtësitë e nevojshme për participimin në shoqëri, në të cilën dituria është me rëndësi të veçantë. Këto shkathtësi të reja elementare përfshijnë punë në kompjuter, gjuhë të huaja, kulturë teknologjike, ndërmarrje dhe shkathtësi sociale. Investimi më i madh në resurset njerëzore ose ngritja e theksuar e nivelit të investimeve në resurset njerëzore është me qëllim që të vendosë përparësi mbi vlerën më të rëndësishme të Evropës njerëzit. Njëra nga mënyrat do të ishte që të kërkohet pajtueshmëri mbi partnerët social me të cilën kompanitë do të parashtrojnë qëllime për aftësim të vazhduar ose kontinual. Inovimet në procesin mësimor dhe të nxënit ose zhvillimi i metodave efektive të të nxënit dhe të mësuarit kontinum të të nxënit për gjatë tërë jetës, mbeten çelës për suksesin. Sistemet për mësim doemos të adaptohen drejt mënyrës së ndryshueshme të jetesës. Para së gjithash, kjo dmth. revizion i përgjithshëm dhe reformë e arsimimit inicial dhe aftësimit për vendin e punës, si dhe aftësimit të atyre që i mbajnë kurset, gjegjësisht arsimtarët. Roli i tyre është akoma më shumë në drejtim të jenë mentorë, udhëheqës dhe mediatorë. Vlerësimi i të nxënit të mësimit ose përmirësimi i mënyrave në të cilat kuptohet pjesëmarrja e nxënësve dhe arsimtarëve në procesin e të nxënit dhe rezultatet nga ai, dhe si ato të vlerësohen, fiton në rëndësi. Diplomat, çertifikatat dhe kualifikimet paraqesin referencë të rëndësishme, si për punëdhënësit, ashtu edhe për individët, edhe atë si në tregun e punës ashtu edhe në organizatat. Sipas kësaj, modernizimi i sistemit nacional të çertifikimit për ekonomitë e reja si dhe kushtet e reja shoqërore, mbetën moment i rëndësishëm në të gjitha pjesët e UE.

9 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë Afrimi i të nxënit ose sigurimi i mundësive për mësim aq sa është e mundur më afër kandidatëve në bashkësitë e tyre, dhe me përkrahje të kapaciteteve të pajisura me kompjutor, është gjithashtu trend botëror. Për pjesën më të madhe të njerëzve, nga mosha e hershme e deri në pleqëri, të nxënit e njohurive ndodh në nivel lokal. Autoritetet lokale dhe rajonale janë ato që e sigurojnë infrastrukturën e qasjes deri te mësimi i përjetshëm, duke përfshirë mbrojtjen e fëmijëve, transportin dhe shërbimet sociale. Në botë tani më është vendosur paradigma: nga shoqëria që mëson, në shoqëri që din. Bëhet fjalë për shoqëri të qytetarëve proaktiv dhe qytetarëve ndërmarrës. Në këtë kontekst, arsimi fiton rol kyç. Njëherësh, në shkollat tona duhet të edukohen individë të cilët do të jenë të aftë që të ballafaqohen me sfidat e kohës në të cilën do të jetojnë dhe punojnë. Procesi interaktiv i të mësuarit që nga fëmijët do të krijojë, ashtu siç prejudikoi në mënyrë metaforike filozofi i njohur Edgar Moren, kokë që mendon e jo kokë që mban mend, do të duhej të jetë thelbi i reformave të përgjithshme në arsim, jo vetëm te ne por edhe më gjërë. Duke patur parasysh gjithë këtë, Ministria e Arsimit dhe Shkencës e Republikës së Maqedonisë miratoi vendim të rëndësishëm, e kjo ishte që të përgatitet Programi nacional për zhvillimin e arsimit, si dokument strategjik i cili duhet t i vërtetojë drejtimet e zhvillimit të arsimit deri në vitin e Ky projekt i rëndësishëm i Ministrisë është realizuar me mbështetje financiare nga Instituti shoqëria e hapur Maqedoni dhe ajo që është më e rëndësishme për të njejtën, është sigurimi i mënyrës transparente të hartimit të Programit, me pjesëmarrjen e të gjitha subjekteve të interesuara në vend. Ministër i Arsimit dhe Shkencës Dr. Azis K. Pollozhani

10 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në RepublikËn e MaqedonisË >>>>>>>>>>>>>> Grupi nacional i ekspertëve: Dr. Tale Geramitçioski, koordinator Dr. Zoran Vellkovski Dr. Zoran T. Popovski Dr. Emilija Simovska Dr. Xheladin Murati Dr. Snezhana Adamçeska Agim Rushiti Mr. Laste Spasovski Dr. Hasan Jashari Aspasija Haxhishçe Suzana Kiranxiska Mr. Shefqet Zekolli Latif Ismaili Trajçe Gjorgjijevski

11 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë

12 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë Arsimimi për të ardhmën tonë më të mirë Programi nacional i përkushtohet zhvillimit dhe përparimit të diturive dhe përforcimin e kulturës së të jetuarit të qytetarëve të Republikës së Maqedonisë. Ajo mëton të jap kontribut të plotë pë realizimin e zhvillimit të qëndrueshëm dhë përmirësim të shoqërisë dhe afirmimin e saj si anëtor i barbartë dhe i respektuar në qarqet evropiane dhe botërore. Programi nacional për zhvillimin e arsimit ndihmon për zhvillimin efektiv të sistemit arsimor, që disponon mekanizma të përgatitjes së të rinjëve dhe të rriturve për të gjitha cytjet dhe ndryshimet me të cilat do të ballafaqohen me të nesërmen që vjen. Programi nacional duhet të rezultojë me arkitekturë arsimore të bazuar në vlera adekuate për drejtimet kryesore zhvillimore, karakteristike për botën bashkëkohore dhe të mjaftueshme që të kontribuojë për plotësimin e nevojave urgjente dhe të rëndësishme të shoqërisë, por që me këtë rast mos të margjinalizohet obligimi për mbrojtjen e kulturës dhe traditës nacionale. Standardet e larta në arsim do të kontribuojnë për zhvillimin e mendimit të lirë, diturisë, inovacioneve dhe kreativitetin si baza të shoqërisë, zhvillimin e saj dhe mirëqenien e çdo anëtari të saj. Kuvendi i Republikës së Maqedonisë 11

13 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë

14 I. Qëllimi i programit Ministria e Arsimit dhe Shkencës e Republikës së Maqedonisë ka përgjegjësi shoqërore të krijojë kushte për përparimin e arsimit dhe mundësinë e rritjes së mirëqenies së qytetarëve. Pasojat e aktiviteteve që i ndërmerr Ministria janë afatgjate të fuqishme dhe ndikojnë drejtëpërdrejt në jetën e çdo qytetari. Kushtet dhe mundësitë për preventivë dhe kompensim që Ministria i ofron në planin e arsimimit dhe trajnimit, hulumtimeve, zhvillimit dhe afirmimit të vlerave kulturore, janë me domethënie thelbore për përcaktimet jetësore të të rinjëve dhe të rriturve. Programi nacional për zhvillimin e arsimit i anticipon nevojat afatgjate të shtetit në planin e arsimit dhe implikon gatishmëri që garanton se vizioni, idetë dhe vlerat që i përmban do të realizohen. Vlera strategjike e këtij dokumenti, për çdo qytetar dhe pjesëmarrës në arsimim, është mundësia që qëllimet dhe përcaktimet e tyre të mund të realizohen. Programi i parashikon ndryshimet e ardhshme në sferat vendore, ndryshimet në Ministrinë e Arsimit dhe Shkencës, ndryshimet në shoqëri dhe ndryshimet në rrethin ndërkombëtar, duke nxjerrë në pah qëllimet e rëndësishme që duhet të sendërtohen. Programi, gjithashtu, është i fokusuar në administrim dhe udhëheqjen me zhvillimin. Kjo është e domosdoshme që të vërtetohen trendet dominante të zhvillimit në rrethin e ngushtë dhe të gjerë si dhe ndikimi i tyre mbi zhvillimin dhe organizimin e monitoringut të vendimeve dalëse. Karakteristikat dhe efikasiteti i organizatës janë kyçe për orvajtjet që ndërmirren për arritjen e qëllimeve të pritura. II. Cytjet Arsimi është e drejta fundamentale e njeriut. Ai u mundëson fëmijëve, të rinjve dhe të rriturve forcë që në mënyrë kritike të mendojnë, të bëjnë zgjedhje dhe të përmirësojnë jetën. Rrethin e mbyllur të varfërisë e thyen dhe është rrethanë kyçe e zhvillimit socialo ekonomik. (EFA, UNESKO) Ngjarjet nga gjysma e dytë e shekullit 20, shkaktuan disa cytje kyçe me të cilat ballafaqohet njerëzimi në fillim të shekullit 21. Zhvillimi i teknologjisë kompjuterike, sistemet bashkëkohore të informatave, shkaktuan revolucion në sferën e punës dhe jetës së njerëzve. Ekonomitë, nga prodhimi manuel i standardizuar, u transformuan në prodhim të nduarnduarshëm dhe në njohuri të bazuara në shërbime dhe të mira. Falë zhvillimit të sistemeve komunikuese dhe mobilizimit të njerëzve, arritëm te një proces të afrimit kulturor të popujve të botës. Përforcimi i marrëdhënieve interaktive dhe bashkëpunuese, para se gjithash ekonomike, e përshpejtojnë procesin e integrimit politik. Globalizimi politik, kulturor dhe ai ekologjik, u bënë përcaktues të zhvillimit të vendeve në botë. 13

15 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë Kjo arkitekturë e re planetare implikon iniciativa që kanë për qëllim zgjidhjen e çështjeve të popujve në botë. Në nivelin më të lartë ndërkombëtar, sot flitet për transformime politike, procese integruese, intelektualizim të profesionit dhe punës; shkallë të lartë të papunësisë, shtim të varfërisë, luftë për të drejtat e njeriut (mbrojtje të fëmijëve, të përbuzurve, të grupeve të margjinalizuara dhe diskriminauara të njerëzve etj.); multikulturalizëm, mbipopullim; çështje në sferën e mbrojtjes sociale dhe shëndetësore, bilinguizëm dhe multilinguizëm si nevojë për ofrim dhe mirëkuptim të ndërsjellë, çështje në sferën e mbrojtjes së ambientit jetësor; afirmimi i dimensionit ekonomik të njohurisë etj. Globalizimi ekonomik, politik, arsimor dhe ekologjik, nga njëra anë, dhe përcaktimi i Republikës së Maqedonisë për integrim në proceset e bashkëpunimeve evropiane dhe botërore, nga ana tjetër, i nxisin kapacitetet e shtetit, ato njerëzore dhe materiale, si një nga parakushtet për arritjen e këtyre qëllimeve. Sistemi arsimor, hulumtimet dhe risitë dhe zhvillimi i të mirave dhe njohurive të bazuara në aftësi, manifestohen si elemente përbërëse të kësaj kompetence. Suksesi nacional dhe ai ndërkombëtarë i Republikës së Maqedonisë, drejtëpërdrejt është i determinuar nga qenia e standardeve të larta në arsim, përparimi i hulumtimeve dhe përforcimi i kreativitetit dhe risive, kultivimit të specifikave në dallimet kulturore dhe përdorimi i teknologjisë bashkëkohore komunikative dhe informative. Në periudhën e ardhshme, Republika e Maqedonisë do të ballafaqohet me zgjidhjen e një varg çështjesh të rëndësishme, siç janë: përforcimi i zhvillimit ekonomik, përparimi i kompetencave dhe procedurave për sjelljen e vendimeve, forcimin e bashkëpunimit ndëretnik në fushën e kulturës si dhe sendërtimin e qëllimeve lidhur me proceset integruese politiko-ekonomike. Qëllimi parësor, në rastin tonë, do të jetë përforcimi i kompetivitetit të shtetit, si cilësi që do të mundësojë zgjidhjen optimale të çështjeve në fjalë si dhe përfshirjen e të rinjve dhe të të rriturve në proceset arsimore dhe hulumtimet shkencore, në bashkëpunim me vendet e Unionit Evropian dhe vendet tjera në botë. Pjesëmarrja aktive e Republikës së Maqedonisë në proceset globale integruese, nënkupton marrjen mbi vete të përgjegjësisë për plotësimin e politikës globale në sferën e arsimit. Në këtë drejtim, Ministria për Arsim dhe Shkencë do ta merr mbi vete përgjegjësinë për realizimin e qëllimeve, parimeve dhe porosive që janë të theksuara në dokumentet ndërkombëtare për zhvillimin e arsimit në Evropë dhe botë. Programi Arsimimi për të gjithë, i UNESKO-s, Qëllimet mijëvjeçare të KB dhe Procesi i Bolonjës, janë kornizë referente që përmbajnë pjesën më të madhe të qëllimeve që Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të orvatet t i realizojë përmes Programit nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë. Krahas rritjes së internacionalizimit të bashkëpunimit dhe zhvillimit, Republika e Maqedonisë, gjatë procesit të ndryshimeve të saja, bën përpjekje ndryshimet t i 14

16 sendërtojë në frymën e pluralizmit dhe ndryshimeve të vlerave. Përpjekjet e saja vërehen në orvajtjet për sendërtim të barazisë dhe tejdukshmërisë në veprim, me kultivim të theksuar të frymës për bashkëjetesë, demokraci dhe cilësi. Për këtë qëllim, bëhen përpjekje të ndërtohen mekanizma të qarta për bashkëpunim nacional dhe internacional dhe arkitekturë e re vlerash që do të duhej t i kënaq kërkesat e proceseve të zhvillimit dhe bashkëpunimit ndërkombëtar, nga njëra anë, ndërkohë që do të ndihmojë në zgjidhjen e brendshme të çështjeve shtetërore, nga ana tjetër. Nga këto orvajtje, do të duhej të rezultoj sendërtimi i një hapësire të gjërë ofertash që do të siguronin mundësi për zgjedhje të shumënduarshme të çdo qytetari për përparim në karierë në përputhje me përcaktimet e tija jetësore. Ndërkaq, në rastin me fëmijët dhe të rinjtë, duhet theksuar domosdo se do t u ofrohet arsimim që do t i kultivojë kapacitetet e tyre, do t i respektojë interesat dhe prirjet e tyre dhe do t u ofrojë mundësi të bëjnë zgjedhjen dhe të vijnë në shprehje përmes proceseve edukativo-arsimore. Ndryshimet në strukturën e moshës së popullatës në Republikën e Maqedonisë, flasin se numri i foshnjeve të lindura bie çdo vit, pavarësisht nga përkatësia nacionale. Përjashtim bëjnë disa grupe të veçanta etnike (romët), ku numri i foshnjeve të lindura është në rritje. Në të ardhmen, numri i popullatës së re pritet të zvogëlohet në relacion me numrin e të rriturve dhe të moshuarve. Ky trend, në mënyrë të dukshme përcakton krijimin e politikës arsimore në shtet, veçanërisht sa i përket rrjetit që ofrojnë shërbimet arsimore dhe ndikimi i tyre grumbullues, si dhe specifitetet dhe karakterin e mundësive arsimore që do të duhej t i zbatojë shteti në të ardhmen. Papunësia dhe zvogëlimi i mundësive për participim në punësimin e të rinjve, gjithashtu, ndikon në strukturimin e nevojave arsimore. Një nga cytjet kyçe për kreatorët e politikës arsimore dhe sistemet arsimore në tërësi, në periudhën e ardhshme do të jetë ngritja e nivelit të arsimimit të të rinjëve dhe të rriturve, me theks të veçantë të rritjes së cilësisë së kompetencave profesionale dhe sociale. Objektivizmi i konceptit për mësim të përjetshëm dhe trajnim duhet të ndihmojë në rivendosjen e një lidhjeje dinamike të arsimit me tregun e punës dhe ndryshimet shoqërore. Ofrimi i kushteve për rritje të vazhdueshme, ndryshim dhe freskim të kompetencave të të rinjëve dhe të rriturve do të implikojë pozita më të mira startuese gjatë kalimit nga mësimi në punë, ruajtja ose ndërrimi i vendit të punës si dhe pjesëmarrja aktive në proceset vendimmarrëse demokratike. Parakushti themelor për sendërtim të këtij qëllimi është ngritja e cilësisë dhe fuqisë së atyre që ofrojnë shërbime arsimore, kulturore dhe sportive dhe ndërtim mekanizmash për veprim efektiv të tyre në përforcimin e kapaciteteve dhe përparimin e cilësisë të jetës individuale dhe shëndetit psiko-fizik i të rinjëve dhe të rriturve. 15

17 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë Në pajtim me strategjitë afatgjate për zhvillim ekonomik në nivel shtetëror, e nevojshme është të ndërtohen strategji veç e veç për zhvillim ekonomik në nivel regjional. Me një rast të tillë do të definohen projeksionet për zhvillim të kuadrove dhe zvogëlimin e papunësisë. Në funksion të rritjes së mundësive për punësim, është e nevojshëm zbatimi paralel i ndryshimeve në sferën e arsimit. Me një rast të tillë, punësimi do të jetë i përcaktuar, jo vetëm nga hapat e rritjes ekonomike dhe oferta e tregut të punës, por edhe nga efikasiteti i sendërtimit të politikës arsimore në nivel të rajonit. Zhvillimi ekonomik dhe kulturor i secilit rajon dhe atij shtetëror në tërësi, do të varen nga statusi i njohurive dhe cilësive profesionale të shkollës me përparësi të vlerave në rajon dhe shtet. Ata duhet ta kenë statusin e faktorit vendimtar për zhvillim të suksesshëm ekonomiko-kulturor, përkundër nepotizmit dhe favorizimit partiak. Vetëm në atë mënyrë mund t i bëjmë ballë kërkesave të ekonomisë globale dhe të pafrenueshmes teknologjike informatike dhe ndikimit të tyre ndaj strukturës së profesioneve dhe profileve dhe frytit të njohurive, punë e bazuar në të gjitha fushat. Zhvillimi i shpejtë dhe zbatimi i shpeshtë i teknologjisë informatike në të gjitha fushat e manifestimeve të njeriut, janë disa nga karakteristikat themelore të dekadave të fundit të shekullit tonë. Me përmasa të gjera planetare në të gjitha format e veprimtarisë së njeriut, zhvillimi i industrisë informatike, e veçanërisht teknologjia kompjuterike, në masë të madhe e aktualizon çështjen për promovimin e shkrim-leximit informatik, si njëra nga kompetencat kyçe me të cilat duhet të disponojë i riu dhe i rrituri. Republika e Maqedonisë, në planet e veta zhvilluese, duhet të rrumbullaksojë, jo vetëm instalimin e ri të teknologjisë informatike në të gjitha sektoret e veprimit, por edhe: rritjen e potencialit kadrovik nga informatika në vend, përforcimin e arsimimit informatik dhe trajnimin në të gjitha sektoret e veprimit, aftësimin funksional ose shkrim-leximin kompjuterik të të rinjëve dhe të rriturve për sektorët e ngopura në teknologjinë e re informatike, përparimin e arsimimit informatik të detyruar dhe arsimimit postdetyruar, dhe përdorimin e TIK në funksion të rritjes së frytshmërisë të sistemit arsimor. Në këtë drejtim, njohja dhe puna me TIK paraqet pjesën thelbore të kompetencave të të rinjve dhe të rriturve dhe kusht për frytshmërinë e manifesimit në sferën e punës dhe të jetës politikoshoqërore. Në periullën e ardhshme, Republika e Maqedonisë duhet të sigurojë stabilitet fundamental të ekonomisë nacionale. Kjo nënkupton sendërtimin e rritjes ekonomike, përforcimin e kompetencës të sektorit publik dhe atij privat, sajimin e frytshëm ligjvënës dhe mekanizmat për sigurim dhe efektivitetin e proceseve ekonomike. Arritja e këtyre qëllimeve, drejtëpërdrejtë është përcaktuar nga shteti, si përcaktim për përkrahjen e arsimimit dhe trajnimit, implementimi i teknologjisë së lartë dhe përdorimi i saj efektiv, zmadhimi i efikasitetit në sektorin publik dhe të praktikuarit e standardeve dhe vlerave të larta. Cilësia duhet të jetë bazë e 16

18 shquar e daljes nga vështirësitë. Prandaj, shteti duhet të bëjë revizion të sistemit për financimin e zhvillimit të të mirave njerëzore, përkatësisht shqyrtim të atyre ekzistuese dhe burimeve alternative për financim dhe të ndërtojë mekanizma për ndarje efektive e funksionale të mjeteve për arsim dhe hulumtim. Duke marrë parasysh zvogëlimin permanent të mjeteve për arsim dhe hulumtim nga ana e shtetit, duhet mbajtur llogari për aktivitetet/projektet që i zbatojnë fondacionet e vendit dhe fondacionet ndërkombëtare dhe organizatat në sferën e arsimit dhe hulumtimit. Që të kompensohet mungesa dhe në funksion të realizimit të frytshëm të përcaktimeve programore të shtetit, domosdo duhet të bëhet një koordinim në realizimin e aktiviteteve mes shtetit, nga njëra anë, dhe sektorit joqeveritar ndërkombëtar, nga ana tjetër. Është me rëndësi të sigurohet shkallë e lartë e përputhshmërisë mes aktiviteteve të organizatave joqeveritare dhe ndërkombëtare, me prioritetet e caktuara shtetërore në sferën e arsimimit. Në atë mënyrë, do të kemi shfrytëzim të frytshëm të investimeve në arsim dhe kompenzim të mjeteve të pamjaftueshme. Në këtë drejtim, është e domosdoshme që në periudhën e rradhës, të vërtetohet cilat dhe çfarë shërbime do të jep sektori publik, privat dhe ai joqeveritar, dhe në çfarë relacione do të jenë ato shërbime me përcaktimet strategjike të qeverisë. Vështirë mund të prognozojmë dhe të shpresojmë se në të ardhmen financimi në sektorin publik do të rritet, pa marrë parasysh gjendjen në ekonominë nacionale. Duke marrë parasysh rritjen e kërkesës për mjete për financimin e përkujdesit shëndetësor, pensionimi dhe ndërhyrja investive në sferën ekonomike, në pritje është që mjetet e buxhetit për financim të arsimit në mënyrë permanente të zvogëlohen. Nga pikëpamja e planifikimit të mjeteve buxhetore për financimin e arsimit dhe zbulimin e burimeve alternative për financim, me rëndësi të posaçme është të vërtetohet çfarë ekonomie dhe veprimtarie shërbyese do të zhvillohen në vetëqeverisjet vendore. Zhvillimi i vendit në periudhën e ardhshme, e bashkë me të edhe arsimi, në masë të madhe do të përcaktohet nga ajo se çfare raportesh do të zhvillohen në mes pushtetit qëndror dhe pushtetit rajonal dhe çfarë modele dhe mekanizma për financim do të ndërtohen. Inkluzioni social dhe participimi i të rinjve dhe të rriturve në proceset e vendosjes, do të jetë çështje me rëndësi për Republikën e Maqedonisë. Në periudhën e rradhës duhet të përshpejtohen orvajtjet për promovim të të gjitha formave dhe aktiviteteve që kanë për qëllim afirmimin e të rinjve dhe të të rriturve në sferën sociale. Kjo nënkupton përforcimin e angazhimit volonter, i objektivizuar përmes promovimit të aktiviteteve kulturore dhe sportive dhe aktiviteteve të ndryshme rinore. Aktivitetet volontere duhet të mundësojnë inkluzion social, të ndikojnë në zhvillimin dhe përparimin e vlerave qytetare dhe t i aftësojnë të rinjtë për rregullimin dhe qeverisjen me jetën e tyre. Nga pikëpamja e inkluzionit social dhe participimit të të rinjëve në 17

19 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë proceset e vendimmarrjes, roli i institucioneve arsimore është i madh. Prandaj, Qeveria si dhe të gjitha subjektet në arsim, duhet t i përshpejtojnë orvajtjet për përmbajtje të projekteve që i përfshijnë aktivitetet e volunterëve, nga njëra anë, dhe institucionet arsimore, nga ana tjetër. Në funksion të inkluzionit dhe participimit social, i domosdoshëm është forcimi i iniciativës që vepron në sektorin joformal, veçanërisht të atyre që kanë për qëllim trajnimin për ngritjen arsimore dhe kulturore të popullatës të të rinjve dhe të rriturve, me theks të veçantë ndaj popullatës me arsimim të hendikepuar. Pritet që iniciativat e këtilla të rezultojnë me krijimin e mundësive, përmes kanaleve vepruese jashtë institucionale dhe jashtë politike, të formohen dhe të përparojnë kompetencat e të rinjëve dhe të rriturve për participim më të madh dhe ndikim në procese për vendimmarrje në nivel vendor dhe shtetëror. Programi nacional për zhvillimin e arsimit duhet të mundësojë kompatibilitet më të madh të standardeve nacionale me standardet e Unionit Evropian dhe më gjërë, zhvillimin demokratik dhe përparimin e shoqërisë qytetare si dhe zhvillim të integruar dhe bashkëkohor të tregut ekonomik të vendit. Kushti themelor për realizimin e frytshëm e një koncepcioni të këtillë, paraqet angazhim plotësues për krijimin e klimës dhe kulturës për administrim, që do të etablojë arsimin si faktor dhe gjenerator të rëndësishëm të zhvillimit në të gjitha sferat e shoqërisë dhe do ta tejkalojë mendimin sipas të cilës arsimi trajtohet si sektor konsumues. Që andej, imponohet nevoja e domosdoshme për përputhshmëri të përpjekjeve të Qeverisë së Republikës së Maqedonisë në tërësi, e jo vetëm e Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës, me bashkësitë vendore, organizatat joqeveritare dhe të subjekteve tjera të vendit dhe atyre ndërkombëtare. III. VIZIONI Republika e Maqedonisë është shoqëri ku arsimi dhe trajnimi, kultura dhe shkenca, janë faktorë kyç për mirëqenien e qytetarëve dhe forcimit të ekonomisë. Republika e Maqedonisë orvatet të jetë anëtare e barabartë e respektuar në rrethin Evropian dhe atë Botëror, ky është orientimi i përhershëm i saj. Ajo është shumë e vendosur të shkojë pas hapave të rregullimit bashkëkohor shtetëror, aty ku arsimi dhe trajnimi, kultura, shkenca dhe inovacionet janë faktorë kyç për mirëqenien e qytetarëve dhe forcimit të ekonomisë nacionale. 18

20 IV. MISIONI Programi nacional për zhvillimin e arsimit ka misionin që, përmes zhvillimit të sistemit edukativo-arsimor, të ndihmojë Republikën e Maqedonisë në orvajtjet e saja për pjesëmarrje të barabartë dhe të respektuar në proceset botërore, para se gjithash në proceset evropiane politiko-ekonomike integruese dhe të krijojë kushte për prevencë dhe shfrytëzim të frytshëm të fryteve nga globalizimi i arsimit, politikës, kulturës dhe ekonomisë. Një mision të këtillë, Programi nacional për zhvillim të arsimit bën përpjekje ta sendërtojë me ndihmën e një orientimi afatgjatë të dëshmuar dhe intervenimeve të frytshme në këto fusha kyçe-strategjike: 1. Arsimim për të gjithë / sigurim i arsimimit të barabartë. 2. Përparimi i kulturës së të jetuarit. 3. Rritja e participimit social. 4. Rritja e kompetencës arsimore, kulturore dhe ekonomike të shoqërisë në Maqedoni. 5. Forcimi dhe përparimi i bashkëpunimit ndërkombëtar. 6. Udhëheqja me ndryshimet. V. Vlerat dhe parimet mbi të cilat mbështetet programi nacional Si pjesë e Qeverisë së Republikës së Maqedonisë, Ministria e Arsimit dhe Shkencës është përgjegjëse për zhvillimin e arsimit, shkencës dhe sportit dhe bashkëpunimit ndërkombëtar në këto fusha. Korniza ideore e Ministrisë është koncepti për mësim të përjetshëm, që përpiqet ta sendërtojë përmes promovimit të arsimit, krijimit të kushteve të përshtashme për prodhimtari dhe diseminacion të diturive, përforcim të kompetencave të të rinjëve dhe të rriturve për inkluzion social dhe participim, përkrahje e iniciativave të qytetarëve, vënja e balansit mes sektorit formal e jo formal dhe participimi i përgjithshëm në proceset për sendërtimin e idesë për mirëqenien e çdokujt. Mirëqenia sociale, kulturore, fizike dhe intelektuale e qytetarëve të Republikës së Maqedonisë, janë vlera të përgjithshme në të cilat mbështetet Programi nacional për zhvillim të arsimit në Republikën e Maqedonisë. Mirëqenia e qytetarëve njëkohësisht d.m.th. edhe mirëqenia e shtetit në tërësi, dhe anasjelltas. Në këtë drejtim, zhvillimi i qytetarit të orientuar kompetent, kreativ dhe i kapitalit njerëzor të ndërtuar mbi parimet etike, të kuptuar si faktor kyç që ndikon në zhvillimin politiko-social dhe ekonomik të shtetit dhe kompetencës së tij ndërkombëtare, është qëllimi parësor i këtij programi. 19

21 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë Programi nacional kujdeset që, në frymën e vlerave qytetëruese bashkëkohore, siç janë: dituria, demokracia, drejtësia, toleranca dhe njerëzorja, t i krijojë drejtimet themelore për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë. Gjatë kësaj, në kuadër të qëllimeve të nënvizuara për realizim, orvatet me përpikëri t i respektojë principet gjenerale mbi të cilat bazohet zhvillimi i arsimit në Republikën e Maqedonisë, siç janë parimet: cilësi, përgjegjësi qytetare, lidhja me tregun e punës, ekonomizimi, të qenët i drejtë, transparenca dhe integrimi. VI. LËMITË kyçe për ndërhyrje 1. ARSIMIMI PËR TË GJITHË Republika e Maqedonisë do të merr masa për garantim për mundësi të barabarta në arsim për secilin qytetar, pa dallim nga mosha, gjinia, aftësitë, përkatësia etnike dhe përcaktimi religjioz. Qeveria dhe Ministria e Arsimit dhe Shkencës janë përgjegjëse për sigurimin e kushteve të barabarta për qasje në të gjitha format e arsimimit të secilit qytetar. Qëllimet: Zhvillim për mundësi arsimore për të gjithë Në Republikën e Maqedonisë jetojnë banorë nga të cilët janë të gjinisë mashkullore (50,22%), kurse 1.007,170 janë të gjinisë femërore (49,80%). Karakteristikë e përgjithshme e lëvizjes së popullatës në Republikën e Maqedonisë është zvogëlimi i vogël i shtimit së popullatës. Shkalla natyrore e shtimit së popullatës, e cila me vitin 1990 ishte 9.70, në vitin 2002 u zvogëlua në Në dekadën e fundit paraqitet zvogëlimi i shkallës së shtimit së fëmijëve. Nga të foshnjeve të lindura me 1989, ky numër u zvogëlua në fëmijë në vitin Popullata me moshë më se 65 vjeçare, në vitin 1991 ka marrë pjesë në numrin e përgjithshëm me 8,15%, kurse në vitin 2002 ajo bën pjesë me 10,57% dhe pritet që me vitin 2015 të jetë afër 14%. Qëllimi i politikës arsimore i çdo vendi është të sigurojë mundësi për arritjen e nivelit të arsimit përkatës për çdo njërin dhe për të gjitha grupet e të rriturve dhe të sigurojë se të gjithë zotërojnë njohuri, shkathtësi dhe qëndrime që janë në pajtim me kërkesat e shoqërisë dhe të tregut të punës. Pikërisht për këtë, arsimimi duhet të jetë i kapshëm për secilin që jeton në truallin e Republikës së Maqedonisë, pavarësisht nga mosha, gjinia, përcaktimi religjioz, gjendja shëndetësore, përkatësia etnike dhe gjendja socialo-financiare. Gjithashtu, arsimi dhe stërvitja duhet t i ketë të gjitha kushtet për efektshmëri dhe efikasitet, që të jenë në gjendje që të gjithëve t u ofrojnë arsim të përgjithshëm dhe profesional. Arsimin duhet ta karakterizojë strukturë e caktuar dinamike dhe fleksibile, që do të mundësojë moblizim të nxënësve, studentëve dhe kuadrove të 20

22 mësimdhënësve pa pengesa horizontale dhe vertikale, që do të funksionojnë me mekanizma të qarta që do të mundësojnë adaptimin dhe gatishmërinë e tij për ballafaqim me kërkesat për ndryshime të individëve dhe shoqërisë në përgjithësi. Gjithashtu, arsimi duhet t i tejkalojë çështjet dhe t i eliminojë faktorët që nxisin apstinencë arsimore dhe vërshim të shfrytëzuesve të shërbimeve të arsimit. Mundësia e kushteve të njëjta për arsimim në truallin e Republikës së Maqedonisë, në periudhën e rradhës, do të kushtëzohet me balansim të dallimeve që ekzistojnë mes mjediseve urbane dhe atyre rurale, si dhe mes rajoneve të zhvilluara dhe të pazhvilluara. Veçanërisht duhet pasur kujdes për dallimet që do të manifestohen në sferat e: cilësisë së mësimdhënësve, kushteve për të mësuar, infrastrukturës adekuate, posedim me kuadër përkatës dhe qasja fizike në institucionet arsimore. Për këtë qëllim, në periudhën e ardhshme do të miren masa për përmirësimin e kushteve për të mësuar dhe infrastrukturës në rajonet rurale, përfshirjen sa më e madhe të fëmijëve nga vendet më pak të zhvilluara në të gjitha nivelet e shkollimit, ndërtimi i beneficioneve gjatë procesit të punësimit për kuadrin arsimor i cili do të punonte në këto mjedise, përforcimi i sistemit për përsosmëri profesionale të kuadrit të tashëm arsimor dhe tejkalimi i problemeve me qasjen fizike në institucionet arsimore, përmes zgjidhjes së çështjes së shërbimit të transportit të nxënësve. Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të ndërtojë zgjidhje sistemore për krijimin e mundësive të njëllojta dhe qasje në arsimim për fëmijët me nevoja të veçanta. Për këtë qëllim, duhet të përputhen orvajtjet për inkluzim të fëmijëve me pengesa në zhvillim. Kjo nënkupton koordinimin e ndërhyrjes dhe përputhshmërisë të komponentës programore, ofrimi i kushteve (kadrovike dhe infrastrukturale) në institucionet edukativo-arsimore dhe trajnim plotësues i kuadrove të tashme për punë me kategorinë e këtillë të fëmijëve. Decentralizimi në arsim Analizat e gjertanishme për gjendjen në arsim (sidomosnë atë parashkollor, fillor dhe e të mesëm) flasin se njëra nga çështjet kyçe në këtë sferë,është centralizimi i theksuar. Gjendja e këtillë gjeneronte numrin e madh të problemeve, si: vënja e ashpërt e sistemit, margjinalizimi i veçantive që dalin nga specifikat e rajonit/vendi ku vepron enti arsimor, veçanërisht sa i përket mundësisë për t i bërë bashkëkohore kurikulumet, ekzistimi i procedurave të ndërlikuara burokratike gjatë marrjes së vendimeve, ngathtësia e sistemit që t i adaptohet dinamikës së ndryshimeve, si në sferën e arsimit, ashtu edhe në ndryshimin që rrjedh nga zhvillimi ekonomiko-social i shetit dhe komunave, procedurat e zgjedhjes së kuadrit arsimor dhe administrativ ishin të fokusuara në një qendër të vendosjes Ministri, çka ndikoi në dominimin partiak, etnik dhe të interesit personal në zbatimin e procedurës zgjedhore dhe margjinalizimi i profesionalizmit dhe cilësisë si kriter 21

23 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë zgjedhor; margjinalizim i interesit, por edhe i përgjegjësisë së shkollës, prindërve dhe bashkësisë vendore për funksionim të frytshëm; mundësitë për përpunimin dhe zbatimin e planit zhvillimor shkollor ishte i limituar me procedura të ndërlikuara byrokratike, me mundësi të zvogëluara për gjetjen e burimeve alternative për financim; vendosja centraliste kontriuboi për funksionimin e politikës jokonsistente, pa mbështetje programore, për ndarjen e mjeteve financiare, që në masë të madhe udhëhiqej nga motive voluntariste; procesi i lidhjes së arsimit dhe punës pengohej me zvogëlimin e ingerancave të enteve arsimore që të vendosin pavarësisht për sendërtim me subjekte ekonomike përkatëse vendore e regjionale, si dhe me pamundësinë e subjekteve ekonomike të kenë ndikim më të madh në përpilimin e kurikulumeve në entet arsimore, përkatësisht me pamundësinë për sendërtimin e intereseve të tyre; vendosja centraliste e zgjedhjes së teksteve shkollore rezulton me formimin e monopoleve gjatë përpunimit të tyre, shtypjes dhe distribuimit në nivel shtetëror, me ç rast drejtëpërdrejtë cënohen parimet pedagogjike për korelacion të burimit të të mësuarit me specificitetet e konsumuesit dhe hapësirës ku zbatohet procesi i të mësuarit. Me vendosjen centraliste të sistemit arsimor, entet arsimore erdhën në pozitë që të luajnë rolin e sendërtuesit të tërthortë të politikës arsimore, me pamundësi ta zbatojnë edhe rolin e kreatorëve të tërthortë të veprimtarisë vetijake. Në përiudhën e ardhshme, do të merren masa të tejkalohen problemet që ishin si pasojë e vendosjes të theksuar centraliste të arsimit në Republikën e Maqedonisë. Me decentralizim, në arsim do të bëhet redistribuimi i përgjegjësisë për çështjet kryesore në arsim (përmirësimi i cilësisë së arsimimit, përforcimi profesional i mësimdhënësve, financimi) në tri shkallët e sistemit arsimor-qëndror, vendor dhe shkollor. Përgjegjësitë do të rriten në nivel vendor dhe shkollor, në llogari të koncentrimit të përgjegjësive në nivel qëndror. Këto përshtatje do të përmbajnë: riorganizim të administratës arsimore dhe menaxhimi përmes ligjeve të reja për vetëqeverisje vendore dhe financim i vetëqeverisjes vendore, të përmirësuarit e menaxhimit dhe administrimit me arsimin, duke përfshirë koncepte dhe kapacitete strategjike në nivel qëndror, Zhvillim të sistemit më të frytshëm të planifikimit financiar, alokacione dhe menaxhim financiar (formula per kapita e përmirësuar), të përmirësuarit e menaxhimit në nivel vendor dhe atij shkollor, si dhe i profesionalizmit dhe efikasiteti i të punësuarve në shkolla dhe vetëqeverisjen vendore, definimi preciz dhe restrukturimi i rolit dhe përgjegjësive të enteve administrative në të tri nivelet, 22

24 ndërtimi i sistemit të vetëqeverisjes shkollore dhe sigurimi i trajnimit për menaxhues të shkollës për drejtorët e shkollës, evalvim shfrytëzim të kapaciteteve të institucioneve administrative për monitorim dhe vlerësim të shkollave.1 Një operacionalizim i këtillë i decentralzimit inicon, ndërtimin e një qëndrimi të qartë se në cilën pjesë të sferës arsimore qeveria do ta merr përgjegjësinë, e në cilën pjesë përgjegjësia do t i bie subjekteve vendore. Për funksionim të frytshëm të këtij qëndrimi, veç mbështetjes ligjore të procesit të decentralizimit, duhet të ndërtohen indikatorë, mekanizma dhe instrumente për kontroll të cilësisë, si kriter themelor që do ta determinojë statusin e entit arsimor si dhe përgjegjësitë dhe beneficionet e saja të normuara në nivel shtetëror. Organet shtetërore do të jenë përgjegjës për kontrollin ekstern të cilësisë së enteve arsimore, ndërkohë që subjektet vendore, para së gjithash entet arsimore dhe autoritetet vendore, do të jenë përgjegjës për sigurim të kushteve për cilësi më të lartë në pajtim me standardet nacionale për cilësi në arsim. Ndarja e fuqisë dhe përgjegjësisë prej asaj shtetërore në atë vendore dhe në nivel regjional, duhet të jetë e fokusar në: transmetimi i përgjegjësisë komunave për themelimin e shkollave fillore dhe atyre të mesme, që nënkupton se ata do të jenë pronar të pasurisë shkollore, do t i definojnë planet financiare vjetore të shkollave dhe do të miratojnë bilancin përfundimtar, do të ndikojnë në zgjedhjen e drejtorëve të shkollave përmes përfaqësuesve të tyre në këshillat e shkollës, do të emërojnë kandidatin e zgjedhur dhe me rrjedhën e kohës do të jenë përgjegjës për rrjetin shkollor, me fjalë tjera ata do të kenë të drejtën e hapjes dhe mbylljes së shkollave, transmetimi i përgjegjësive për mbajtjen e enteve arsimore nga ana e vet entit dhe autoriteteve vendore, transmetimi i përgjegjësisë për financim të pjesërishëm të arsimit nga buxheti vendor, transmetimi i përgjegjësisë për monitoring permanent dhe kontroll intern të cilësisë të procesit arsimor mbi entet arsimore, këshillave prindore dhe autoritetet vendore, ofrimi i kushteve dhe mundësive për hyrje në arsim të kapitalit privat, ofrimi i kushteve dhe mundësive për participim më të madh në krijimin e kurikulumit vendor, nga ana e të gjithë subjekteve të interesuara shkollore dhe vendore, dhënia e lirisë më të madhe enteve arsimore gjatë punësimit të mësimdhënësve, administratorëve, kuadrit udhëheqës dhe atij ndihmës, në mënyrë 1 The Education Modernization Project and Strategie Priorities in the Education System, World Bank,

25 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë që participimi i subjekteve vendore, para së gjithash prindërve, gjatë këtij procesi duhet të jetë e detyrueshme, ofrimi i mundësive për respektimin e rregullave të tregut të hapur gjatë përpunimit, shtypjes dhe distribuimit të teksteve shkollore dhe mjeteve mësimore, transmetimi i përgjegjësisë për trajnimin e kuadrit të mësimdhënësve dhe atij udhëheqës, në kushte të tregut të gjërë të shërbimeve arsimore, që funksionon në bazë të programeve të akredituara për trajnim të mësimdhënësve, drejtorëve dhe bashkëpunëtorëve profesional. Këtë kompetencë dhe përgjegjësi, komunat do ta zbatojnë në bazë të publikimit të përgatitur Doracak për kompetencat e komunave në sektorin arsimor, në pajtim me dispozitat ligjore ekzistuese. Në kushte të arsimit të decentralizuar, qeveria duhet t i merr ingerencat dhe përgjegjësit për: legjislativën, financimin e pjesërishëm, në bazë të ndarjes të mjeteve për arsim nga buxheti qëndror i komunave në formë të blok dotacioneve. Financimi i këtillë si kriter themelor do t i ketë: numrin e nxënësve, gjendjen e infrastrukturës, cilësinë e punës arsimore të vërtetuar përmes kontrollit ekstern dhe mobilizimin vertikal të nxënësve, kontrollin ekstern të cilësisë së punës të entit arsimor, zbatimin e pjesës eksterne dhe kontrolli i pjesës interne të provimit të maturës dhe atij përfundimtar, përpunimin e standardeve në arsim, përkatësisht indikatorëve për entin efektiv arsimor, akreditimin e programit për trajnim të kuadrit të mësimdhënësve, udhëheqësve dhe atij profesional, licencim të kompetencave, veprimtarive dhe titujve të mësimdhënësve dhe të drejtorëve, vendosjen e interesit shtetëror, përkatësisht i kurikulumit, të cilin çdo ent arsimor domosdo duhet ta respektojë, financimi publik. Zbatimi i proceseve të decentralizimit nuk do të thotë vetëm ndarje të fuqisë, por edhe përcaktim të përgjegjësive. Kjo do të thotë se decentralizimi do të reflektojë ndryshime edhe në statusin dhe rolin e qendrave të fuqisë administrative, atyre vendore dhe politiko regjionale. 24

26 Marrja e përgjegjësisë mbi vete në arsim d.m.th. marrja e përgjegjësisë edhe për financim të tij. Financimi paraqet njërin nga çështjet kyçe që administrimi vetëqeverisës vendor në të ardhmen duhet ta zgjidhë. Tentimi për dobësimin e participimit financiar nga ana e shtetit, mundëson që barra më e madhe në zhvillimin e rajoneve, pra edhe arsimit, të bie mbi buxhetet vendore. Në ç masë buxhetet vendore do të mbajnë presionin zhvillimor të konkurencës, do të varet nga cilësia e planeve zhvillimore të tyre, forcimi i ekonomisë vendore dhe zbatimi korrekt i politikës tatimore. Decentralizimi do të sfidojë që përgjegjësia e fuqisë punuese dhe e dhënësit të shërbimeve gradualisht të demetizohet nga pushteti qëndror, vendor dhe ai rajonal. Ndërkohë që, kjo do të nxitë marrjen e përgjegjësisë edhe për pasojat nga debalansi mes fuqisë punuese dhe ofertës punuese vendore dhe mundësive për arsim që do t i kenë në dispozicion të rinjtë dhe të rriturit. Në disa raste, të rinjtë dhe të rriturit mund të kenë probleme serioze me mundësitë për zgjedhje në sferën e arsimimit dhe të punësimit. Këto çështje, vallë do të jenë më të vogla apo më të mëdha, do të varet para së gjithash nga forca e rajonit dhe kapacitetet e saja për t i kënaq interesat e të rinjëve dhe të të rriturve që rëndojnë në atë rajon. Ndërkohë që, kjo mund të sfidojë rritjen e dallimeve mes rajoneve dhe qeverisë, jo vetëm në pikëpamjen e ofertës arsimore dhe punuese, por edhe në pikëpamje të zhvillimit të gjithëmbarshëm ekonomiko-kulturor. Në këtë drejtim, një nga qëllimet parësore të shtetit në periudhën e rradhës, do të jetë krijimi i rrjetit të efektshëm të dhënësve të shërbimeve arsimore, kulturore dhe rekrativo-sportive, si parakusht për zhvillimin e rajoneve në shtetet me decentralizimit të suksesshëm në arsim. Mirëpo zhvillimi i rajonit, nuk varet vetëm nga përforcimi i kapaciteteve industriale, por edhe nga përparimi dhe shfrytëzimi i efektshëm i rezultateve të hulumtimeve dhe risive, cilësisë së bashkëpunimit mes arsimit dhe ekonomisë, përdorimit të teknologjisë informatiko-komunikuese, resurseve që disponojmë dhe cilësive të kapaciteteve njerëzore. Qasja ndaj instituteve publike arsimore, kulturore dhe sportive, do të sigurohet përmes mekanizmave dhe instrumenteve precize të vërtetuara në bashkëpunim në nivel vendor dhe nacional. Në ç masë qasja do të jetë e siguruar, do të varet nga konsekuenca e autoriteteve vendore për zbatimin e obligimit të tyre për mbrojtjen dhe bashkëkohësimin e rrjetit arsimor, sportiv dhe kulturor dhe kryerjen e përgjegjësisë në mënyrë të denjë nga ana e shtetit për përgatitjen dhe zbatimin e ligjvënies dhe të sistemit financiar. Korrektësia dhe qëndrueshmëria e ligjëvënies janë me rëndësi të posaçme sepse ajo i garanton parimet e barazisë, kurse efektshmëria e ekonomisë vendore dhe nacionale e cakton nivelin e të ardhurave publike. Po qe se këto dy kushte plotësohen, atëherë do të ketë kushte dhe mundësi për qasje të hapur ndaj dhënësve të kushteve publike dhe udhëheqje pa pengesa 25

27 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë dhe inkurajim të nxënësve/studentëve për bërjen e zgjedhjeve, kompletimin e arsimimit të tyre dhe marrje të kualifikimeve. Nxitja e madhe për sistemin arsimor, për një kohë të shkurtë, do të jetë ofrimi i një tregu të gjerë i dhënësve të shërbimeve arsimore për persona të rritur. Plotësimi permanent i kërkesave që rrjedhin nga sferat e punës dhe jeta shoqërore, ofron pozicionim të qartë, përkatësisht sjellje të ligjvënies për arsimim të të rriturve dhe mbështetjen e iniciativës për sendërtimin e programeve për arsimim të të rriturve. Financimi Investimi në arsim, trajnim, shkencë dhe hulumtim, gjithmonë janë investim i pagueshëm dhe faktor më i sigurtë i kompetencës dhe konkurencës nacionale, e me të edhe të zhvillimit të vendit. Kjo, pikërisht, paraqet financim të sigurtë të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës dhe përkrahje adekuate buxhetore. Gjendja: Për vitin 2003, buxheti i arsimit, si përqindje nga BDP, arrin 3,49%. Për periudhën , buxheti për arsim si % nga BDP shënoi rënie për 0,77%. Nga buxheti i përgjithshëm, për arsimin fillor janë ndarë - 59,15%, për arsimin e mesëm - 22,66%, për arsimin e lartë - 12,46%, për standard të nxënsësive - 1,92% dhe për standard të studentëve - 3,81%. Nga mjetet të cilat i kanë marrë shkollat, afër 80% janë për rrogat, kurse në arsimin e lartë kjo përqindje arrin afër 90%. (Burimi: Ministria e financave 2004) Kur dihet se ky sektor gati kryesisht financohet me mjete publike, përgjegjësia për këto investime pa dyshim i takon sektorit publik. Me që pritet presion plotësues për ndarje të mjeteve për arsim dhe trajnim të të rriturve dhe hulumtimeve publike, nevoja për revidim dhe rritje të buxhetit të Ministrisë së Aarsimit dhe Shkencës si dhe gjetja e burimeve alternative për financim, do të paraqet domosdoshmëri në periudhën e ardhshme. Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të orvatet që me ndihmën e aplikimit dhe të koordinimit më të madh në implementimin e aktiviteteve, zvogëlimin e shpenzimeve të panevojshme, bashkëpunimit me autoritetet vendore, bashkëpunimit me fondet ndërkombëtare dhe institucionet dhe pajtueshmërisë të aksioneve të përbashkëta, bashkëpunim me sektorin joqeveritar, duke u mbështetur në kapacitetet ekspertësh, të sigurojë derdhje më të madhe financash në arsim dhe ndarje më korrekte të mjeteve. Me rëndësi të posaçme është të definohet sistemi i qartë i financimit në kushtet e decentralizimit të arsimit. Edhe pse financimi i arsimit në rajonet rurale që janë më pak të banuara është më i madh, nuk duhet të arsyetohet kompromitimi i cilësisë së arsimit dhe trajnimit dhe cungimi i të drejtës së natyrshme për shkollim të secilit. Në këtë drejtim, ndarja e mjeteve do të zhvillohet me efektshmëri, në mënyrë profitabile dhe të drejtë dhe në pajtim me përparësitë e shtetit, duke mbajtur llogari për fuqinë reale financiare të komunave dhe popullatës, sidomos 26

28 për grupet margjinale të popullatës, e verifikuar përmes kritereve objektive. Në këtë drejtim, duhet përforcuar mbikëqyrjen në zbatimin e politikës tatimore dhe sociale dhe respektimi i ligjeve në sektorin ekonomik për çdo komunë në veçanti. Kjo nënkupton largimin e mënyrës lineare për ndarje të mjeteve dhe zbatim të sistemit për financim, që do të stimulojë cilësinë dhe do të dënojë punën jocilësore dhe manipulimet në entet arsimore. Gjatë këtij veprimi, ndarja e mjeteve financiare duhet domosdo të respektojë logjikën e përparësisë të prioriteteve shtetërore. Financimi i pjesërishëm do të zhvillohet në bazë të ndarjes së mjeteve për arsim nga buxheti qëndror i komunave në formë të bllok dotacioneve. Financimi i këtillë, si kreter themelor do të ketë: numrin e nxënësve, gjendjen e infrastrukturës, cilësinë e punës arsimore të verifikuar nga kontrolli ekstern dhe mobilizimi vertikal i nxënësve. Ngritja e nivelit arsimor të popullatës Një nga sfidat kyçe në periudhën e ardhshme do të jetë ngritja e nivelit arsimor i të gjithë të rinjëve dhe të rriturve, me theks të veçantë për zvogëlimin e cilësisë të kompetencave të tyre profesionale, punuese dhe sociale. Analizat e strukturës arsimore e popullatës në Republikën e Maqedonisë, flasin se numri i përgjithshëm i personave mbi 15 vjeç, gati gjysma (49,39%) disponojnë ose nuk disponojnë fare arsimim të ulët (analfabet, me shkollë fillore të pa kryer). Po qe se këtij grupi i shtojmë persona që kanë kryer 3 apo 4 klasë shkollim, gjendja është edhe më alarmante në strukturën arsimore të popullatës në Maqedoni. Një gjendje e këtillë nuk ofron ndjenjën e optimizmit për zhvillimin ekonomik dhe social të vendit. Popullata përgatitja shkollore Gjithsej % Gjithsej Pa arsimim ,85 Shkollë fillore të pa kryer ,77 Arsimim fillor ,77 3 vjet arsimim i mesëm ,64 4 vjet arsimim i mesëm ,45 Arsimim i lartë ,24 Arsimim sipëror ,28 Burimi: Vjetori statistikor 2004 Numri më i madh i të papunësuarve në Maqedoni janë pikërisht ata që kanë nivel të arsimimit të ulët. Nëse kësaj i shtojmë popullatën ekonomikisht jo aktive, në të cilën 62,05% janë të gjinisë femërore, e nga të cilat 67,57% ka nivel arsimor gjer në shkollim fillor të kryer, atëherë gjendja është edhe më e keqe. Nga ana tjetër, përpjekjet e shtetit për përshpejtimin e inkluzimit dhe participimit të popullatës në proceset e vendimmarrijes dhe ndikim në nivel vendor dhe 27

29 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë nacional, në rrethana me popullatë me arsim të hendikepuar në numër të madh, tingëllon më shumë si deklaratë se sa mundësi reale për realizimin e saj. Të papunësuar - përgatitja shkollore Gjithsej % Gjithsej Pa arsimim ,17 Shkolltë fillore të pa kryer ,29 Arsimim fillor ,64 3 vjet shkollë të mesme ,54 4 vjet shkollë të mesme ,31 Arsimim i lartë ,44 Arsimim sipëror ,61 Shkaqe për gjendjen jo të mirë me strukturën arsimore të popullatës ka shumë, por si më dominuese janë: përfshirja jo e kënaqshme e nxënësve/ studentëve, derdhja e nxënësve në arsimin fillor dhe arsimin e mesëm, dominimi i vlerave tradicionale që e margjinalizojnë vlerën e arsimimit e shprehur te disa grupe etnike, niveli i zhvillimit teknologjik që ende vazhdon të tolerojë punëtorë me nivel të ulët të arsimimit, zvogëlimi i mundësive financiare të popullatës, përfshirja e dobët arsimore e grupeve margjinale etj. Gjendja - derdhja e nxënësve: Në periudhën e ardhshme, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të merr masa për eliminimin e derdhjes së numrit të fëmijëve që janë jashtë institucioneve të arsimit. Shkapërderdhja e përgjithshme në arsimimin fillor dhe atë të mesëm përfshinë 18,32%, që d.m.th. se çdo vjet ky numër në mënyrë të vazhdueshme rritet. Nëse shikohet kalueshmëria vertikale e nxënësve në arsimim fillor dhe të mesëm, në nivel të gjeneratës, të dhënat janë edhe më dëshpëruese. Kështu p.sh., nga gjenerata që është regjistruar në arsim fillor më vitin 1994/95 (34.935), në 2001/2003 vetëm 89% kanë kryer arsimim fillor. Gjendja në arsimin e mesëm është edhe më brengosëse. Kjo flet haptas se, çështja me produkcionin permanent të popullatës me nivel të ulët dhe, nga pikëpamja e kërkesave të punës bashkëkohore dhe inklozi- Shkapërderdhja vjetore në arsimin fillor arrin 1,42%. Ndërprerje vjetore e shkollimit në arsimin fillor - 0,29%. Shkapërderdhje më të madhe ekziston nga kalimi i arsimit fillor në atë të mesëm - 16,55%. Shkapërderdëdhja vjetore në arsimin e mesëm arrin 2,84%. Ndërprerja vjetore e shkollimit në arsimin e mesëm arrin 0,88. Shkapërderdhja më të vogël gjatë shkollimit kemi te maqedonasit, kurse më të madhe te romët. Vetëm 88,47 % të gjeneratës që është regjistruar në vitin 1997/98, ka pasur sukses ta mbarojë arsimin fillor në afatin e paraparë. Gjendja në arsimin e mesëm është identike me arsimin fillor. Gjenerata që ka kryer në vitin 2002/03, paraqet 89,24% nga nxënësit që janë regjistruar në shkolla të mesme para 4 viteve, por vetëm 69,03% janë nga gjenerata e cila është regjistruar në arsimin fillor para 12 viteve. (Burimi: ESHS, 2002/04) 28

30 onit social, me nivel të pakënaqshëm të Gjendja (2002): arsimimit, urgjentisht duhet të tejkalohet. Shkapëderdëhjja vjetore në arsimin fillor Prandaj, kjo çështje duhet të vihet në krye dhe bruto përfshierja e fëmijëve në arsimin parashkollor - 18,67%. të listës prioritare të intervenimeve në arsim në periudhën e rradhës. Kjo nënkupton rritjen e efektshmërisë dhe cilësisë të Përfshierja në vitin e parë para shkuarjes në shkollë fillore- 83,23%. Bruto përfshierja në arsimin fillor- 97,1% enteve arsimore dhe ndërtimit të mekanizmave për dedektim të fëmijëve të cilët janë Bruto përfshirja në arsimin e mesëm. Numri i studentëve për banorë jashtë institucionit të sistemit dhe kyçjen është apo mobilizimin e tyre të sërishëm. Në (Burimi: ESHS,2002) periudhën e ardhshme aktivitetet duhet të fokusohen në sendërtimin e dy qëllimeve globale: ngritjen e nivelit arsimor i të rinjëve dhe të të rriturve të cilët janë jashtë sistemit arsimor dhe përforcimi i kompetencave të tyre profesionale dhe sociale, eliminimin e mundësive për krijimin e gjeneratave të reja të individëve arsimisht të hendikepuar. Qëllimi i parë flet për nevojën e zbatimit të aktiviteteve të drejtuara në: Ngritjen e vetëdijes te popullata e të rinjëve dhe të rriturve për vlerën e arsimit, aplikimin aktiv të sektorit formal dhe joformal në aksionet për ngritjen e nivelit arsimor dhe të kompetencave të popullatës, oferta e lehtësimeve financiare për ata që do të kyçen në aksion, aktivizim i formave alternative me të cilat disponojmë gjer tani për financimin e programeve që kanë për qëllim arsimim dhe trajnim të popullatës të papunë. Qëllimi i dytë nënkupton marrjen e masave për eleminimin e të gjitha pengesave që arsimin e bëjnë të posaçëm ose nxisin braktisjen e mësimit nga nxënësit/studentët. Një nga masat preventive që duhet të zbatohet është përforcimi i përfshirjes së fëmijëve të moshës parashkollore. Përfshirja e ulët flet se shumica e fëmijëve kanë përgatitje të dobët për përfshirje në sistemin e rregullt shkollor. Nëse i respektojmë rezultatet e analizave të suksesit të nxënësve, mund të konstatohet se, ata fëmijë që kanë qenë të përfshirë në edukim parashkollor, kanë rezultate më të mira në arsimimin e mëtutjeshëm dhe nuk e lanë shkollimin. Kjo masë është veçanërisht e rëndësishme për përgatitjen e efektshme të fëmijëve fëmijët e grupeve etnike, që shumë pak përfshihen në format e ndryshme të edukimit parashkollor, ndërkohë që në mënyrë dominuese përbëjnë numrin e fëmijëve që nuk e vazhdojnë shkollimin. Paralelisht me përpjekjet për zmadhimin e përfshirjes, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të marrë masa për integrimin e edukatës parashkollore në sektorin e vet. Në periudhën e ardhshme, në bashkëpunim me Ministrinë e punës dhe politikës sociale, do të mirren aktivitete për përforcimin e cilësisë së enteve parashkollore dhe rritjen e atraktivitetit të tyre. 29

31 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë Në këto përpjekje, do të mbahet llogari për implementimin e shembujve të mirë/modele nga praktika, të cilat në periudhën e shkuar dhanë rezultate të mira, pa marrë parasysh a dalin nga fusha formale apo joformale e intervenimeve. Zhvillimi i hershëm i fëmijës do të jetë njëra nga përparësitë e Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës. Ndihma e sektorit joqeveritar për sendërtimin e këtij qëllimi do të jetë shumë i vlershëm. Në periudhën e ardhshme, me rëndësi do të jetë rritja e përfshirjes së të rinjve dhe të rriturve në arsimin e lartë. Me 2212 studentë në banorë, Republika e Maqedonisë gjendet kah fundi në grupin e vendeve të Evropës. Në periudhën gjer më vitin 2015, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të merr masa për rritjen e përfshirjes në arsim të lartë dhe arritjen e numrit 3500 studentë në banorë, që të mundemi të arrijmë minimumin që e kanë vendet e zhvilluara evropiane. Në këtë drejtim, do të mirren iniciativa për rritjen atraktive dhe efikase të shkollimit të lartë, do të pasurohet kapaciteti i rrjetit universitar në shtet, do të përkrahet iniciativa private në arsimin e lartë, do të kompletohet rregullativa ligjore dhe do të definohen normativat dhe standardet për hapjen e institucioneve të larta arsimore, do të stimulohet bashkëpunimi ndërkombëtar dhe mobilizimi i studenteve dhe mësimdhënësve për nivel nacional dhe internacional. Vëmendje e posaçme do t i kushtohet procesit arsimor që të jetë bashkëkohor në arsimin e lartë-sipëror dhe zbatimi i IKT në mësim. Në bashkëpunim me universitetetet në vend, do të stimulohen aktivitetet arsimore, kulturore dhe sportive. Përgjegjësi parësore dhe qëllimi kryesor i Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës, në periudhën e ardhshme, do të jetë mbështetja, nxitja dhe lehtësimi i implementimit të parimeve të dala nga procesi i Bolonjës në arsimin sipëror në Republikën e Maqedonisë: Zgjatja e arsimimit të detyrueshëm Proceset globalizuese dhe dinamika e përshpejtuar e ndërrimeve, përkatësisht bashkëkohësimi i angazhimit dhe punës, nxisin tendenca të theksuara për rritjen e nivelit arsimor të popujve në botë. Përgjegjësia e shteteve në planin e përfshirjes të popullatës në arsim, shtohet gjithnjë e më tepër. Për momentin, rrjedhë e përgjithshme në botë është që gjatësia e arsimit të obliguar, si formë më e theksuar e përgjegjësisë së shtetit, vazhdimisht të rritet. Po qe se në të kaluarën limiti i sipërm i arsimit të obliguar ishte i vënë në fund të elementares dhe të nivelit më të ulët të arsimimit të mesëm, në ditët tona ai gjithnjë e më tepër vendoset në nivele më të larta dhe plotësisht e përmbledh arsimin e mesëm. Llogaritet se arsimi i mesëm është limiti i poshtëm i të arsimuarës dhe të kualifikuarës, që çdo qytetar do të duhej të posedojë që të mund në mënyrë aktive të bashkangjitet në jetën shoqërore dhe punuese. Për këtë shkak, në vendet më të zhvilluara në botë, arsimimi i obliguar mund të haset me 9, 10, 12, bile edhe me më tepër kohëzgjatje. Kohëzgjatja dhe struktura 30

32 e arsimimit të obliguar, kryesisht varet nga forca ekonomike e shtetit, karakteri i çështjeve të vendit dhe vizioni i politikës arsimore. Përveç tendencave globale të theksuara, si shkak për rritjen e zgjatjes së kohës të arsimimit të obliguar në Republikën e Maqedonisë do t i rendisim edhe këto: Struktura jo e mirë arsimore e popullatës, përfshirja e vogël dhe përqindja e madhe e derdhjes së nxënësve në klasat e rregullta të arsimit, dhe nevoja për përforcimin e kompetencave për inkluzion punues dhe social të popullatës. Siç duket, problemi më i madh është përfshirja e nxënësve në vitin para nisjes në shkollë (një numër i madh i fëmijëve e fillojnë shkollimin me njohuri dhe aftësi të ulëta në start, që më vonë reflektohen me sukses të dobët, derdhje ose apstenim prej arsimimit të mëtutjeshëm) dhe kalimi prej arsimit fillor në arsim të mesëm, përkatësisht përfshirja e zvogëluar e nxënësve për 16,65%. Kjo dukuri shkakton shtypje të përhershme në tregun punues nga individ që kanë vetëm arsim fillor dhe janë pa kurfarë përgatitje kualifikuese. Kjo strukturë ndikon në mënyrë dominante në rritjen e numrit të të papunësuarve. Në periudhën e ardhshme do të bëhen aktivitete për kohëzgjatjen e arsimimit të obliguar edhe në Republikën e Maqedonisë. Për këtë qëllim, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të aplikojë arsimim të obliguar 9-vjeçar. 2 Rritja do të bëhet në atë mënyrë që, viti para shkuarjes në shkollë, do të hyjë në sistem për arsim të obliguar. Strukturalisht, kjo d.m.th. që parashkollorja dhe grupet e mëdha të kopshteve do të bëhen të detyrueshme për të gjithë fëmijët. Me zmadhimin e arsimimit të obliguar, pritet që: përfshirja e gjertanishme prej 83,23% gjatë vitit para shkuarjes në shkollë, të rritet në 100%, të përmirësohet struktura arsimore e popullatës, të përforcohet arsimimi bazik, Gjendja: Në Republikën e Maqedonisë, arsimimi i detyruar përputhet me arsimimin fillor dhe zgjatë 8 vjet. Kjo është e ndarë në dy cikle: mësim klasor dhe ai lëndor, me zgjatje nga 4 vjet. Ekziston diskontunitet në strukturën programore. Ekziston përputhje në mes të mësimit lëndor dhe atij të mesëm. Me mbarimin e arsimit të detyruar, nxënësit nuk marrin kualifikime punuese. 2 Në punën e tyre, Grupi i ekspertëve ka shqyrtuar mundësinë për aplikimin e arsimimit të obliguar 10 vjeçar. Të dhënat flasin se ky model është më i përshtatshëm dhe do të ishte zgjidhje e efektshme për çështjet me të cilat ballafaqohet arsimi në Republikën e Maqedonisë. Mirëpo, për dallim nga arsimi i obliguar 9-vjeçar, ky model është më i shtrenjtë dhe kërkon investime më të mëdha, veçanërisht në sferën e infrastrukturës, kuadrit të mësimdhënësve dhe paisjes së shkollës. U soll përfundimi se, ideja për shkollë 10 vjeçare mos të asgjësohet, por të jetë lëndë për shqyrtim në momentin kur kushtet për implementimin e tij do të piqen. 31

33 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë të rriten mundësitë për orientim profesional, të lehtësohet dhe bëhet më e efektshme kalimi në arsim të mesëm, të zbatohet sukcesiviteti programor, të shfrytëzohen më mirë kapacitetet arsimore në rajonet rurale. Çfarë sistemi të arsimimit të obliguar nëntëvjeçar do të zbatohet, përkatësisht a do të zbatohet modeli 3+3+3, 5+4 ose 6+3, do të varet nga gjendja e tashme në arsim në vend (Resurset materiale që disponojmë) dhe karakteret e problemeve që pritet të tejkalohen. Mënyra e implementimit e këtij modeli të arsimit të obliguar do të vendoset me vendim plotësues të MASH. 2. Avansimi i kulturës së të jetuarit Për arsimin që kultivon kulturën e të jetuarit dhe zhvillon di-çfarë aftësish, kultura dhe sporti paraqesin faktor esencial të cilat e determinojnë/zhvillojnë mësimin e pavarur, administrimin me jetën, sendërtimin dhe zhvillimin vetijak, e me këtë edhe mirëqenien intelektuale dhe fizike të qytetarëve të Republikës të Maqedonisë. Ndryshimet permanente në rrumbullaksimin më të ngushtë e më të gjerë social e promovojnë konceptin për mësim të përjetshëm dhe zhvillimin vetijak të të rinjëve dhe të rriturve. Qëllimet: Përforcimi i ngritjes intelektuale Përgjegjësia më e madhe e përforcimit të ngritjes intelektuale qëndron në arsimin dhe trajnimin, aktivitetet kulturore dhe sportive. Të përshpejtuarit e aktiviteteve në këto fusha të manifestimit njerëzor, jep garancë se individi do të jetë me sukses i përgatitur për jetë punuese aktive dhe ndikim social dhe participim. Individi i pajisur me dituri dhe shkathtësi nga lëmia e kulturës punuese të të jetuarit, disponon me aftësi për analizë permanente në rrumbullakësimin më të ngushtë e më të gjërë social, situim real dhe relevant vetjak në te dhe gatishmëri për participim aktiv dhe kontribut për zhvillimin e vendit. Shkolla, përmes aktiviteteve të saja dhe përmbajtjeve arsimore, ofron arritjen e instrumenteve për administrim të mëtutjeshëm me jetën personale dhe mundësitë për zhvillim individual. Aktivitetet kulturore, sportive dhe artistike, ofrojnë mundësi për njohje dhe përqafim të vlerave të ndryshme që e përforcojnë në mënyrë plotësuese dhe e pasurojnë zhvillimin individual dhe inkluzionin social. Në këtë drejtim, në periudhën e ardhshme. me rëndësi të veçantë është 32

34 të mbështeten dhe të ndihmohen iniciativat për organizim arsimor, inovator, kulturor, sportiv dhe aktivitete artistike për të rinjtë dhe të rriturit. Promovim i efektshëm i entit edukativo - arsimor Republika e Maqedonisë është sigurt e përcaktuar t i përcjell rekomandimet për krijimin e botës sipas përmasës së fëmisë. E drejta e arsimimit është e drejtë më e lartë të cilën Ministria e Arsimit dhe Shkencës dhe shteti në tërësi kanë për obligim ta respektojnë dhe sigurojnë. Në periudhën e ardhshme duhet të merren masa, të cilat do të mundësojnë: përjetësimin e angazhimeve dhe të obligimete që dalin nga dokumentet nacionale dhe ndërkombëtare dhe zhvillim të mëtutjeshëm të cilësisë dhe re-levancës të arsimimit, përmes: (a) përvetësimit të standardeve të shkollave miq të fëmijëve dhe të rinjëve të cilat e definojnë shkollën fillore dhe të mesme si të sigurtë, stimulative,rrumbullakësim nxitës i cili ofron mësim cilësor dhe dituri aftgjate dhe relevante, qëndrime dhe shkathtësi; (b) përforcimit të diturisë së pranishme, shkathtësive dhe qëndrimeve për arritjen e kulturëns së të jetuarit nga ana e fëmijëve dhe të rriturve në arsimin fillor dhe të mesëm Kultura e të jetuarit paraqet proces të ndërrimit të cilësisë jetësore përmes përvojës personale dhe kolektive, nevojave dhe intereseve të individit dhe marrëdhënieve aktive drejt vlerave jetësore. Në këtë kontekst, shkollat fillore dhe të mesme kanë për obligim që fëmijëve dhe të rriturve t iu ofrojnë zhvillim dhe nxitje në stilet jetësore të cilat përshtaten me nevojat dhe intereset e tyre personale, si vlera jetësore dhe përfitime civilizuese. Ministria e Arsimit dhe Shkencës, në bashkëpunim me autoritetet lokale, do të zhvillojë mekanizma për monitorimin dhe gjendjen me fëmijët në dhe jashtë sistemit arsimor dhe pjesëmarrjes aktive të të gjitha subjekteve në detektim dhe mobilizim të fëmijëve, të cilët asnjëherë nuk janë regjistruar ose të cilët janë i janë shmangur sistemit arsimor. Gjendja: Procesi i tranzicionit, në masë të madhe, ndikon negativisht mbi arsimin. Mjetet për arsim, në mënyrë permanente zvogëlohen. Më të shprehura janë efektet negative të procesit të tranzicionit mbi vlerat dhe normat e sjelljes në mjedisin më të gjërë, e cila, për fat të keq, shprehet edhe mbi vlerat, qëndrimet dhe shprehitë e nxënësve. Vetë fëmijët, prindërit dhe arsimtarët, shpesh ballafaqohen me forma të ndryshme të dhunës, por edhe me kriminalitet, në shkollë dhe rreth saj, rritja e dozës së konsumimit të alkoholit dhe supstancave psikotropike. Në kushte të tilla, një numër i madh i fëmijëve mund të trajtohen si fëmijë në rrezik. Ndërtimi i shkollës efektive paraqet vendosjen e punës së përgjithshme nën një kriter cilësinë. Kjo nënkupton ndërtim të indikatorëve të suksesit dhe efikasitetit të institutit në tërësi. Këto indikatorë duhet t i përfshijnë fushat kryesore, siç janë: infrastruktura shkollore, mësimi, mësimdhënësit, udhëheqja dhe bashkëpunimi me bashkësinë lokale. Indikatorët e njejtë do të 33

35 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë shërbejnë edhe për kontrollim intern dhe ekstern të cilësisë në punën e institucionit arsimor. Shkolla efektive: i praktikon, promovon dhe ndihmon që të monitorohen të drejtat dhe mirëqenia e TË GJITHË fëmijëve në bashkësi; në mënyrë aktive i kërkon dhe i gjen fëmijët që janë jashta sistemit arsimor dhe iu ndihmon të regjistrohen në shkollë dhe të njejtën rregullisht ta vizitojnë; senzitive është ndaj gjinisë dhe promovon barazi në përfshirjen dhe të arriturat e vajzave dhe djemve; e ka në fokus fëmijën nxit pjesëmarrjen e fëmijëve dhe të mësuarit aktiv, njëherit vendos përparësi në nevojat e fëmijës; e hapur për bashkëpunim i bashkon të gjitha të arriturat pozitive nga projektet që zbatohen në Republikën e Maqedonisë; në mënyrë fleksibile i respekton dallimet, iu përshtatet kushteve dhe nevojeve të ndryshme të fëmijëve (gjinisë, kulturës, nevojave sociale, në kuptim të aftësive); e promovon përvetësimin dhe zhvillimin e shkathtësive jetësore (zgjidhja e problemeve, mendim kritik, kreativitet ). Rezultatet që priten nga promovimi i shkollës efektive janë të mëdha dhe të njejtat shikohen para së gjithash në: Sigurim i të ariturave të larta dhe suksesit; Përmirësim i shëndetit dhe gjendjes së mirë të fëmijëve; Rritjen e përfshierjes në shkollim dhe shkalla e mbarimit të tyre; Ngritjen e moralit dhe motivimit të mësimdhënësve; Garantim të sigurisë dhe mjedisit të sigurtë për fëmijët Sigurim i përkrahjes nga bashkësia lokale Inkurajim i inkluzionit social dhe participimit Përparimi i mësimit dhe të të mësuarit Analiza e mësimit dhe të mësuarit flet për jokonsekuencë rrjedhimore, të cilat i rekomandojnë përpjekjet për modernizim ose i përshpejtojnë iniciativat për inovimin e tyre dhe janë karakteristike për të gjitha nënsitemet arsimore. Vendosja e plan-programeve mësimore, në masë të madhe e favorizon enciklopedizmin dhe faktografinë, diturinë kundrejt njohurisë. Mësimdhënësit janë të fokusuar në qëllimet dhe detyrat e programeve d.mth. me vemendje janë të koncentruar në realizimin e përmbajtjeve paraprakisht të dhëna, të cilat transformohen në qëllime dhe detyra, d.m.th. mësimdhënësi është orientuar drejt programit dhe përmbajtjes së tij dhe jo kah nxënësi/ studenti. Vëmendja e tij është e përqëndruar në atë se si do ta realizojë njësinë mësimore, e jo drejt asaj se si njësia mësimore ndikon te nxënësi/studenti, çfarë efekte paraqet tek ata në planin e përvetësimit të diturisë, zhvillit të shkathtësive dhe ndërtimit të qëndrimeve, si nxënësit/studentët i arrijnë ato njohuri dhe shkathtësi të reja, aktivitetet, të cilat i marrin gjatë përvetësimit të tyre dhe ngjaj- 34

36 shëm. Vëmendje më e vogël i përkushtohet asaj se si nxënësit i zbatojnë diturit e arritura, shkathtësitë dhe qëndrimet në situata reale jetësore. Intervenimet e deritanishme të rastësishme ose jo të mjaftueshme, i japin kuptim transformimeve në procesin mësimor dhe në të mësuarit. Si proces të realizimit ata mbeten pothuajse të pandryshueshme: dominimi i stilit ligjërues në punën me nxënësit/studentët, përkujdesje dhe nxitje e memorimit në vend të të mësuarit me kuptim dhe/ose të mësuarit përmes zgjidhjes së problemeve, dëgjueshmëri në vend të kritikës, pasivitet në vend të kreativitetit dhe aktivitetit, punë frontale në vend të interaksionit, përdorim i pamjaftueshëm i mjeteve bashkëkohore mësimore, përdorim i pamjaftueshëm i sistemeve informative dhe ngjajshëm. Sistemi i verësimit i punës së mësimdhënësve dhe nxënësve/studentëve e ka barrën më të madhe për këtë situatë. Mësimdhënësi dhe puna e tij vlerësohen vetëm përmes bazës realizuese programore edhe atë normative, duke mos u mbajtur llogari vallë a ka arritur ai sukses që t i realizoj qëllimet dhe a ka nxitur ndryshime të caktuara te nxënësit/studentët, d.m.th. pa u mbajtur llogari se sa secili prej tyre ka arritur dituri dhe shkathtësi dhe çfarë efekte kanë paraqitur dituria dhe shkathtësia tek ai. Suksesi i arsimtarit matet me të arriturat e nxënësve/studentëve. Në realitet, sistemi i vlerësimit mban llogari vetëm për mundësitë dhe aftësinë e nxënësve studentëve që t i rifigurojnë përmbajtjet nga programi dhe është dominant i varur nga vlerësimi i lirë i arsimtarit. Qasja e tillë paraqet gjendje në të cilën jo mjaftueshëm përcillet, kontrollon dhe vlerëson aftësinë e nxënësve /studentëve për zbatimin e diturive përvetësuese në situata të reja, përkatësisht në situatat reale jetësore. Rrallë herë kontrollohen dhe vlerësohen aftësitë, interesat, qëndrimet, bindja dhe karakteristikat tjera personale të nxënësit/studentit. Në këtë mënyrë, vlerësimi i përgjithshëm i të arriturave të nxënësit/studentit, reduktohet vetëm në realizimin e detyrës materiale të mësimit, kurse lihet pas dore puna funksionale dhe edukative. Në periudhën e ardhshme, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të merr masa për revidimin e plan-programeve mësimore dhe do të përqëndrohet që në to të imlementohet koncepcioni i daljes arsimore ( learning out comes) e bazuar në standardet e kompentencave nga njëra anë dhe do të tentoj ta përkrahë dhe promovojë modernizimin e mësimit dhe të mësuarit nga ana tjetër. Kjo nënkupton: revidim i programeve mësimore varësisht nga disciplinat shkencore dhe lëmitë mësimore; disejnim i programit mësimor me orientim qëllimor; diferencim i qartë i diturive të përgjithshme, diiturive specifike dhe informacioneve; 35

37 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë precizim i kompetencave dhe shkathtësive që pritet nxënësi/ studenti t i përvetësojë në kuadër të programit mësimor. Në atë rast duhet të mbahet llogari të largohen të gjitha përsëritjet e panevojshme dhe informatat që plotësisht e ngarkojnë arsimtarin dhe nxënësin/studentin; realizim i kolaborativitetit dhe sukcesivitetit mes të gjitha programeve mësimore; ndërtim i sistemit përkatës për notim, me mënyra dhe mjete për notim të qartë dhe preciz; definim i aktiviteteve specifike që do të përdoren për evidentim të nivelit të të arriturave të nxënësit/ studentit; vendosja e sistemit për kontrollim të cilësisë në mësim dhe të mësuarit; Gjendje: parashtrim i proceseve arsimore në parimet e mësimit interaktiv, me dominim të mësimit kreativ, të menduarit kritik, zgjidhja e problemeve dhe përdorimi i teknologjisë bashkëkohore arsimore; vendosja e njohurive të nevojshme për praktikën dhe jetën e përditshme. Koncepti kështu i parashtruar do të mundësojë: proces efektiv i definimit të vlerësimit të kurikulumeve të përhershëm dhe dizajnim i notimit përkatës; proces permanent dhe sistematik i redisejnimit të kurikulumeve, varësisht nga strategjitë e definuara dhe nevojat momentale; vendosja e bazave të tilla që do të mundësojnë kalim kurikular dhe instruktiv prej ligjerimit kah të mësuarit ( thekset në mësim më pak t i jepet arsimtarit dhe ligjerimit të tij, d.m.th. përfshierje e materialit, kurse sa më shumë të praktikohet të mësuarit e përmbajtjeve dhe shkathtësive nga ana e nxënësve/studentave); baraspeshim dhe sukcesivitet mes programeve; Dominimi i qasjeve tradicionale në procesin mësimor. Favorizimi i faktografisë dhe enciklopedizmit të diturive. Dominimi i strategjive mësimdhënëse. Dominimi i vlerësimit sumativ, në vend të përcjelljes në kontinuitet dhe përcjelljes zhvillimoro-analitike të përparimit të nxënësve. Mungesë e mësimit me orientim qëllimor. Statusi dhe pozita pasive e nxënësit në mësim. Mungesë e standardeve për shkollë efektive dhe mësim cilësor. Mungesë e strategjisë globale për evaluimin e efekteve nga proceset projektuese në arsimin fillor. Qëndrueshmëri e pamjaftueshme e inovimeve. Përkrahje e pamjaftueshme teknologjike e procesit mësimor, si dhe histori e pamjaftueshme e IKT në proceseset e mësimit dhe të mësuarit. Kushte jo të barabarta për mësim. 36

38 vendosja e lidhjeve të rëndësishme mes programeve me përforcim optimal i përmbajtjeve dhe shjathtësive në më shumë se një lëndë, duke iu shmangur në atë rast përsëritjes dhe tepricës së panevojshme; qasje komplekse në procesin e të mësuarit të nxënësve/ studentëve; përgatitje efikase e nxënësve/studentëve për jetë cilësore dhe aftësi dhe shprehi të arritura për arsimim të përjetshëm; mundësi për zhvillim të aftësive për krijim të pavarur dhe mendim kritik dhe kreativ dhe gjykim te nxënësit/studentët; nivel më i lartë i inkuadrimit të fëmijëve, të rinjve dhe të rriturve në arsim dhe nivel më i lartë i kalimit dhe mbarimit të arsimit. Përforcim i sistemit për trajnime iniciale dhe përkujdesja profesionale e kuadrit mësimdhënënës dhe udhëheqës Nevoja për përmbushjen e standardeve për kompatibilitet, modernizim dhe efikasitet të praktikës arsimore, e aktualizon pyetjen për paramendim shkencor dhe qasje globale në këtë sferë. Ngritja e cilësisë në punë, veçanërisht cilësisë në procesin mësimor, në mënyrë imperative i parashtron drejtimet e reja në të cilat duhet të ecë krijimi i politikës arsimore në vendin tonë. Në atë kuptim, të gjitha kuadrot pedagogjike, e në veçanti arsimtarët, gjenden në qendër të përpjekjeve bashkëkohore për përmirësimin e cilësisë dhe ngritjen e efikasitetit të punës pedagogjike. Në këtë rast, kërkesat të cilat dalin nga vendi dhe roli i arsimtarit, në plan të parë e cekin kualifikimin e tij, d.m.th. aftësim për respektim, njohje dhe aplikim të njohurive bashkëkohore nga sfera e teorisë dhe praktikës edukativoarsimore. Duke e pasur parasysh faktin se arsimi formal certifikues, me vështërsi mund ta përcjellë dinamikën e nevojave dhe ndryshimeve të reja, si dhe duke i pasur parasysh vjetërsimin e shpejtë të njohurive (të arritura gjatë kohës së shkollimit formal), është evidente nevoja për arkitekturë të re të sitemit për trajnim inicial dhe sistemit për përkryerje profesionale të arsimtarëve. Në këtë kuptim, pritet që cilësia dhe suksesi i punës së arsimtarëve gjithnjë e më pak do të paraqesë eliminim të kualifikimit të tyre sertifikativ, e gjithnjë e më tepër të jetë produkt i aftësimit të tyre real, d.m.th. kualifikim dhe përgatitje për mobilizim arsimor permanent. Përmbushja e nevojave për: rritjen e cilësisë së mësimdhënësve dhe realizimi i mobilizimit të tyre arsimor në kontinuitet, krijimi i kushteve për shansë të dytë për arsimtarët e papunësuar, aftësitë dhe njohuritë e të cilëve, duke pasur parasyshë pauzën punuese, në masë të madhe janë të reduktuar dhe nivelizimi i kualifikimit sertifikues, personal dhe punues në domenin e arsimit inicial të arsimtarëve, paraqet një nga detyrat prioritare të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës në periudhën e ardhshme. Kjo ka detyrë me përgjegjësi që profesionin e arsimtarit ta 37

39 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë bëjë sa më tërheqës, mes tjerash edhe përmes përmirësimit të statusit shoqëroro-ekonomik të arsimtarëve. Në periudhën e ardhshme, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do t i definojë indikatorët për suksesin në zbatimin e punës së arsimtarëve, d.m.th. sete të kompetencave adekuate dhe profesionale, të cilat do të parqesin kornizë në të cilën do të zhvillohet arsimimi inicial i arsimtarëve për arsimim parashkollor, fillor dhe të mesëm dhe përkryerje e tyre profesionale. Një standard i tillë do të ofrojë mundësi për certifikim/ licencim të thirjes arsimtar që do ta kryejë institucioni i specializuar. Licenca që çdo arsimtarë duhet ta posedojë, do të jetë shprehje e kompentencave të tij. Për atë qëllim, është e nevojshme të formohet një rreth i gjërë i ofruesve Gjendja: Në Republikën e Maqedonisë nuk ekziston sistem për përkryerje adekuate dhe profesionale të arsimtarëve. Byroja për Zhvillimin e Arsimit është kompetente për aftësim adekuat kontinuitiv profesional të arsimtarëve në arsimin parashkollor, fillor dhe të mesëm. Arsimimi dhe trajnimi i arsimtarëve, në masë të madhe, janë të përforcuara me inkuadrimin e fondacioneve dhe institucioneve ndërkombëtare, para së gjithash, FIOOM dhe UNICEF në arsimin fillor. Në arsimin e mesëm, këtë rol e ka marrë FARE dhe KARDS programi. Për shkak të përfshierjes së vogël, një numër i mirë i arsimtarëve akoma nuk kanë trajnim plotësues profesional dhe pedagogjik. USAID dhe FOSIM realizojnë trajnim profesional për arsimtarët e shkollave të mesme nga lëmia e teknologjisë informatike. Sistemi për arsimim dhe trajnim profesional për arsimtarët e arsimit të lartë nuk ekziston. të akredituar të shërbimeve arsimore që do të ofrojnë mundësi për përkryerje profesionale të kuadrit arsimor në arsimin fillor dhe të mesëm. Ndihma dhe kontributi i sektorit joqeveritar dhe inciativave private dhe ndërkombëtare në plotësimin e kësaj detyre, do të jenë të çmueshme. Ministria e Arsimit dhe Shkencës, për nevojat e përmirësimit të cilësisë të punës së mësimdhënësit, kryen ndryshime dhe plotësime në ligjet për arsimin fillor dhe të mesëm, me çka do të vendoset rend më i madh, transparencë dhe sistematizim në kryerjen e detyrës-mësimdhënës. Kështu për shembull, çështja për vlerësimin e mësimdhënësve do të merr formë qartë të definuar dhe mekanizma për zbatimin e tyre sipas indikatorëve të qartë të efikasitetit; zgjedhja e mësimdhënësve do të zhvillohet sipas procedurës së definuar precize si dhe kontrollimi i kompetencave të arsimtarëve të ardhshëm, kështu që përkryerja profesionale do të merr kornizë sistemore, kurse përparimi i arsimtarëve do të merr bazë ligjore. Në funksion të përfocimit të motivimit të mësimdhënësve nga arsimi i mesëm dhe fillor, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të bëjë ndyshime ligjore, me çka do të promovohet sistemi për përparim në karierë, si sistem vendimarrës në shtet. Ky sistem duhet të paraqesë motivim plotësues për arsimtarët pasi që bën distinkcion të qartë, jo vetëm në kuptim të titullit (asistent arsimtar, arsimtar, 38

40 arsimtar mentor) që arsimtarët do t i posedojnë, por edhe në shumën e pagës që do ta marrin. Çdo titull do të nënkuptojë edhe nivel më të lartë të kompetencave profesionale, që nënkupton dinamikë të rritur në planin e mobilizimit arsimor të arsimtarëve dhe arsimimit të tyre në kontinuitet. Pritet, me përforcimin e procesit të decentralizimit të arsimit, të jepet mundësi më e madhe për dinamizim të punës mësimdhënës. Në këtë rast pritet përgjegjësi më e madhe dhe angazhim nga pushteti lokal për çështjet e lidhura me cilësinë e punës së shkollave, e me atë edhe cilësia e kryerjes nga ana e kuadrit arsimor. Në periudhën e ardhshme, trajnimi inicial dhe përkryerja profesionale e kuadrit udhëheqës të shkollave (drejtorëve), do të paraqesë një nga aktivitetet e Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës. Si për mësimdhënësit, ashtu edhe për drejtorët, do të hartohen indikatorë për sukses të pozitës së drejtorit. Në bazë të indikatorëve të suksesit, do të krijohet trajnim inicial dhe aftësim profesional të këtij kuadri. Për këtë qëllim, duhet të bëhet një zgjedhje e madhe e dhënësve të shërbimeve arsimore, të fokusuara në ngritjen e kompetencave profesionale të drejtorëve të shkollave, të cilët do të punojnë sipas programeve akredituese të kësaj veprimtarie. Një masë e tillë pritet ta eliminojë mundësinë e paraqitjes të monopoleve në trajnimin inicial dhe përkryerjen profesionale të drejtorëve dhe është në pajtim me angazhimet për sigurimin e mundësive për zgjedhje nga ana e atyre që dëshirojnë t i arrijnë kompentencat e kërkuara. Kompentencat e arritura do të verifikohen dhe do t i nënshtrohen licencës nga ana e trupit shkencor. Vetëm ai person që ka licencë zyrtate për kryerjen e funksionit të drejtorit do të ketë mundësi të zgjedhet në atë vend pune. Sigurimi dhe kontrolli i cilësisë Në periudhën e ardhshme, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të ndërmerr masa për sigurim permanent dhe kontrollë të cilësisë në sistemin arsimor në Republikën e Maqedonisë. Rolet kryesore në këtë proces do t i kenë Inspektoriati Shtetëror Arsimor (ISHA), Enti Pedagogjik i R.M, tani Byroja për Zhvillimin e Arsimit (BZhA) dhe Qendra Shtetërore për Provime (QShP). Me procesin e decentralizimit, roli i inspektoriatit arsimor do të ketë rëndësi të veçantë në objektivizimin, përcjelljen dhe kontrollin, zbatimit të vendimeve ligjore në sferën e arsimit. Përgjegjsia e saj direkte do të paraqes: mbrojtjen e të drejtave të fëmijës në sferën e arsimit dhe e drejta për arsimim për të gjithë, prezencë dhe korrektësi në zbatimin e interesave nacionale/shtetërore dhe dispozitave ligjore në arsim nga ana e institucioneve arsimore në nivel Gjendja: Mungesë e sistemit koherent për kontrollë të cilësisë në nivel qëndror. Mungesë e trupit të pavarur kompetent për kontrollim të cilësisë. Mungesë e profesionalistëve të trajnuar për notim dhe kontrollim të cilësisë. 39

41 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë lokal, rajonal dhe nacional. Në kuadër të ISHA do të bëhet edhe kontrollë shtetërore e cilësisë në arsimin parashkollor, fillor dhe të mesëm. Për këtë pjesë të aktiviteteve do të angazhohen një pjesë e punonjësve në EP (tani BZHA). Në atë funksion, Ministria në periudhën e ardhshme do të ndërmerr aktivitete për arsimim plotësues dhe trajnim të kuadrit që do ta zbatojë kontrollin e cilësisë në arsimin parashkollor, fillor dhe të mesëm. Inspektoriati shtetëror arsimor në mënyrë indirekte do të bashkëpunojë me Entin Pedagogjik në RM (tani, Byroja për Zhvillimin e Arsimit). Ky bashkëpunim do të shprehet në veçanti në kontrollin e vendosjes së normativës ligjore dhe cilësisë së zbatimit të kurikulumit nacional në institucionet edukativo-arsimore të Republikës së Maqedonisë. Enti Pedagogjik i RM-së ( tani, Byroja për Zhvillimin e Arsimit), në bashkëpunim me Qendrën shtetërore për provime, në ingerencat e veta do ta merr përsipër kujdesin për ndërtimin e standardeve nacionale për sigurim dhe mirmbajtje të cilësisë. BZHA-ja në mënyrë direkte do të bashkëpunojë me shkollat dhe autoritetet lokale në definimin e indikatorëve hyrës dhe procesor të cilësisë, përderisa indikatorët dalës do të jenë në kompetencat e IASH dhe QShP. Në arsimin e lartë këtë rol do ta ndërrmer Agjencia për evaluim dhe Këshilli për akreditim. Kontrollimi i cilësisë në arsim do të zbatohet në dy nivele: shtetërore dhe lokale. Niveli shtetëror i kontrollimit do të bëhet përmes trupave nacional për evaluim të cilësisë (IASH dhe QShP), përmes kontrollit bashkëkohor të punës në shkollë, d.m.th. përmes kontrollimit të shkallës të plotësimit të standardeve nacionale për cilësi dhe përmes vlerësimit ekstern të nxënësve, mësimdhënësve dhe personelit udhëheqës. Kontrollimi lokal i cilësisë do të jetë pjesë përbërëse e aktiviteteve të Pushtetit lokal dhe institucioneve arsimore. Këto do ta marrin përgjegjësinë për përcjellje, sigurim, mirëmbajtje dhe përparim të cilësisë në shkollat fillore dhe të mesme, me ndihmën e mekanizmave preciz të vërtetuar dhe instrumenteve për matjen e indikatorëve të suksesit. Në kontekst të decentralizimit të arsimit dhe ridistribuimit të përgjegjësive nga niveli qendror në atë lokal, në interes të madh të shkollave dhe para se gjithash autoritetet lokale në mënyrë konsekuente do të jenë realizues konsekuent të këtij obligimi. Në këto rrethana, cilësia, efikasiteti, dhe efektiviteti i procesit arsimor dhe suksesi i nxënësve bie nën përgjegjësinë e tyre direkte. Përgjegjësia për zhvillimin e rajonit, në këtë rast do të jetë direkt e determinuar nga plotësimi konsekuent i përgjegjësisë për cilësinë në arsim. Prandaj, realizimi i vetevaluimit dhe caktimi i cilësisë së arsimit do të paraqet detyrë permanente për shkollat dhe pushtetin lokal. Bashkëpunimi me Entin 40

42 Pedagogjik të RM-së ( tani, Byroja për Zhvillimin e Arsimit (BZHA)), veçanërisht me qendrat e saja komunale për zhvillim dhe sigurim të cilësisë, do të jetë e detyrueshme edhe sipas mekanizmava të caktuara preciz për bashkëpunim. Kjo do të objektivizohet përmes afrimit të ndihmës profesionale dhe këshilldhënëse, shkollave dhe arsimtarëve dhe bashkëpunimit permanent me shërbimet pedagogjiko-psikologjike në shkollë, kurse në funksion të sigurimit të cilësisëstandardeve nacionale përkatëse për cilësi në arsim. Kontrolli intern i cilësisë në arsimin e lartë do të jetë nën ingirencat e vet univerziteteve. Lidhshmëria e arsimit formal, joformal dhe informal Është e pamundur të pritet përgjegjësia e tërësishme për përforcimin e kapaciteteve intelektuale të shtetit, aftësimin e të rinjëve dhe të rriturve për punë efikase dhe inkluzion social dhe participim në procesin e sjelljes së vendimeve dhe udhëheqje, t i lihet vetëm arsimit formal. Prandaj, në periudhën e ardhshme do të ndërmerren masa për përforcimin e bashkëpunimit mes istitucioneve për arsim formal dhe institucioneve dhe formave të arsimit joformal. Në këtë kontest, supozim i rendësishëm do të jetë ndërtimi i lidhjes efikase me sektorin jo qeveritar dhe promovimi i tij si partner kyç në zhvillimin e arsimit dhe vendit në tërësi. Për këtë qëllim, duhet të ndërtohen mekanizma dhe të realizohet bashkëpunim dinamik dhe ndarje e përgjegjësive dhe aktiviteteve në pajtim me prioritetet e shtetit, mes Qeverisë dhe sektorit joqeveritar. Lidhjet e të mësuarit formal me atë joformal, në mënyrë permanente po rriten. Duhet të respektohet fakti se njerëzit, përveç arsimit formal dhe të organizuar, mësojnë edhe në vendin e punës, në shtëpi, përmes hobit të tyre dhe aktiviteteve vullnetare etj. Përforcimi i kësaj lidhjeje kontribuon për përparimin e aftësive për udhëheqje të jetës personale, ngritja intelektuale dhe mirëqenie. Sistemi formal arsimor do të jetë ashtu i zhvilluar që do të mundësojë kuptim më të madh të arsimit informal. Promovim i të mësuarit të përjetshëm Qëllimi i të mësuarit të përjetshëm duhet ta mbajë dhe ruajë qasjen pozitive dhe aktive ndaj të mësuarit, në të gjitha moshat, gjatë tërë jetës. Në periudhën e ardhshme, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të tentojë të krijojë atmosferë pozitive për të mësuar në kontinuitet dhe vetëzhvillim për të gjitha grupet e popullatës. Kjo nënkupton rritjen e mundësive për mobilizim arsimor të të rinjve dhe të rriturve dhe realizim të bashkëpunimit dinamik mes institucioneve arsimore dhe nevojave që dalin nga sfera e punës dhe jeta shoqërore. Në këtë kontekst, i rëndësishëm do të jetë mobilizimi këtyre grupeve të popullatës, të cilëve, për shkak të arsyeve të ndryshme, njohuritë iu janë vjetëruar, nuk posedojnë 41

43 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë kompetenca adekuate ose kanë ngelur në kuptim arsimor të hendikepuar për shembull: të papunësuarit, analfabetët dhe grupet margjinale. Bashkëpunimi mes subjekteve të ndryshme në arsim, sektorin publik dhe privat, organizata joqeveritare dhe shoqata vullnetare, do të jetë veçanërisht e rëndësishme për realizimin e mobilizimit arsimor të përshpejtuar të të rinjëve dhe të rriturve. Në atë kuptim, do të jepet përkrahje e fortë e aktiviteteve joqeveritare dhe aktiviteteve vullnetare në fushën e të mësuarit të përjetshëm. Për realizim të sukseshëm të konceptit për të mësuarit e përjetshëm, është e nevojshme që fëmijët dhe të rriturit që nga arsimimi i tyre bazik të përvetësojnë aftësi dhe shprehi për të mësuarit në kontinuitet. Arsimimi i të rriturve Shikuar nga aspekti i punës kompetente dhe konkurente, realizimit të kohezionit social dhe përparimit të cilësisë së jetesës, me rëndësi është të mirëmbahen, kondicionohen dhe ngriten në nivel më të lartë kompentencat punese dhe sociale të të rriturve. Duke e marrë parasysh dinamikën e ndryshimeve që e përfshijnë punën bashkëkohore dhe eksplozimin e vendeve pune të bazuara në dituri dhe nevojave për inkluzion efikas social dhe participim të të riturve, si dhe përmbajtjen funksionale plotësuese të kohës së tyre të lirë, më tepër se e nevojshme është të vendoset rrjet i gjërë të dhënësve formal dhe joformal të shërbimeve arsimore. Njëkohësisht, kjo don të thotë afirmim permanent dhe potencim të rëndësisë të arsimimit për punën dhe jetën bashkëkohore. Në periudhën e ardhshme do të merren masa që të mundësohet: zvogëlim i shkallës së analfabetizmit te të rriturit, në veçanti disparitetit ndërmej shkallës së analfabetizmit të meshkujt dhe femrat; ekspanzion i arsimit bazik te të rriturit; Nryshime: mundësi për marrje të diturisë, shkathtësive dhe vlerave nga ana e të rriturve, që kërkohen për përmirësimin e cilësisë së jetësës; rritja e mundësive për zgjedhje arsimore ; Ashtu siç zvogëlohet grupi i të rinjve, rëndësia dhe pjesa e popullatës më të rritur në zhvillimin e shtetit do të rritet. Produktiviteti dhe efikasiteti do të rritet në dituritë bazuar në punë. Puna bashkëkohore do të ketë nevojë për dituri dhe aftësi, për adaptim dhe ballafaqim me ndryshimet, kapacitetet dinamike për të mësuarit dhe mbindërtim të diturive dhe shkathtësive. Puna bashkëkohore do të parqesë zvogëlim të forcës punuese dhe do ta promovojë rëndësinë e arsimimit dhe trajnimit të të gjitha grupeve të të rriturve. Arsimimi dhe trajnimi do të vendosen në shërbim të preventimit, ekskluzionit te të gjitha grupet e të rriturve. Koha e lirë do të zgjatet, por me këtë edhe rëndësia e kornizës së saj përmbajtësore. zhvillimi i arsimit të të rriturve i cili do të jetë në funksion të kohezionit shoqëror; 42

44 zhvillimi i mundësive për arsimim dhe trajnim të cilat përkatësisht i përshtaten të priturave, aspiratave dhe nevojave të grupeve të ndryshme nga forca punuese ekzistuese potenciale; arsimim dhe trajnim të të rriturve për ndryshimet dinamike në sferën e punës dhe jetës. Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të fokusohet në zbatimin e aktiviteteve dhe dhënien e përkrahjes të të gjitha iniciativave që janë të orentuara drejt pengimit të punës dhe ekskluzionit social. Duke e promovuar të mësuarit e përjetshëm dhe sigurinë e vendit të punës, njëkohësisht do të promovohet edhe gjendja e mirë mes popullatës. 3. RRITJA E PARTICIPIMIT SOCIAL Suksesi i zbatimit të proceseve demokratike në çdo shoqëri, varet nga suksesi i participimit të qytetarëve të vet. Shoqëria demokratike bashkëkohore ofron sofër të gjërë të mundësive për inkluzion dhe participim të çdo individi apo grupi. Nga dinamika dhe cilësia e inkluzionit, do të varet edhe gjendja e mirë sociale e çdo individi. Qëllimi themelor i Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës, në periudhën e ardhshme, përmes intervenimeve në sistemin arsimor dhe përkrahjeve të formave joformale të arsimimit, është që të krijojë mundësi për inkluzion social të pandërprerë dhe participim të të rinjëve dhe të të rriturve. Qëllimet: Qytetërim aktiv Qytetërim aktiv d.m.th. mundësitë e krijuara për ndikimin e qytetarëve në shoqëri janë kusht themelor për mirëqenie dhe përforcim të demokracisë. Përforcimi permanent i fuqisë së qytetarëve për participim aktiv dhe ndikim në vendimet administrative është pjesë përbërëse e demokracisë dhe përforcim i zhvillimit të çdo shoqërie. Faktor kyç në promovimin e qytetërimit aktiv janë: arsimimi, kultura dhe aktivitetet sportive. Në këtë drejtim, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të intervenojë që të sigurohet se arsimimi do t i ekipoj të rinjtë me dituri dhe aftësi për qytetërim aktiv. Me këtë rast, do të eliminohet mundësia që vlera qytetruese të përvetësohet nga ana e fëmijëve dhe të rriturve përmes aktiviteteve dhe përmbajtjeve të drejtpërdrejta të distancuara dhe të thata. Zbatimi i vlerave të qytetarëve do të paraqet aktivitet përcjellës shkollor dhe jashtë shkollor, e cila do të jetë e inkorporuar në kurikulumin e arsimit parashkollor, fillor, të mesëm dhe të lartë. Socializimi është segment që duhet të jetë pjesë e strategjisë për arsimim, para se gjithash për shkak të nevojës të përcjelljes të planifikuar, kanalizuar dhe kontrolluar të vlerave të caktuara. Kjo paraqet operacionalizim të parimeve 43

45 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë të caktuara, deri në nivel të hartimit të të gjitha përmbajtjeve me të cilat kryhet mësimi, metodologjia për përdorim të tyre, kritere për evaluim etj. Qasje e këtillë do të ishte, jo vetëm në funksion të socializimit të planifikuar dhe të kontrolluar, por edhe do të kontribuojë në kthimin e statusit të humbur të shkollës si agjentë internacionale dominante e kreativitetit dhe përcjelljes së vlerave. Procesi duhet të fillojë nga arsimi parashkollor, nga kontakti me grupet e para dhe krijimi i vlerave të para grupore dhe t i përfshijë dimensionet vijuese: Dimensioni kurikular, gjegjësisht vetpërmbajtjet mësimore, parasëgjithash librat, në të cilat socializimi ndryshme të jetës, pa aftësi të fituara me Liria e të rinjve të bëjnë dallim në stile të duhet të jetë një nga kriteret themelore arsimim, mund të shkaktojnë probleme në që parasheh se gjatë notimit dhe udhëheqjen me jetën dhe të sjellin deri te ekskluzioni. vlerësimit të librave dhe literaturës Aktivitetet vullnetare ofrojnë mundësi të tjetër shkollore, në vend të koncentrimit veçanërisht në kriteret krijuese dhe ndikim. Ato mundësojnë mjete për arritjen rëndësishme për inkluzion, participim dhe estetike, të dominojnë analizat e vlerave të plasuara. Gjatë zgjedhjes së li-, udhëheqje me jetën personale. e shkathtësive qytetare, ripërtrirjene e demokracisë, ndërtimin e indentitetit personal teraturës duhet të përdoret masë përkatëse për vlerësim nga aspekti i: llojit, numrit të tyre dhe përshtatshmërisë me moshën e grupeve që iu është dedikuar. Literatura plotësuese duhet të jetë në funksion të vlerave që në libër mungojnë. Në kontekst të mundësive për zgjedhjen e librave të ndryshëm, literatura plotësuese duhet t i kompenzojë vlerat e prezentuara në alternativë. Të përdoren të gjitha mjetet plotësuese për plasim të vlerave (ilustrime, diskutime, praktikë). Është e domosdoshme, me analizë permanente, t i kushtohet vëmendje e veçantë vlerave politike, se si shkolla do ta kishte kthyer pozitën dominante në burim dhe agjensë të vlerave politike. Gjithë procesi do të ecë në drejtim të afirmimit në gjetjen e emëtimit të përbashkët mes supkulturave ekzistuese, si bazë e vetme e amzës vlerësuese. Kjo d.m.th.: cekje dhe respekt ndaj dallimeve subkulturore dhe shenjave të veçanta, por jo në llogari të dimensionit koheziv në transmisionin kulturor. Tradita në këtë proces mund të jetë vetëm një segment, kjo d.m.th. prezentim, njohje dhe informata vlerësuese për historinë dhe traditën, por në orientim kah proceset integruese globale bashkëkohore. Dimensioni ekstrakurikular- praktikimi i vlerave; Shoqëria e R. së Maqedonasë zhvillohet dhe është e zhvilluar në bazë të pluralitetit dhe dallimin e vlerave. Tradita paraqet burim të rëndësishëm të vlerave. Faktorët lokal, nacional, etnik dhe religjioz edhe në të ardhmen do të manifestohen si kundërshtime të rëndësishme të globalzimit. Zbatimi i aktiviteteve, përmes të cilave formohen vlera të caktuara përmes praktikës që e formon realitetin. 44

46 Vendosja e metodologjisë së re e cila garanton internacionalizim të sukseshëm të vlerave. Krijimi i kushteve për aktivitete vullnetare Ministria e Arsimit dhe Shkencës do t i përkrahë iniciativat në sektorin formal dhe joformal që kanë për qëllim arritjen dhe zbatimin e aktiviteteve sportive dhe kulturore. Vëmendje e veçantë do t i kushtohet formave dhe aktiviteteve të karakterit multikulturor që promovojnë kohezion social dhe bashkim. Në atë kuptim, multikulturalizmi dhe shkëmbimi mes kulturave do të jenë të përkrahura. Organizimi dhe realizimi i aktiviteteve qytetare do të jenë të mbrojtura. Veçanërisht është me rëndësi, në nivel shtetëror, të sillet regullativa për këtë lloj të aktiviteteve, me të cilën do të pengohen anomalitë që mund të paraqiten në nivel rajonal. Duhet të propagohet rëndësia e këtyre aktiviteteve dhe të zhvillohet ndjenja e pushtetit lokal për rëndësinë e këtyre aktiviteteve, për përforcimin e mirëqenies sociale të të rinjëve dhe të rriturve. Pengimi i ekskluzionit Gjendja: Kriza sociale dhe ekonomike që po thellohet dhe shtresimi sa më i madh i shoqërisë, e zmadhon shkallën e ekskluzionit social në disa grupe të caktuara qytetare. Njëherit, zmadhohet edhe numri i këtyre grupeve. Rinia (si në procesin e shkollimit, ashtu edhe papunësimi), për shkak të jozhvillueshmërisë të formave sociale të organizatave sociale, por edhe mungesës së vetiniciativës, është sa më shumë e larguar nga proceset shoqërore dhe formave të participimit aktiv. Mundësitë që mundet t i ofrojë sektori civil në këtë sferë, në Maqedoni janë ende të kufizuara dhe jo shumë të popullarizuara. Edhe përkrah numrit të madh të organizatave joqeveritare dhe relativisht numri i madh i projekteve që ato i realizojnë, ky lloj i bashkimit nuk është pjesë përbërëse e përmbajtjeve që ofrohen gjatë arsimimit. Drejt tyre, përveç mosnjohjes, ekziston mosbesim ose skepsë në raport me përshtatshmërinë dhe efektet. Në llogari të kategorive të mëparshme, sfera e vetme të cilën të rinjtë e llogarisin për të hapur, është angazhimi politik (rinia e partisë, politizim i organizatave të të rinjëve etj.). Prandaj, kufiri i moshës së të rinjëve që janë participient politik po zvoglohet, në llogari të hapësirës sa më të ngushtë për ngjallim të shoqatave qytetare, organizatave joqeveritare etj. Volontimi akoma paraqet stereotip negativ, diçka që duhet t i largohet, në qoftë se është e mundur, ose të sillet në minimum. Pengesat për këtë gjithsesi janë në mosgjendjen e kuptimit të angazhimit i cili na shpie në profit direk personal, që pjesërisht është rezultat i vlerave jo përkatëse të prezentuara gjatë segmentit edukativ të shkollimit, Te një numër i madh i të rriturve, ekziston dëshira për participim përmes organizatave joqeveritare, por jo edhe njohuri si dhe ku të inkuadrohen. 45

47 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë Në periudhën e ardhshme, do të ndërmerren masa që të mundësohet zmadhim dhe përmirësim të inkluzionit social, përmes formave vijuese: afirmim i angazhimit social si vlerë, përmes përmbajtjeve të procesit mësimor; afirmim dhe njoftim me sektorin civil dhe mundësitë që i ofrojnë organizatat joqeveritare përmes procesit të arsimit; praktikë e domosdoshme në sektorin joqeveritar gjatë shkollimit; stimulim i organizimit social; depolitizim i formave ekzistuese të organizimit rinor dhe orientimi i tyre kah vlerat e përshtatshme për moshën dhe karakterin e grupit; stimulim i punës vullnetare, në mënyrë që të mos jetë i kuptuar si keqpërdorim, por si mekanizëm për kontribut dhe përmirësim të gjendjes në bashkësinë më të gjërë; inicim i projekteve në të cilët të rinjtë në sistemin arsimor, por edhe rinia e papunësuar do të jenë partner të organizatave joqeveritare dhe jo objekt i vëzhgimit. Në kontekst të arsimit, është e domosdoshme zmadhimi i particimimit të të rinjëve në proces, që është faktor më i rëndësishëm në zvoglimin e ekskluzionit të këtij grupi. Stimulimi i participimit të nxënësve dhe studentëve në tërë procesin arsimor, gjetja e formave për pjesëmarrjen e tyre aktive në vendimarrjet e rëndësishme për shkollim, pjesëmarrja e evaluimit të përmbajtjeve mësimore dhe kuadrit mësimor, duhet të bëhet pjesë e zgjidhjeve të ardhshme juridike. Arsimi ka përgjejgësi t i pajisë të rinjtë dhe të rriturit me dituri dhe aftësi për udhëheqjen dhe struktruimin e jetës së tyre. Mësimi dhe aktivitetet shkollore duhet ta forcojnë ndjenjën për përkatësi të institucionit arsimor dhe bashkësisë në tërësi. Pritet, me përforcim të inkluzionit në sferën arsimore, në mënyrë të suksesshme të preventohet ekskluzioni. Parashtrimi i këtillë ka nevojë për zhvillimin e bashkëpunimit mes sektorit publik dhe organizatave joqeveritare dhe volenetere. Rritja e numrit të fëmijëve dhe të rinjëve të përfshirë me punë aktive volenetere, do të paraqes një nga detyrat e sektorit formal dhe joformal në të ardhmen. Vëmendje e veçantë do t i kushtohet eliminimit të ekskluzionit që paraqitet gjatë mosrregullsisë të nxënësve, gjatë kalimit prej arsimit më të ulët në më të lartë dhe gjatë kalimit prej arsimit në punë. Fëmijët me nevoja të veçanta do të jenë të mbrojtur nga ekskluzioni arsimor dhe paralelisht me atë nga edha ai social. Do të merren masa për inkluzion të tyre në të gjitha nivelet e arsimit. Një nga detyrat e institucioneve arsimore do të jetë angazhimi permanent për detektim dhe tërheqje të kësaj kategorie të fëmijëve nga shtëpitë e tyre dhe inkuadrim i tyre aktiv në procesin formal edukativo- 46

48 arsimor. Për këtë nevojë intensifikohen përpjekjet për trajnim të kuadrit arsimor për punë me këtë kategori të fëmijëve. Në të ardhmen, do të ndërmerren masa për rritjen e mundësive për të gjitha grupet e të rriturve, pa marrë parasyshë gjininë, gjendjen sociale, gjendjen shëndetësore dhe përkatësinë etnike, për vetrealizim në kuadër të aktiviteteve arsimore, kulturore dhe sportive. 4. RRITJA E KOMPETITIVITETIT TË SHOQËRISË MirëqenIa ekonomike dhe sociale e Republikës së Maqedonisë varet nga dinamika dhe produksioni si dhe cilësia e aplikacionit të diturive të reja. Zmadhimi i kompetencës dhe konkurencës së shoqërisë së R. Maqedonisë në korniza ndërkombëtare, objektivizohet në katër procese kyçe: ngritja e fuqisë së arsimit, zhvillimi i shkencës, kujdesje dhe deseminim të kulturës dhe vlerave kulturore dhe stimulimi i hulumtimit dhe inovacionet. Në periudhën e arrdhshme, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të ndërmerr masa për stimulim dhe përkrahje të iniciativave që janë të fokusuara për zhvillim të këtyre fushave kyçe. Qëllime: Përforcim dhe hulumtim i sistemit inovues Investimet në rritjen e kreativitetit dhe inovacionet janë çdo herë investime të paguara. Përpjekjet politike për zbutjen e ekonomisë së vendit dhe përforcimin e kompetencës së saj në procesin global integrues, do të rezultojnë me mosukses nëse nuk janë të pëkrahura nga energji të fuqishme kreative nga vendi që do ta agjensojë atë zhvillim. Republika e Maqedonisë është shtet i vogël dhe ekonomikisht i dobët që nuk mund të inportojë tru dhe inovime. Prandaj, ajo është e detyruar të mbështetet fuqishëm në kapacitetin e vet dhe të udhëheq politikë aktive për stimulim të tyre. Investimi në arsim, ngritja e nivelit arsimor tek popullata, zhvillimi i hulumtimeve shkencore dhe stimulimi i kreativitetit dhe inovimeve nuk guxojnë të kuptohen vetëm si ndarje plotësuese nga buxheti, por duhet tu jepet rëndësi investimeve strategjike dhe zhvillimore në ardhmërinë e këtij vendi. Me përforcimin e sistemit inovues, zmadhohen mundësitë për arritjen e suksesit nacional në ekonominë globale. Prandaj, është e nevojshme të bëhen përpjekje plotësuese për zmadhimin e financimit për hulumtim dhe zhvillim. Në periudhën e ardhshme, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të merr masa për krijimin e sistemit të balansuar dhe fleksibil të bashkëpunimit në mes të partnerëve kyç në hulumtim dhe zhvillim. Krahas kësaj, të bëhen përpjekje për zmadhimin e participimit në hulumtimet internacionale, dhe rrjetat inovuese dhe përforcimin e infrastrukturës hulumtuese. Financimi publik, që do të jetë i 47

49 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë kanalizuar nëpërmjet të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës, do të jetë e lidhur me kërkesat për cilësi më të lartë dhe aplikueshmëri, varësisht nga prioritetet e shtetit. Në prioritetet e Ministrisë, njëlloj do të stimulohen edhe hulumtimet nga lëmia e artit, kulturës dhe të njejtat do të llogariten si faktor të rëndësishëm strategjik për përforcimin e kopentencave të shtetit dhe pasurimin e bazës inovuese shoqërore. Lidhshmëria e arsimit dhe hulumtimit me tregun e punës Arsimi dhe hulumtimi duhet të komunikojnë me kërkesat e ndryshueshme në sferën e punës. Këto kërkesa, në masë të madhe, do të determinojnë karakterin dhe përmbajtjen arsimore dhe planifikimin e arsimit dhe trajnimit në periudhën e ardhshme. Lidhja e arsimit dhe hulumtimit me tregun e punës do të përmirësohet me instalimin e mekanizmave për zmadhimin e bashkëpunimit me biznesin dhe industrinë. Sistemi arsimor do të vendosë strukturë dhe organizim i cili do të mundësojë lidhshmëri funksionale të tij me tregun e punës. Gjatë kësaj, sitemi arsimor nuk guxon edhe më tej të vazhdojë me praktikën të kujdeset vetëm për përgatitjen e fuqisë së re punuese dhe kujdesi i tij për Gjendja: Kriza ekonomike solli deri te rëniamë drastike e mundësive për zbatimin e shkencës në zhvillimin e ekonomis së vendit. Kjo gjendje shkaktoi zvogëlim të bashkëpunimit në planin shkencoro- hulumtues midis univerzitetit. institucioneve shkencore dhe subjekteve ekonomike. Puna shkencoro-hulumtuese në masë të madhe realizohet në kushte modeste dhe me mjete minimale. participientët e vet nuk guxon të ndalet në momentin braktisjes të institucioneve arsimore nga ana e tyre. Parashtrimi bashkëkohor i sistemit arsimor duhet t i respektojë parimet e fleksibilitetit, fuksionalitetit dhe transparencës. Kujdes i tij duhet të jenë participientët e rregullt arsimor, të punësuarit, të papunësuarit dhe të gjithë ata që kanë nevojë për ngritje arsimore. Dinamika e ndryshimeve në sistemin arsimor, do ta përcjellë dinamikën e ndryshimeve në kompentenca të duhura, të cilat do t i diktoj tregu i punës. Funksionimi i sistemit arsimor në kuadër të vendosjes të propozuar medoemos duhet të jetë i përcjellur nga redisejnimi i planeve dhe programeve arsimore. Funksioni themelor i planeve arsimore, duhet të jenë realizimi dhe efektuimi i bashkimit ndërmjet: nxënësit, njohurive të përgjithshme, njohurive profesionale relevante, njohurive profesionale specifike, të rrumbullaksuara me standarde të kompentencave për profesione ose profile të caktuara. Nevojat aktuale të ekonomisë, nuk mund të zgjidhen asnjëherë me sistem arsimor të izoluar. Shërbimet arsimore duhet t i ikin botës të standardeve dhe normativave formale, të dalin jashtë nga bankat shkollore dhe të lidhen me botën që i nevojiten ato shërbime arsimore. 48

50 Zhvillim i shoqërisë informatike Në periudhën e ardhshme do të tentohet të krijohen kushte për zhvillimin e shoqërisë informatike. Teknologjia e re informatiko-komunikative duhet të hyjë në të gjitha poret e jetës shoqërore. Nga ajo pritet të mundësojë balanc të sukseshëm mes zhvillimit teknologjik nga njëra anë, dhe zhvillimit intelektual nga ana tjetër. Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të tentojë t i forcojë inkuadrimet e teknologjisë së re informatike në sistemin arsimor, që të sigurojë: aftësim funksional d.m.th. aftësim për punë me komjutorë të të rinjëve për bashkësi të ngopur me teknologjinë e re informatike, përparim të arsimit, veçanërisht të sistemit për grupe speciale të vizituesve, zmadhim i efikasitetit të sistemit arsimor dhe ndërtimi i vetëdijes politike të qytetarëve. Në periudhën e ardhshme, do të merren masa që të forcohet qasja deri te sistemet informatike bashkëkohore, ndërkombëtare e nacionale dhe bazat e të dhënave. Për atë qëllim, do të ndërmerren masa për pajisje të volitshme të institucioneve arsimore me teknologji informatike bashkëkohore dhe lidhje me sistemin informatik. Njëkohësisht, do të përkrahen inticiativat për krijimin e bazës së të dhënave gjithpërfshirëse dhe transparente për Republikën e Maqedonisë, zhvillim i servisit arsimor dhe transferim të trashëgimisë kulturore përmes mediave të reja. 5. PËRPARIMI I BASHKËPUNIMIT NDËRKOMBËTAR Orientimi zhvillimor i Republikës së Maqedonisë është i drejtuar kah inkuadrimi i shtetit në procesin e integrimit global, në nivel evropian dhe botëror. Qëllimi kryesor në periudhën e ardhshme, do të jetë që të ndërtohet baza e përbashkët e vlerave për drejtimin e problemeve zhvillimore të kyçura në globalizim. Orientimi i shtetit për kyçje në BE, do të hapë nje varg mundësish për bashkëpunim. Cilësia dhe intenziteti i bashkëpunimit do të varet, para së gjithash, nga përgatitja dhe aftësia e shtetit që t i përcjellë standardet dhe kriteret për cilësi që janë kushte themelore për realizimin e këti bashkëpunimi. Në realizimin e asaj kompetence dhe konkurence në tregun evropjan dhe botëror, arsimi ka rol kyç. Arsim i qëndrueshëm dhe demokratik Relacioni ynë me shtetet e tjera vazhdimisht lind provokime të reja në arsim, mobilizim dhe kulturë. Njohja e Republikës së Maqedonisë në korniza ndërkombëtare do të jetë e siguruar, mes të tjerash, me qasjen e saj aktive dhe pozitive në zhvillimin e arsimit, shkencës dhe kulturës. Ndërtimi i koncepteve të këtilla zhvillimore ka për qëllim ta afirmoj dhe konsoludoj pozitën e Maqedonisë si shtet me përgjegjësi. 49

51 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë Përforcimi dhe modernizimi i sistemit arsimor dhe themelimi i parimeve dhe vlerave demokratike në të, është kushti i parë që duhet të plotësohet. Duke e zmadhuar fuqinë e saj për ndeshje dhe zgjidhje të problemeve globale nacionale dhe internacionale, dhe duke e respektuar atë që është i arritshëm dhe i hapur, fleksibil dhe i gatshëm për bahkëpunim në të gjitha lëmitë, Republika e Maqedonisë, jo që do të krijoj bazë për koncentrim permanent të kompetitivitetit, por edhe do të kontribuojë në krijimin e fotografisë për vete dhe njohjes në korniza botërore. Në periudhën e ardhshme, qëllimi i Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës do të jetë edhe përforcimi i bashkëpunimit ndërkombëtarë në nivel institucional dhe projektues. Inkuadrimi i shkollave dhe univerziteteve në shkëmbimin ndërkombëtar të nxënësve/studentëve dhe arsimtarëve dhe realizimi i projekteve ndërkombëtare, është me rëndësi vitale për përforcimin e kapaciteteve të tyre, afirmimin e prodhimit të vendit dhe internacionalizimin e vlerave të procesit global dhe integrativ. Përfocimi i arsimit të lartë Arsimi i lartë është element përbërës dhe i pandarë i zhvillimit të çdo shteti dhe një nga përbërësit më të fuqishëm për njohje të një shteti në korniza ndërkombëtare, për shkak të së cilës paraqitet nevoja për transformim të shpejtë të parashtrimit të saj të tërësishëm dhe vendosje të cilësisë së përshtatshme për nevojat e shtetit, transparente dhe konkurente në korniza ndërkombëtare. Tejkalimi i ricidivave të së kaluarës dhe implementimi i parimeve dhe standardeve të pranuara ndërkombëtare është imperativ në zhvillimin e arsimit të lartë në periudhën e ardhshme. Vetëm në atë mënyrë, ajo në tërësi do ta kryejë misionin e saj në nivel nacional dhe internacional. Në të kaluarën, univerzitetet shtetërore ishin ata që i plotësonin nevojat e tregut të punës për kuadro me arsim të lartë. Megjithatë, proceset e globalizimit në masë të madhe e prishën atë marrëdhënie. Sot, tregu i punës vendos relacione dhe marrëdhënie të reja, duke i tejkaluar kornizat e ngushta nacionale dhe e zgjeron perfshirjen e vet në rrafsh internacional. Për shkak të dinamikës që e zhvillon, tregu i punës ka nevojë për ofertë arsimore, fleksibile dhe dinamike, të cilat mund t i plotësojnë vetëm institucionet arsimore fleksibile dhe dinamike. Prandaj Gjendja : Në Republikën e Maqedonisë ekzistojnë tri universitete shtetërore: Shën Kirili dhe Metodi në Shkup, Shën Kliment Ohridski në Manastir dhe Universiteti shtetëror në Tetovë. Përveç univerziteteve shtetërore, funksionojnë edhe një univerzitet privat Univerziteti i Evropës Juglindore në Tetovë. Përveç këtyre katër univerziteteve, në Republikën e Maqedonisë ka filluar edhe procesi i themelimit të institucioneve të larta shkollore private, më shpesh të formuara si pjesë e universiteteve më të zhvilluara botërore, të cilat merren me produksionin e profileve të ngushta nga lëmia e Informatikës, menaxhimit administrativ, arsimimimit humanitar etj. 50

52 institucionet e larta arsimore shtetërore duhet ta tejkalojnë mbylljen në brendi dhe jofleksibilitetin, dhe duhet të zhvillojnë strukturë të re dhe parashtrim organizativ, e cila do të jetë kompatibile me ndryshimet e përgjithshme në tregun e punës. Proceset e brendshme transformuese dhe proceset e globalizmit, në nivel planetar, u shprehën fuqishëm në ridisejnimin e strukturës së përgjithshme të shoqërisë, me çka u paraqit nevoja për bashkëpunim nacional dhe internacional dhe kompatibilitet të sistemit, me atë edhe inovim të rolit të strukturës së arsimit të lartë, si faktor i rëndësishëm në realizimin e atij kompatibiliteti. Nevoja për qasje strategjike në transformimin e arsimit të lartë, nuk paraqet vetëm implikim nga ndryshimet që ndodhin në nivel nacional, por ajo është implikim edhe nga ndikimi i të ashtuquajturave faktorë të jashtëm, d.m.th. globale, të përgjithshme, të ndikimit që e determinojnë arsimin e lartë edhe në shtetet e tjera në botë. Më 19 shtator 2003, Republika e Maqedonisë u bë anëtare e barabartë e familjes evropiane të shteteve që obligohen t i përcjellin dhe realizojnë rekomandimet nga procesi i Bolonjës dhe orientimi i përbashkët për krijimin e hapësirës së vetme evropiane të arsimit të lartë. Marrja e obligimeve nga ana e shtetit, e vë arsimin e lartë para një provokimi në transformimin e tij të mëtejshëm. Përkundër tentimeve të rregullta për rritjen e cilësisë të studimeve dhe efikasitetit të tyre, arsimi i lartë ndeshet edhe me obligimin për disejnim personal strukturor, organizativ dhe programor, që do të jenë transparente, konkurente, kompatibile dhe të njohur në tregun evropian në shërbimet akademike dhe më gjërë. Gjendja e këtillë e re, domethënë respektim konsekuent i dispozitave të shënuara që janë vendosur në Deklaratën e Bolonjës dhe jetësimit të tyre. Iniciativa për ndërtim të një hapësire të përbashkët evropiane të arsimit të lartë, i vendosin institucionet e larta arsimore para një riprovimi personal dhe iu japin impuls plotësues për të dhënë mund drejt rrugës së tyre kah anëtarësimi në familjen e univrziteteve evropane dhe arritjen e statusit të dhënësve respektibil të shërbimeve arsimore në tregun e gjërë akademik evropian. Si një nga nënshkrueset e Deklaratës së Bolonjës, Republika e Maqedonisë, e me atë edhe Ministria e Arsimit dhe Shkencës, mori obligim në dhjetëvjetorin e parë të shekullit XXI, ta përshtatë politikën e saj që të mundësojë realizim të qëllimeve që kanë dalur nga Procesi i Bolonjës, e që janë me rëndësi primare për krijimin e hapësirës evropiane të arsimit të lartë: 1. Miratimi i sistemit të shkallëve të lehtësueshme të njohura dhe krahasuese dhe aplikimi i diplomës shtesë (diploma suplement), që të mundësohet rrjedhë e punësimeve të qytetarëve evropian dhe konkurentë ndërkombëtare në sistemin evropian të arsimit të lartë. 51

53 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë Miratimi i sistemit i bazuar në dy cikle kryesore diplomë dhe pasdiplomike. Qasja drejt ciklusit tjetër është kushtëzuar me përfundimin e suksesshëm të ciklusit të parë të studimeve, i cili doemos duhet të zgjasë më së paku 3 vite. Shkalla e arritur pas 3 vitesh, llogaritet si shkallë e nevojshme e kualifikimit në tregun evropian të punës. Ciklusi i dytë do të shpie drejt magjistraturës dhe ose doktoraturës, siç është në shumë vende të botës. 3. Aplikimi i kredi sistemeve, sig është ECTS, si mjet i qëlluar për promovimin e këmbimeve më të gjëra të studentëve. Kreditë mund të merren edhe jashta arsimit të lartë shkollor, duke përfshirë edhe mësimin e përjetshëm, me kusht që t i njohë universiteti i cili i pranon studentët. 4. Promovimi i mobilitetit me tejkalimin e pengesave për lëvizje të lirë, veçanërisht të; studentëve: t iu jepet rast për të mësuar, t iu mundësohet çasje deri te studimet dhe shërbimet relevante; arsimtarëve, hulumtuesve dhe personelit administrativ: t iu njihet dhe valorizohet koha që kanë kaluar në Evropë gjatë hulumtimit, ligjërimit ose mësimit, pa prejudikime të të drejtave të tyre statutore. 5. Promovimi i bashkëpunimit evropian në sigurimin e cilësisë përmes zhvillimit të kritereve krahasuese metodologjike. 6. Promovimi i dimensionit të nevojshëm evropian në arsimin e lartë, veçanërisht në zhvillimin e programeve lëndore, bashkëpunimit ndërinstitucional, skemave të mobilitetit dhe programeve studimore integruese, trajnimit dhe hulimtimit. Realizimi i këtyre qëllimeve, që duhet të kryhet me respektim të përgjithshëm të dallimeve kulturore, gjuhësore, sistemet nacionale të arsimit dhe autonomia e univerziteteve, duhet të mundësojnë ndërtim të hapësirës evropiane të arsimit të lartë. Nga aspekti i arsimit të lartë në Republikën e Maqedonisë, ajo duhet të rezultojë me: efikasitet të zmadhuar në studim; lëvizshmëri të studentëve dhe kuadrit akademik; cilësi të përmirësuar të procesit arsimor; rol aktiv të studentëve në sigurimin e cilësisë; zmadhimin e mundësisë për punësim të kuadrit të diplomuar në tregun nacional dhe evropian të punës; shpejtim për punë shkencoro-kërkimore; konkurencë dhe kompatibilitet të siguruar për tregun akademik evropian dhe botëror. Në periudhën e ardhshme, në përputhje me përgjegjësinë e vet, Ministria e Arsimit dhe Shkencës, në bashkëpunim me univerzitetet në vend do të përpiqet të krijojë kushte për implementim pa pengesa të parimeve dhe rekomandimeve 52

54 të dalura nga procesi i Bolonjës në arsimin e lartë në Republikën e Maqedonisë, nëpërmjet të realizimit të këtyre qëllimeve: Përshtatshmëri strukturale e sistemit tercial arsimor të procesit të Bolonjës. Pajtueshmëri e rregullativës ligjore me parimet dhe rekomandimet e procesit të Bolonjës. Pajtueshmëri e normativave dhe standardeve për arsimin e lartë. Ndërtim i sistemit efikas të bursës, i cili studentëve dhe arsimtarëve do t iu mundësojë mobilizim të përforcuar arsimor. Promovim i bashkëpunimit evropian në sigurimin e cilësisë, përmes zhvillimit të kritereve dhe metodologjisë krahasuese. Përforcim i sistemit te evaluimit ekstern të cilësisë në arsimin e lartë. Definim dhe respektim i rreptë i standardeve për themelimin dhe akreditimin e institucionit privat të arsimit të lartë. Zhvillim i sistemit efikas për financimin e arsimit të lartë dhe alokacioni i resurseve financiare. Përmirësim i kapaciteteve strategjike dhe menaxhuese. Zhvillim i strategjive shkencoro - teknologjike. Financim transparent të veprimtarisë shkencoro - hulumtuese. Vendosja e bazës për sisteme nacionale për inovime në sektorin e arsimit të lartë. Promovimi i identitetit kulturor Proceset integruese globale dhe dinamika e mobilizimit, në plan të parë i theksojnë veçoritë e identitetit kulturor. Një pjesë e këtij identiteti është shkalla e implementimit të vlerave dhe parimeve demokratike të respektimit të të drejtave të njeriut, tolarancës, transperencës së vlerave kulturore dhe cilësisë së kohezionit social. Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të krijojë arsimim që në fokusin e saj do të ketë individin, zhvillimin e pandërprerë të tij, zhvillimin e identitetit të tij kulturor individual, të definuar në ambient multikulturor dhe i ndërtuar në kontekstin global nacional dhe mbinacional. Qëllimet dhe detyrat e veçanta të arsimit do të orientohen drejt përkujdesjes dhe zhvillimit të karakteristikave individuale të personalitetit, përmes proceseve të njohjes, mirëkuptimit dhe respektimit të kulturave të huaja, në nivel nacional dhe ndëkombëtar, në funksion të zhvillimit të individualitetit, interesave të saj, qëndrimeve dhe motiveve. Ky proces duhet të ngritet në shkallë të vetëarsimimit dhe aktivitetit të individit, që identeteti individual të jetë në gjendje të ndërtohet vetvetiu, në botën e rrethit më të ngushtë dhe më të gjërë social dhe punues. 53

55 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë Duke pasur parasysh mobilizimin ndërkombëtar i cili e thekson rëndësinë e tolërancës dhe kulturën e mirëkuptimit, me rëndësi të madhe është që, së pari të kuptohemi mes veti, që të mund pastaj t i kuptojmë edhe të tjerët. Integrimi në Bashkimin Evropian Funksionimi i Bashkimit Evropin është thellë i bazuar në produktivietetin e njohurive dhe di - çfarë aftësish. Sfidë për Republikën e Maqedonisë dhe dëshira e saj për të hyrë në Bashkimin Evropian, do të jetë pasqyrë për atë se çfarë ndryshime do të bëj në sistemin arsimor, çfarë politike zhvillimore do të ndërtojë në sferën e kulturës, si do ta definojë dhe realizojë politikën e të rinjve, me çfarë shpejtësie do të rrjedh zhvillimi i shoqërisë informatike dhe politikës strukturore, veçanërisht efikasiteti i sistemit të finansimit. Qëllimet e parashtruara nga Ministria e Arsimit dhe Shkencës, për implementimin e ndryshimeve në arsimin në Republikën e Maqedonisë, duhet patjetër të jenë të siguruara, ndërsa efektet të qëndrueshme. Kjo nënkupton bashkëpunim midis të gjithë sektorëve të Qeverisë dhe të gjithë subjekteve relevante në arsim, në planin nacional, dhe të gjithë trupave relevante ndërkombëtare dhe institucioneve arsimore për zhvillim, në planin ndërkombëtar. Përforcimi i bashkëpunimit rajonal dhe evropian Në rrugën e vet të integrimit në proceset globale, Republika e Maqedonisë patjetër duhet të intensifikojë bashkëpunimin evropian dhe rajonal. Bashkëpunimi ballkanik në lëminë e arsimit, hulumtimit dhe kulturës, duke pasur parasysh afërsinë hapësinore, barierat e vogla gjuhësore, lidhshmëritë tradicionale dhe ndikimi i ndërsjell, paraqet qëllim të rëndësishëm në periudhën ardhshme. Iniciativat për zhvillimin a arsimit në Republikën e Maqedonisë, duhet të nënkuptojnë edhe marrëdhënie më të afërta me fqinjët, veçanërisht në planin e këmbimit të njohurive dhe ekspertizave, mobilizimin e nxënësve/studentëve, ndërtimin e programeve studimore,vendosjen e rrjeteve rajonale, hulumtimeve të përbashkëta shkencore dhe këmbim të shembujve të mirë nga praktika. Më pas, zhvillimi i marrëdhënive fqinjësore dhe bashkëpunimi nuk duhet t i margjinalizojë iniciativat për bashkëpunim dhe lidhshmëri më të gjërë. Suksesi dhe vëllimi i bashkëpunimit ndërkombëtar në nivel shtetëror, rajonal dhe institucional, drejtpërsëdrejti janë të kushtëzuara, jo vetëm nga gatishmëria për të hyrë në këto procese, por edhe nga gadishmëria që të respektohen marrëveshjet, afatet dhe standardet e cilësisë që ky lloj i bashkëpunimit i nënkupton. Identifikimi dhe atraktiveti i shtetit në proceset e bashkëpunimit të ngushtë dhe të gjërë rajonal, në masë të madhe do të varen nga shkathtësia e saj për plotësimin e obligimeve ndërkombëtare që i ka marrë. Kjo nënkup- 54

56 ton plotësim të tërësishëm të obligimeve të marra të një numri të madh të dokumenteve ndërkombëtare, siç janë p.sh. Deklarata e Bolonjës, Arsimim për të gjithë, Deklarata universale për mbrojtjen e të drejtave të fëmijëve dhe shumë dokumente të tjera, ku vendi ynë është anëtare dhe nënshkruese. Në këtë kuptim, në periudhën e ardhshme, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të marrë masa për implementimin e të gjitha dokumenteve relevante dhe marrëveshjeve me karakter ndërkombëtar për të cilat ka marrë obligim se do t i realizojë. 6. UDHËHEQJE ME NDRYSHIMET Qëllimet: Përforcimi i kapaciteteve të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës Ministria e Arsimit dhe Shkencës është realizator i përpiktë i programit qeveritar për zhvillim të fokusar në sektorin e veprimit të tij. Faktorët kyç prej Angazhimet për integrim evropian, zhvillimi i përshpejtuar ekonomik,social dhe kulturor, e vënë Ministrinë e Arsimit dhe Shkencës para sfidave të rëndësishme për ndryshimin e bazës së saj institucionale dhe përforcimin e kapaciteteve të saja. Në periudhën e ardhshme, menaxhimi me ndryshimet në arsim, varësisht nga qëllimet, do të zhvillohet në sektor dhe do të mbështet me bazë përkatëse legjislative. Aktivitetet e Ministrisë, në periudhën e ardhshme do të zhvillohen sipas prioriteteve dhe forcës reale për realizimin e tyre. të cilëve varet efikasiteti në punën e ministrisë, janë të ndërtuar në sektorin e regullativës normative, menaxhimin me aktivitetet të bazuara në rezultatet e parashtruara dhe menaxhimin e bazuar në informata. Intervenimet në sferën e arsimit do të jenë boshe dhe nuk do të jenë frytdhënëse nëse nuk përcjellen me rregullativë normative të përgjithshme dhe të saktë. Në këtë drejtim, MASH do të ndërmerrë aksione për lidhshmëri më të ngushtë të rregullativës normative, me programin për zhvillimin e arsimit. Më pas, cilësia e ligjeve patjetër duhet të jetë e garantuar. Do të ndërmerren masa për intesifikimin e lidhjeve midis financimit, prioriteteve strategjike dhe menaxhimit me ndryshimet e planifikuara. Menaxhimi me ndryshimet patjetër duhet të jetë i bazuar në rezultatet e parashtruara.qëllimi është që të ngritet efikasiteti i menazhimit me ndryshimet, përmes vendosjes më efikase të qëllimeve (rezultatet e parashtruara), monitorimit, kontrollit dhe evaluimit. Transperenca dhe shpallja permanente e informatave do të shfrytëzohet për implementimin më efikas të programit nacional për zhvllimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë. 55

57 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë Në periudhën e ardhshme, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të instalojë trupa profesional të cilët do të jenë të obligueshëm për zbatimin e aktiviteteve konkrete të bazuara në rezultatet qëllimore dhe do të shërbejë për zbatim cilësor, monitorim, kontroll dhe evaluim të ndryshimeve. Efikasiteti dhe suksesi në zbatimin e aktiviteteve, në Ministrinë e Arsimit dhe Shkencës është në lidhje të drejtpërdrejtë me cilësinë dhe profesionalizmin e kuadrit. Funksionimi i Ministrisë patjetër duhet ti respektojë marrëveshjet e ndërsjella të kontraktuara: cilësor, ekspertizë, transperencë, bashkëpunim, përgjegjësi dhe orientim drejt ardhmërisë. Në këtë drejtim, Ministria do të zbatojë aktivitete për përforcimin e kompetencave të kuadrit të saj dhe do të kujdeset për zhvillimin e tyre. Qëllimi i Ministrisë në periudhën e ardhshme do të jetë që të përforcohen kapacitetet e sektoreve të saj,përmes sektorëve ekzistuese për ekspertizë,sektorit hulumtues,si dhe përcjella dhe evaluimi i punës së tyre. Një nga elementet përcjellëse prej të cilave varet cilësia e punës së Ministrisë, është ekzistimi i sistemit efikas informativ dhe baza e pasur e të dhënave, si midis sektorëve ashtu edhe midis Ministrisë dhe bazës (dhënësit të shërbimeve arsimore, kulturore dhe sportive). Në këtë drejtim, përcjellja permanente e reagimeve dhe marrja e reagimeve kthyese të punëtorëve të arsimit, nxënësve, studentëve, qytetarëve dhe të gjithë palëve dhe partnerëve të involvuar për rrjedhën e implementimit të programit për zhvillimin e arsimit dhe aktiviteteve të përgjithshme të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës, do të jetë e domosdoshme. Rikomponimi i institucioneve qendrore arsimore Duke pasur parasysh gjendjen ekzistuese të institucioneve qëndrore arsimore pas përfundimit të procesit të decentralizimit, ndërsa në funksion të menaxhimit efikas me ndryshimet në sferën e arsimit si dhe në funksion të rritjes të cilësis së saj,mash dhe Qeveria e Republikës së Maqedonisë do të ndërmarrë masa për etablimin e institucioneve të ardhshme arsimore në nivel shtetëror Inspektorati shtetëror arsimor (ISHA) Qendra shtetërore për provime (QSHP) Enti pedagogjik i R.M.(EP) (tani, Byroja për zhvillimin e arsimit(bzha)) Qendra për arsim të mesëm profesional(qamp) Inspektorati shtetëror arsimor (ISHA) do të paraqes institucion qëndror arsimor, i cili do të jetë i obliguar për respektimin e ligjshëmërisë në lëminë e arsimit dhe kontrollit sistematik të cilësisë së procesit arsimor. Kjo nënkupton evaluim institucional të institucioneve arsimore, por edhe evaluim individual të kaudrit arsimor dhe udhëheqës, në funksion të sigurimit të cilësisë dhe konkurrencës. Për ta realizuar misionin e këtillë të pritur,në ISHA do të angazhohen individ të shquar nga sfera juridike ose pedagogjike.emërimi i tyre duhet të bazohet, 56

58 kryesisht, në rezultatet e arritura në arsim dhe në bazë të shumë kritereve rigoroze, të cilat do t i kenë parasysh suksesin,stazhin dhe rekomandimet nga autoritetet përkatëse.emërimin e inspektorëve shtetëror arsimor do ta bëj organi përkatës shtetëror. Punën e saj,ndërsa në funksion të efikasitetit dhe efektivitetit, ISHA do ta realizojë përmes punës të më shumë njësive sektoriale të locuara në nivel nacional dhe lokal. Funkcionin e vet, këto njësi do ta realizojnë përmes indikatorëve të saktë definues përmes të cilëve do të bëhet mbykëqyrja e institucioneve arsimore. Këto indikatorë tërësisht do të korespondojnë me indikatorët e ngjajshëm të Bashkimit Evropian. Inspektimin do ta zbatojnë ekipe të përbëra nga inspektor për kontrollin e sferës ligjore e normative dhe inspektor për kontroll profesional. ISHA aktivitetin e vet të rregullt në terren do ta realizojë në bazë të dinamikës së vërtetuar interne, por edhe në mënyrë të jashtëzakonshme, me kërkesë të EP (BZHA e tanishme)ose QShP, me kërkesë të këshillit të prindërve në shkolla,me kërkesë të autoriteteve lokale dhe personave tjerë të interesuar të cilët do të tregojnë për parregullsitë e pranishme ose cilësisë së dobët në punën e institucionit konkret arsimor ose individit. Ingerencat e ISHA në kontrollin e respektimit të ligjshmërisë në arsimin e lartë, do të rregullohen me ligj të posaçëm. ISHA nuk ka kompetenca në arsimin e lartë. Kjo plotësisht do të bie në kompetencë të Këshillit për evalim dhe akreditim dhe shërbimeve profesionale të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës. Qendra shtetërore për provime (QShP) paraqet organ profesional shtetëror me subjektivitet juridik, që do të zbatojë kontrollim periodik të njohurive të nxënësve, përmes organizimit të provimeve përfundimtare, pas klasës së katërt dhe të tetë, dhe përmes dhënies së provimit të maturës shtetërore dhe të provimit përfundimtar profesional në arsimin e mesëm profesional. Këto lloje të provimeve, si tregues të përbashkët e kanë eksteritetin i cili do të sigurojë zgjuarsi të përhershme të kuadrit arsimor dhe udhëheqës.kjo veçanarisht ka të bëjë me drejtorët e shkollave, të cilët përmes vetevaluimit do të duhej t i pamundësojnë dukuritë e vlerësimit joobjektiv,faljen e notave në fund të vitit shkollor etj. Gjendja: Ekziston ngjashmëri evidente e kompetencave dhe zbatimi joefikas i funksioneve nga an e Byros për zhvillimin e arsimit (BZHA). Shërbimi pedagogjik (SHP) dhe Inspektorati shtetëror arsimor (ISHA), si organe në përbërje të Minitrisë së Arsimit dhe Shkencës (MASH). Kompetencat e BZHA nuk korespondojnë me kapacitetet e këtij institucioni. ISHA nuk është në gjendje ti kryej ingerencat të cilat i janë dhënë me ligjin ekzistues për inspektoratin shtetëror arsimor. Shërbimi pedagogjik ka vetëm kompetenca teknike lidhur me tekstet shkollore. 57

59 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë Transperenca në shpalljen e rezultateve, në masë të madhe do ta përforcojë përgjegjësinë e të gjithë participientëve në arsim. Atributet kryesore të QShP do të jenë sekreti dhe objektiviteti. Plotësimi i këtyre kushteve kërkon teknike. kushte përkatëse kadrovike dhe Në QShP do të angazhohen persona me cilësi të lartë profesionale dhe personale. Për shkak të vëllimit dhe specifikës së punëve dhe nevojës së sekretit dhe sigurisë,do të sigurohen edhe kushte përkatëse hapësinore dhe teknike për punë. Kjo nënkupton objekt me regjim të veçantë të mbrojtjes, shtypshkronjë të vogël për botimin e testeve të verifikuara të njohurive,mbështetje të fuqishme informatike etj. Enti pedagogjik i RM (tani, Byroja për Zhvillimin e Arsimit (BZHA)) do të paraqesë organ profesional shtetëror me subjektivitet të veçantë juridik dhe do t i ndërmarrë kompetencat për zhvillimin dhe përparimin e arsimit në shtet. Në kompetencë të saj do të jenë aktivitetet e ardhshme në arsimin parashkollor,fillor dhe të mesëm: zhvillimi i planprogrameve mësimore; ndërtimi dhe mirëmbajtja e standardeve të njohurive dhe normativave dhe standardeve për shkollë efektive; hartimi i koncepcionit për hartimin e teksteve shkolloredhe metodologjia për vlerësimin e tyre; pjesëmarrja në vlerësimin e adekuatshmërisë së teksteve shkollore dhe librave ndihmës, konform me qëllimet dhe programin mësimor; përgatitja e programit për zhvillimin profesional të arsimtarëve; ndërtimi i programeve për aktivitete jashtmësimore dhe edukative të të rinjve në shkollat dhe institucionet shkollore; përforcimi i shërbimit pedagogjiko-psikologjik në shkolla,me përkufizim të qartë të ingerencave të kuadrit dhe fokusimi i tyre në sferën zhvillimore; ofrim i ndihmës profesionale të shkollave në sigurimin e cilësisë i cili duhet të jetë në pajtueshmëri me standardet nacionale për cilësi; mbështetja e projekteve të cilat kanë për qëllim përmirësimin e cilësisë në arsim dhe e tërë kjo në pajtim me prioritet shtetërore; vendosja e sistemit për habilitim të kuadrit arsimor; bashkëpunimi me sektorin joqeveritar; komponenta hulumtuese-zhvillimore e arsimit. 58

60 Obligimet e këtilla, para Entit pedagogjik të R.M. (tani, Byroja për Zhvillimin e Arsimit (BZHA)), në mënyrë imperative e imponojnë nevojën për ekipim të tyre. Në të do të mund të punojnë kryesisht punëtorë të dëshmuar pedagogjik të cilët profesionalisht do të kryejnë veprimtarinë e tyre. Pjesën përbërëse të Entit Pedagogjik (BZHA e tanishme) do të paraqesin njësitë e saja rajonale, të cilat do të kenë statutin e qendrave ndërkomunale për zhvillim dhe sigurim të cilësisë në arsim. Qendra për arsim të mesëm profesinal (QAMP) do t i ndërmarrë kompetencat për zhvillim dhe përparim të arsimit të mesëm profesional dhe sigurimin e cilësisë në të njëjtin. QAMP do t i përqëndrojë aktivitet e saja në përforcimin e punësimit të të rinjëve dhe të rriturve dhe krijimin e kushteve për punën e pandërprerë të tyre dhe inkluzionit social. Fushat në të cilët ai e objektivizon veprimtarinë e vet janë arsimimi i mesëm, pas i mesëm dhe arsimimi i të rriturve. Në kuadër të kompetencave të saja, QAMP do t i realizoj këto aktivitete: bashkëpunimi me ekonominë, biznes sektorin dhe sektorin joqeveritar, ndërtimi dhe mirëmbajtja e standardeve të njohurive dhe normativeve dhe standardeve për shkollë efektive, hartimi i koncepcioneve për hartimin e teksteve shkollore dhe metodologjisë për vlerësimin e tyre, pjesëmarrja në vlerësimin e adekuatshmërisë të teksteve shkollore dhe librave ndihmës konform qëllimeve dhe programit mësimor, ofrim i ndihmës profesionale të shkollave në sigurimin e cilësisë, i cili duhet të jetë në pajtueshmëri me standardet nacionale për cilësi, përpilimi i koncepteve për llojet e ndryshme të arsimit të mesëm dhe të lartë profesional, përpilimi i sistemit të kualifikimeve profesionale, përpunimi i standardeve për profesione, definimi i rajoneve të punës,vërtetimi dhe propozimi i profileve arsimore për nivele të ndryshme të kualifikimeve profesionale, zhvillimin dhe inovimin e planprogrameve mësimore për arsimim të mesëm profesional dhe ofrimi i ndihmës përkatëse profesionale për implentimin e tyre, arsimimi dhe stërvitja e arsimtarëve, vërtetimi i normativave dhe standardeve për mësim teorik dhe praktik, përcjellja e tregut të punës dhe hulumtimi i nevojave arsimore, informimi dhe orientimi profesional i të rinjëve, 59

61 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë mbështetja e projekteve të cilët kanë për qëllim përparimin e cilësisë në arsim dhe tërë kjo në pajtueshëmri me prioritet shtetërore shkollimi dhe stërvitja (parakualifikimi dhe rikualifikimi) i të rinjëve dhe të rriturve Duke pasur parasysh vëllimin e gjërë dhe karakterin e aktiviteteve që QAMP do t i realizojë, ajo afirmohet vetvetiu si qendër për zhvillim profesional i të rinjve dhe të rriturve dhe paraqet lidhje kyçe midis institucioneve arsimore dhe tregut të punës. Nga aspekti i zgjerimit dhe mirëmbajtjes të kompetencave të punës të të rinjëve dhe të rriturve, vendosja e lidhjes me tregun e punës dhe ngritja e kompetencave të fuqisë punëtore në shtet, QAMP do të ketë rëndësi të veçantë. * * * Programit për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë do të paraqesë kornizë sipas së cilës do të realizohet aktiviteti i Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës, deri në vitin Pjesë përbërëse e këtij Programi janë programet për: arsim parashkollor dhe fillor, arsim të mesem dhe pas të mesëm, arsim të lartë, arsimim të të rriturve, IKT në arsim, finansimi, legjislativa dhe zhvillimi profesional.programi për zhvillim do të përsoset vazhdimisht, pa marrë parasysh ndërrimin e politikës së pushtetit. Programi për zhvillimin e arsimit do të jetë obligim për çdo qytetar në Republikën e Maqedonisë. 60

62 PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN E EDUKIMIT DHE ARSIMIMIT PARASHKOLLOR >>>>>>>>>>>> Grupi punues: Suzana Kiranxhiska, koordinatore Liljana Samarxhiska - Panova Mr. Florina Shehu Dr. Lena Damovska Dr. Tatjana Atanasovska

63 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në republikën e maqedonisë

64 PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN E EDUKIMIT DHE ARSIMIMIT PARASHKOLLOR Programi për zhvillimin e edukimit dhe arsimimit parashkollor I 1. MISIONI I E EDUKIMIT DHE ARSIMIMIT PARASHKOLLOR Misioni e edukimit dhe arsimimit parashkollor në Republikën e Maqedonisë është qasja e barabartë dhe përfshirja maksimale e fëmijëve të moshës parashkollore, me forma dhe programe nga më të ndryshmet, të dizenjuara sipas trendeve bashkëkohore dhe njohurive më të reja shkencore nga fusha e zhvillimit të fëmijëve. Nënsistemi për edukim dhe arsimim parashkollor paraqet një pjesë nga sistemi global edukativ-arsimor në Republikën e Maqedonisë, veprimtaria bazë e të cilit është edukimi dhe arsimimi i fëmijëve prej moshës 8-mujore deri në fillim të shkollimit. Njohuritë më të reja nga teoria e zhvillimit të trurit, flasin për rëndësinë e madhe të viteve të hershme nga fusha e zhvillimit të fëmijëve. Me programet e ndryshme për fëmijë të moshës parashkollore duhet që çdo fëmije t i mundësohen kushte më të volitshme për zhvillimin e tërësishëm të potencialeve të tij. Në periudhën vijuese do të angazhohemi për përfshirje maksimale të fëmijëve të moshës 3 deri në 6-vjeçare me qëllim që të mundësojmë kushte për fillim të barabartë në shkollën fillore dhe lidhje funksionale me nënsistemin e ardhshëm arsimin fillor. Duhet të sigurohet përfshirje maksimale me forma të ndryshme të edukimit parashkollor të fëmijëve nga grupet e lëndueshme (fëmijë që jetojnë në rajone ekonomikisht të pazhvilluara, fëmijë nga familje socialisht të rrezikuara, fëmijë romë, fëmijë me pengesa në zhvillimin psiko-fizik etj.). 2. TRENDET BASHKËKOHORE NË EDUKIMIN DHE ARSIMImiN PARASHKOLLOR Dhjetë vitet e fundit, edukimi dhe arsimimi parashkollor, në numrin më të madh të vendeve të botës, është ngritur në nivel të prioritetit kombëtar në kuadër të sistemeve globale edukative-arsimore. 63

65 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në republikën e maqedonisë Qasja e hershme deri te ndonjë formë të edukimit dhe arsimimit parashkollor dhe efektet afatgjate në këtë participim arsimor lënë shenjë të suksesit në shkollimin e përgjithshëm vijues mbi çdo individ. Gjithashtu, krahas procesit të socializimit, që në mënyrë parësore e mundësojnë të gjitha programet parashkollore, mbetet fakti se fëmijët edukimi i të cilëve ka filluar në fëmijërinë e hershme, kanë qasje pozitive ndaj shkollës dhe është e vogël mundësia se ata do ta lëshojnë shkollimin para kohe. Fillimi i hershëm i arsimimit ofron mundësi të barabarta arsimimi dhe tejkalim të pengesave fillestare të cilat i sjell mjedisi i pavolitshëm social dhe kulturor nga i cili vijnë fëmijët, zhvillohet një person pozitiv, aktiv, kreativ dhe human, i cili beson në vetvete dhe i respekton të tjerët. Pikërisht për këtë arsye, në kuadër të sistemit global edukativ-arsimor, në pjesën më të madhe të vendeve të botës, edukimi dhe arsimimi parashkollor merr trajtim dhe rëndësi të barabartë me nënsistemet tjera. Në punën edukative arsimore me fëmijët, gjithçka u nënshtrohet mundësive dhe nevojave zhvillimore çdo fëmije individualisht. Në pajtim me qëllimet e edukimit dhe arsimimit në sistemin edukativ-arsimor në Maqedoni dhe të mundësive zhvillimore dhe moshatare të fëmijës, kurikulumet kombëtare përmbajnë qëllime dhe obligime globale të cilat më vonë operacionalizohen, varësisht nga nevojat konkrete të fëmijës, kushtet dhe nevojat në mjedisin lokal. Mjedisi lokal duhet të sigurojë kushte për zhvillim dhe mësim të sigurt për çdo fëmijë. Gjithashtu, është e domosdoshme që të respektohen besimet kulturore, gjuhësore dhe religjioze të fëmijëve. Në periudhën vijuese në kuadër të edukimit dhe arsimimit parashkollor, krahas qëndrimit tërëditor të fëmijëve në kopshte, në nivel lokal do të ishte mirë që të promovohen forma të shkurtëra të përfshirjes, varësisht nga nevojat ekzistuese, mundësitë dhe interesat në mjedisin lokal. Këto forma të përfshirjes do të mund të jenë institucionale, jashtinstitucionale dhe alternative të përfshirjes së fëmijëve parashkollor. Kjo tanimë është edhe normativisht e rregulluar me Ligjin për ndryshime dhe plotësime të Ligjit për mbrojtjen e fëmijëve nga viti 2004 (neni 20) dhe ka të bëjë me fëmijët prej tre deri në gjashtë vjet nga vende të varfëra ose demografikisht të rrezikuara. Këto do të ishin me kohëzgjatje të ndryshme dhe do të kishin të bëjnë me aspekte të ndryshme nga zhvillimi i personalitetit fëmijëror apo në mënyrë integrale si model i programit të shkurtuar për fëmijët parashkollor, përsëri, në pajtim me nevojat e mjedisit lokal. Varësisht nga nevojat dhe mundësitë lokale, kopshtet mund të ofrojnë kurikulume autentike lokale dhe programe individuale, të cilat kanë të bëjnë me një kategori të caktuar fëmijësh, me qëllime dhe obligime të caktuara saktësisht. Kjo strategji hapë perspektiva dhe qasje për fëmijët me nevoja të posaçme, për 64

66 fëmijët jashtëzakonisht të talentuar, për grupet e lëndueshme të fëmijëve dhe të gjithë ata fëmijë të cilëve u nevojitet ndihmë dhe përkrahje. Mjedisi lokal dhe kushtet konkrete në të do të diktojnë cilat nga format e lartëpërmendura të përfshirjes së fëmijëve parashkollor mund të jetësohen dhe të funksionojnë suksesshëm në komunën. Vendosja e këtillë e sistemit të edukimit dhe arsimit parashkollor në mjediset më të vogla, në start jep mundësi për rritjen e përfshirjes së fëmijëve parashkollor me ndonjë formë të shkurtër të edukimit dhe arsimimit parashkollor. Gjithashtu, format e shkurtëra të përfshirjes domosdo do t i promovojnë grupet me moshë të përzier si tendencë bashkëkohore në metodikën e edukimit dhe arsimimit parashkollor. Në kuadër të edukimit dhe arsimimit parashkollor, kalimi i kompetencave nga niveli qendror në atë lokal, duhet ta ngrejë vetëdijen për shfrytëzim maksimal të kapaciteteve ekzistuese në mjedisin lokal për realizim të suksesshëm të veprimtarisë edukative-arsimore. Gjithashtu, në kuadër të komunave të caktuara, duhet të promovohen të gjitha mundësitë për përfshirje më të madhe të fëmijëve të moshës parashkollore, jo vetëm në kapacitetet ekzistuese, por edhe krijimi i kushteve për hapjen e formave të tjera institucionale (qoshqe zbavitëse, edukimi i prindërve, i fëmijëve dhe prindërve, i fëmijëve), forma jashtinsitucionale (kopsht udhëtues, forma sezonale të përfshirjes etj.) apo forma alternative të përfshirjes së fëmijëve. Kjo do të thotë mobilizim i liderëve lokal, bashkësive afariste dhe partnerëve të mundshëm për zhvillim. Krahas institucioneve ekzistuese të sistemit, partnerë duhet të kërkohen edhe në sektorin privat, sektorin e OJQ, i cili nëpërmjet projekteve më të ndryshme edhe sot është i pranishëm në të gjitha nivelet e arsimit. Kjo sidomos ka të bëjë me edukimin dhe arsimimin parashkollor (modelet e punës edukative-arsimore Hap pas hapi, Mozaik etj.). Mundësitë për ofrimin e modeleve të ndryshme të punës edukative-arsimore, si dhe modelet kompenzuese të punës me fëmijët parashkollor, te ne duhet të kërkohet në sektorin joqeveritar. Njëri nga faktorët kryesorë për realizim të suksesshëm të cilit do program dedikuar fëmijëve parashkollor është kyçja e prindërve në program. Prezenca e tyre në program është supozimi se përkrahja arsimore e fëmijëve do të vazhdojë edhe në shtëpinë e prindërve. Pikërisht për këtë arsye, bashkëpunimi me prindërit, animimi i tyre, sidomos në programin për fëmijët parashkollor është një nga faktorët për realizim të suksesshëm të çdo programi. Shembull i mirë për këtë janë të gjitha programet kompenzuese, sidomos programi më i vjetër kompenzues, HEAD-START. Në të prindërit kyçen vullnetarisht, me dëshirën e vet, e ndonjëherë fitojnë edhe mjete financiare. Efektet e bashkëpunimit të këtillë janë të vërejtshme, sidomos për fëmijët prindërit e të cilëve janë vullnetarë në program. Programi për zhvillimin e edukimit dhe arsimimit parashkollor I 65

67 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në republikën e maqedonisë Në disa modele për punë edukative-arsimore, prindërit marrin pjesë edhe në procesin e planifikimit dhe realizimit të disa përmbajtjeve programore. Përvojat e deritanishme nga bashkëpunimi me prindërit janë pozitive për fëmijën, për prindërin dhe gjeneralisht, për realizimin e suksesshëm të programit. Në kurikulumin kombëtar te ne, bashkëpunimi me prindërit, edhe krahas përpjekjeve, si obligim programor shpesh është realizuar vetëm deklarativisht. Në këtë drejtim, duhet të bëhen ndryshime thelbësore. Kyçja e prindërve në aktivitetet e përditshme është veçanërisht e rëndësishme për fëmijët të cilëve u nevojitet përkrahje dhe ndihmë specifike. Iniciativa për këtë lloj bashkëpunimi duhet të dalë nga çerdhja (kopshti) i fëmijëve. Për ngritjen e kulturës pedagogjike të prindërve të fëmijëve të kyçur në kopsht, por edhe të fëmijëve të tjerë nga komuna, çerdhja, krahas formave tani më të përdorura, mund të organizojë këshillimore pedagjogjike-psikologjike për prindërit. 3. SFIDAT E EDUKIMIT DHE ARSIMIMIT PARASHKOLLOR Ngjarjet dhe ndryshimet rrjedhëse të shoqërisë ndikojnë mbi përcaktimin e sfidave të edukatës parashkollore në Republikën e Maqedonisë, duke sjellë e duke krijuar në kontinuitet veprimin dhe determinimin e tyre të përbashkët. Vendosja e sotme e edukimit parashkollor në sistemin e tërësishëm arsimor në vend, si dhe inovacionet dhe reformat në fushën e decentralizimit të shoqërisë përballë trendeve botërore bashkëkohore në edukatën parashkollore, domosdo e inicojnë nevojën nga ndryshimet cilësore dhe thelbësore të cilat do të mund të japin përgjigje në mënyrë të suksesshme dhe gjithëpërfshirëse mbi kërkesat, nevojat dhe kushtet e vendosura. Rritja e përfshirjes të të gjithë fëmijëve me edukatë parashkollore paraqet kusht themelor për ngritjen e cilësisë dhe mobilitet vertikal të gjeneratave në sistemin arsimor, si edhe ndaj përpjekjeve për mësim të përjetshëm. Me edukimin dhe arsimimin parashkollor, fëmijët i pasurojnë përvojat dhe në mënyrë sistematike përgatiten për fillim të suksesshëm në shkollën fillore. Krahas socializimit primar, në kopshtin e fëmijëve parashkollor u sigurohen kushte për zhvillimin e potencialeve të tyre të përgjithshme dhe për fitimin e diturive themelero për botën që i rrethon. Ky nënsistem është sidomos i rëndësishëm për fëmijët që vijnë nga meset e deprivuara kulturore dhe sociale, sepse ndihmon që të nivelizohen pozitat fillestare të këtyre fëmijëve gjatë nisjes në shkollën fillore. Shumë hulumtime shkencore në botë dhe te ne, bëjnë të ditur se nxënësit të cilët paraprakisht kanë vizituar kopsht për fëmijë tregojnë sukses më të mirë gjatë shkollimit të mëtejmë. Gjasat për largimin e mëvonshëm nga sistemi shkollor, gjithashtu zvogëlohen. Prandaj, duhet të fillohet me ngritjen e 66

68 vetëdijes për rëndësinë e edukimit dhe arsimimit parashkollor jo vetëm në vitin para nisjes në shkollë, por edhe me një trajtim më serioz shoqëror të zhvillimit të hershëm fëmijëror, i cili do të duhej ta ngrejë si prioritet. Rrjeti i edukimit parashkollor Në edukimin parashkollor përfshihen fëmijë prej moshës 7-8-mujore deri në moshën 6-vjeçare, gjegjësisht pas përfundimit të periudhës së paraparë të pushimit të lindjes për prindërit, deri në fillimin e klasës së parë të arsimit fillor. Rrjeti i edukimit parashkollor përfshin 52 organizata punuese, me gjithsej 180 objekte. Programi për zhvillimin e edukimit dhe arsimimit parashkollor I Organizatat parashkollore Viti Numri Numri i tërësishëm i organizatava parashkollore Numri i përgjithshëm i objekteve të 52 O.P Kapaciteti i tërësishëm i projektuar (numri i fëmijëve) Kapaciteti i tërësishëm i shfrytëzuar (numri i fëmijëve Kapaciteti i paplotësuar nëpër kopshtet është kryesisht në qytetet në brendi të Republikës. Kjo e dhënë tregon se ekziston mundësi për përfshirje më të madhe të fëmijëve deri në moshën 6-vjeçare me plotësimin e kapaciteteve ekzistuese. Në objektet ekzistuese të kopshteve, me format e shkurtëra të përfshirjes, do të mund të përfshihen edhe rreth 6% nga numri i përgjithshëm i fëmijëve. Për një përfshirje edhe më të madhe të fëmijëve të moshës parashkollore do të nevojitet shfrytëzimi apo adaptimi i objekteve ekzistuese në mjedisin lokal (pallate të kulturës, shtëpi të pionerëve, bashkësi lokale etj.). Organizatat parashkollore janë koncentruar në vende të banuara qytetare, e rrallë herë në vende më të mëdha të banuara fshatare (vetëm në tre fshatra). Prandaj, përfshirja e fëmijëve parashkollor në rajonet fshatare deri tani bëhej me grupet e çerdheve në shkollat fillore, vetëm vitin në para nisjes në shkollë fillore. Në të ardhmen, në rast se ekziston kapacitet i pashfrytëzuar në disa shkolla fillore, atje do të mund të përfshihen fëmijët e moshës më të vogël. Përfshirja e fëmijëve parashkollor në këto mjedise mund të rritet me përdorimin e formave të tjera alternative të punës edukative-arsimore (kopshte udhëtuese, forma jashtinstitucionale etj.). Përfshirja e fëmijëve në edukim parashkollor Në Maqedoni, në vitin 2004, në edukim parashkollor u përfshinë gjithsej fëmijë deri në 7 vjet, apo në organizatat parashkollore dhe në çerdhet në shkollat fillore (tabela nr.1). Kjo paraqet rreth 20,43% të numrit të përgjithshëm të fëmijëve në moshë deri në 6 vjet. 67

69 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në republikën e maqedonisë Përfshirja e fëmijëve në vitin para nisjes në shkollë, në vitin 2004 ishte 82,23%. Në pjesën më të madhe të vendeve të Evropës, përfshirja e fëmijëve në vitin para nisjes në shkollë është 99,9-100%. Tabela nr. 1. Numri i grupeve dhe fëmijëve të përfshirë në veprimtarinë e arsimimit parashkollor në 2004/2005 Përfshirja e fëmijëve Numri i grupeve Numri i fëmijëve Foshnjore Kopshte Çerdhe në kuadër të kopshteve Çerdhe në sh.f GJITHSEJ (Burimi: MPPS dhe MASh tetor 2004) Tabela nr. 2 Numri i grupeve për fëmijë të moshës parashkollore, në çerdhet në kuadër të shkollave fillore, sipas gjuhës në të cilën realizohet veprimtaria Gjuha e realizimit të veprimtarisë Grupet 2003/04 Përfshirja e fëmijëve 2003/04 % 2003/04 Grupet 2004/05 Përfshirja e fëmijëve 2004/05 % 2004/05 maqedonisht shqip turqisht serbisht GJITHSEJ Sa i përket përfshirjes së fëmijëve në moshë parashkollore në grupet e çerdhes në kuadër të shkollave fillore sipas gjuhës në të cilën realizohet veprimtaria, mund të konstatohet se viti shkollor 2004/2005 ka rritje të numrit të grupeve të çerdheve dhe numrit të fëmijëve, siç vijon: në maqedonisht rritje e grupeve për 35 dhe e fëmijëve për 513; në shqip rritje e grupeve për 32 dhe e fëmijëve për 336; në turqisht rritje e grupeve për 11 dhe e fëmijëve për 189. Njëra nga arsyet e rritjes së grupeve dhe fëmijëve në grupet e çerdheve në kuadër të shkollave fillore janë ndryshimet e Ligjit për arsim fillor (Gazeta zyrtare e RM, nr. 63/2004), që parasheh përfshirje të fëmijëve të moshës gjashtëvjeçare. Gjithashtu, për këtë kontribuuan edhe ndryshime të tjera ligjore nga fusha e mbrojtjes së fëmijëve dhe vetadministrimit lokal. 68

70 Decentralizimi I Decentralizimi në edukimin dhe arsimimin parashkollor, gjeneralisht do të thotë kalimi gradual i kompetencave dhe ingerencave nga niveli qendror në atë lokal. Më konkretisht, kjo do të thotë kalimi i kompetencave sa i përket përgjegjësisë për formimin e kopshtit për fëmijë, kalimi i kompetencave për mirëmbajtjen e kopshteve të fëmijëve, përgjëgjësi për financim të pjesërishëm nga buxheti lokal, krijimi i kushteve për hyrje të kapitalit privat, krijimi i kushteve për krijimin e kurikulumit lokal sipas nevojave të të gjitha subjekteve të interesuara, liri më të madhe gjatë punësimit të kuadrit profesional, administrativ, ndihmës dhe udhëheqës etj. Gjithashtu, në nivel lokal duhet të krijohen të gjitha kushtet për zhvillim të drejtë psiko-fizik të të gjithë fëmijëve që nuk janë përfshirë me ndonjë formë institucionale të organizuar të përfshirjes. Çdo komunë duhet të krijojë kushte të volitshme për organizimin e formave të tjera jashtinstitucionale dhe alternative në përfshirjen e fëmijëve parashkollor. Kjo drejtpërdrejtë do të kushtëzohet nga nevojat dhe mundësitë konkrete të komunës. Programi për zhvillimin e edukimit dhe arsimimit parashkollor Financimi Financimi i edukimit dhe arsimimit parshkollor është nën ingerenca të Ministrisë së Punës dhe Politikës Sociale dhe është rregulluar me Ligjin për mbrojtjen e fëmijëve. Financimi i edukatës parashkollore, gjegjësisht organizatat parashkollore, parashihet në Programin për mbrojtjen e fëmijëve dhe sipas tij në vitin 2005 parashihen mjete në lartësi prej ,00 denarë (apo 55,84%), për veprimtarinë e kopshteve të fëmijëve dhe pushimoreve për fëmijë. Sa u përket pagave, qirave dhe kompenzimeve, Ministria e Punës dhe Politikës Sociale për vitin 2005 do të ndajë ,00 denarë. Në pikën e mjeteve të ndara për edukatë parashkollore nuk parashihen asçfarë mjetesh për përsosje profesionale të kuadrit edukativ-arsimor, ndërsa 7% janë paraparë për rikonstruim dhe pajisje. Demokracia dhe rregullativa ligjore Sa u përket ndryshimeve dhe plotësimeve ligjore nga sfera e edukimit parashkollore duhet të sigurohet demokratizim cilësor dhe transparent, decentralizim dhe liberalizim të edukimit parashkollore, si pjesë integrale e sistemit arsimor. Gjithashtu, nevojitet tejkalimi i ndarjes së ingerencave mes MPPS dhe MASh. Në fakt, financimi i veprimtarisë së institucioneve parashkollore është nën kompetenca të MPPS dhe rregullohet me Ligjin për mbrojtjen e fëmijëve, 69

71 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në republikën e maqedonisë ndërsa MASh është përgjegjëse për programet për punën edukative-arsimore dhe mbikëqyrjen profesionale të realizuesve të këtyre programeve. Për shkak të ndarjes së ingerencave, ndonjëherë ndodhë jokoordinim mes dy ministrive dhe dallim sa u përket prioriteteve për zhvillimin dhe avancimin e edukimit dhe arsimimit parashkollor. Vendosja programore Në sferën e edukatës parashkollore janë bërë inovacione të rëndësishme në vendosjen programore të edukimit dhe arsimimit parashkollor. Si më të rëndësishme veçohen: Hap pas hapi, projekt metodik, i cili filloi në vitin 1994 dhe i cili realizohet në të gjitha institucionet parashkollore në gjithsej 650 grupe edukative-arsimore, Inkluzion i fëmijëve me nevoja të posaçme, i cili filloi në vitin 1998 dhe Edukata qytetare, Crighton J (1996), Republic of Macedonia Education rehabilitation project identification, World Bank; Ministria e Arsimit dhe Kulturës Fizike (1998) etj. Efektet e projekteve janë inkuadruar në dokumentet e reja programore të hartuara nga Ministria e Arsimit dhe Shkencës, gjegjësisht Byroja për zhvillim të arsimit. Integrimi evropian Trendet të cilat sjellin deri te afrimi i vendeve të Bashkimit Evropian kanë të bëjnë me: përmirësimin dhe afrimin maksimal të cilësisë së edukimit parashkollor; përfshirjen më të madhe të fëmijëve të moshës parashkollor, me theks mbi fëmijët prej 3 deri 6-vjeçar; rritjen e cilësisë së trajnimit inicial të edukatorëve dhe bashkëpunëtorëve profesional; përmirësimin e pajisjes së tërësishme të kopshteve (mobilje, didaktikë, mjete teknike etj.); hapjen e kopshteve ndaj familjeve dhe bashkësisë lokale; inkuadrimin e fëmijëve me nevoja të posaçme arsimore; vendosjen e sistemit për përsosje të vazhdueshme profesionale të kuadrit; licencimin dhe sertifikimin edhe të institucionit edukativ-arsimor edhe të kuadrit edukativ-arsimor. 70

72 4. PARIMET THEMELORE PËR ZHVILLIMIN E EDUKIMIT DHE ARSIMIMIT PARASHKOLLOR I Decentralizimi dhe liberalizimi Në periudhën vijuese, përgjegjësia për çështjet kryesore arsimore do të rritet në nivel loakl dhe ne nivelin e kopshteve për fëmijë, në llogari të koncentrimit të përgjegjësisë në nivel qendror. Kështu, rindarja e fuqisë dhe përgjegjësisë nga shteti në nivel lokal do të fokusohet në: kalimin e përgjegjësisë për krijimin e kopshteve për fëmijë; kalimin e përgjegjësisë për financim të pjesërishëm nga buxhetet lokale dhe mirëmbajtja e kopshteve nga ana e vetë institucioneve dhe autoriteteve lokale; krijimin e kushteve për formimin e kopshteve private; kalimin e përgjegjësisë për ndjekje të vazhdueshme dhe kontroll intern të këshillave prindëror dhe autoriteteve lokale; dhënien e lirisë më të madhe kopshtit të fëmijëve gjatë punësimit të edukatorëve, kuadrit administrativ, shërbimit profesional dhe kuadrit udhëheqës, kështu që do të ketë pjesëmarrje të rëndësishme të subjekteve të interesuara lokale, sidomos të prindërve; krijimin e mundësive për përgatitje, shtypje dhe distribuim të mjeteve didaktike; kalimin e përgjegjësisë për trajnimin e edukatorëve dhe kuadrit udhëheqës në bazë të programeve të akredituara për trajnimin e kuadrit edukativ-arsimor. Vendosja e formave joformale dhe jashtinstitucionale si forma të barabarta të arsimit parashkollor; dhënia e obligimit për arsimim parashkollor shkollave në rajonet rurale, ku nuk ka kopshte (zhvillimi i hershëm fëmijëror, trajnimi i prindërve, forma të shkurtëra, grupe të përziera); shfrytëzimi dhe adaptimi i objekteve të tjera në mjedisin lokal. Në këto kushte shteti do t i ketë ingerencat dhe përgjegjësitë për: legjislativën; financimin e pjesërishëm; kontrollin ekstern të cilësisë së punës së kopshteve për fëmijë; akreditimin e programeve për trajnim të kuadrit edukativ-arsimor dhe udhëheqës; licencimin e kompetencave, veprimtarinë dhe titujt e edukatorëve dhe drejtorëve; caktimin e kurikulumit shtetëror të cilin i cili duhet ta respektojë çdo kopsht për fëmijë; financimin publik. Kopshtet e fëmijëve duhet t i përforcojnë aktivitetet e veta për ndikim më të madh dhe më efikas në rrethin e vet më të ngushtë dhe më të gjerë social. Programi për zhvillimin e edukimit dhe arsimimit parashkollor 71

73 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në republikën e maqedonisë Parimet e cilësisë Përpjekje e përbashkët e institucioneve profesionale, organizatave dhe shoqatave në shtetin tonë edhe më tej do të jetë edukim dhe arsimim parashkollor cilësor për të gjithë. Duhet të punohet mbi ngritjen dhe mirëmbajtjen e edukimit dhe arsimimit parashkollor cilësor dhe efikas, që nënkupton: programe cilësore për punë edukative-arsimore; realizim efikas dhe cilësor i programeve edukative-arsimore në grupet me fëmijë parashkollor; sigurimi i kushteve optimale për realizimin e punës edukative-arsimore; përmirësimi i edukatës iniciale i kuadrit edukativ-arsimor; përsosje profesionale e vazhdueshme dhe cilësore e kuadrit ekzistues edukativ-arsimor; përgatitja e standardeve dhe indikatorëve për: edukimin dhe arsimimin parashkollor për fëmijët e çdo moshe zhvillimore, për edukator efikas dhe për kopsht efektiv të fëmijëve. Parimet e përgjegjësisë qytetare Fëmija në grupin edukativ është në qendër të vëmendjes, respektohet si person dhe inkuadrohet si subjekt në procesin edukativ-arsimor. Respektimi i tjetrit është baza e raporteve demokratike në procesin edukativ-arsimor. Respektimi i personalitetit të fëmijës nënkupton vetërespektim të edukatorit dhe respektim të njerëzve të tjerë dhe mirëkuptim dhe respekt të faktit zhvillimor se fëmija bëhet person në bazë të asaj që të tjerët (prindërit, edukatorët) e llogarisin si të tillë dhe veprojnë në pajtim me këtë. Duke e respektuar parimin e demokracisë, edukatori do t i lejojë fëmijës të zgjedhë aktivitete të ndryshme. Edukatori duhet të planifikojë aktivitete të ndryshme, të përdorë metoda të ndryshme të punës, me theks mbi metodat e mësimit aktiv. Është i domosdoshëm edhe fleksibiliteti në organizimin hapësinor dhe orar të jetës dhe punës në grup. Nëpërmjet situatave të ndryshme të organizuara dhe jetësore, fëmija takon dhe fiton përvoja të ndryshme të drejtpërdrejta jetësore dhe nuk është vetëm i mësuar. Ai mëson nëpër jetën dhe për jetën. Parimet e barazisë Nevojitet sigurimi i kushteve të barabarta për zhvillim optimal të fëmijës së moshës parashkollore. Gjithashtu, nevojitet krijimi i gjerë dhe fleksibil i kushteve për indkuadrimin e fëmijëve me nevoja të posaçme në grupet e rregullta dhe individualizim në planifikimin dhe realizimin e punës edukative-arsimore. 72

74 Duhet të respektohen dallimet gjinore, prejardhja sociale dhe kulturore. Gjithashtu, gjatë zgjedhjes së aktiviteteve, mjeteve dhe materialeve, duhet të respektohen dallimet dhe multikulturalizmi, që fëmijëve u mundëson kultivimin e identitetit të vet dhe fitimin e përvojave dhe diturive për dallimin e njerëzve dhe kulturave. Parimet e transparencës Programi për zhvillimin e edukimit dhe arsimimit parashkollor I Që të sigurohet zhvillimi i fëmijës në kontekst të jetës, duhet të sigurohet që procesi edukativ-arsimor të jetë i hapur ndaj të gjitha institucioneve në të cilat fëmija jeton, zhvillohet dhe komunikon. Duke e respektuar familjen si faktor të parë edukues, ai duhet në mënyrë parësore të jetë i hapur ndaj saj, si edhe ndaj rrethit në përgjithësi, me të gjitha specifikat e veta. Në kushte të decentralizimit, nga ana tjetër, kopshti i fëmijëve do të vendosë bashkëpunim aktiv me të gjitha subjektet lokale dhe me aktivitetet e veta do të marrë pjesë në ngritjen e atraktivitetit dhe renomesë së komunës. Kontribut të madh sa i përket kësaj problematike kishte fillimi i realizimit të projektit Hap pas hapi, edhe atë nëpërmjet: edukimit të bashkëpunëtorëve profesional, edukatorëve dhe drejtorëve, botimi i literaturës dhe materialeve profesionale, angazhimi i prindërve si asistentë të edukatorëve (duke inkuadruar këtu edhe trajnimin e tyre, që më vonë e zgjeronin te prindërit tjerë). Efektet nga projektet në këtë fushë janë inkuadruar edhe në dokumentet e reja konceptuale dhe programore në nivel kombëtar. Mbetet që në programet e Fakultetit Pedagogjik dhe Institutit të Pedagogjisë të inkuadrohet një lëndë e re, për bashkëpunimin me prindërit. Parimet e integrueshmërisë Në aktivitetet e veta, fëmija merr pjesë me të gjitha aspektet e personalitetit të vet. Ai e mbikëqyrë botën në tërësinë e tij, që në mënyrë imperative e imponon nevojën e veprimit edukativ-arsimor mbi tërësinë e personalitetit të tij, e jo vetëm mbi aspektet zhvillimore të mëvetësishme. Në funksion të kësaj, programet për punë edukative-arsimore dhe realizimi i tyre do të mbështeten mbi integrueshmërinë e qëllimeve dhe përmbajtjeve. Për efikasitet më të madh të edukimit dhe arsimimit te ne, është e domosdoshme një lidhje më e fuqishme e edukimit dhe arsimimit parashkollor dhe fillor në të gjitha nivelet: lidhje programore, bashkëpunim i kuadrit edukativ dhe arsimor, këmbim të informatave zyrtare dhe shfytëzim të dosjes së fëmijës në emër të ndjekjes permanente dhe objektive në zhvillimin dhe arritjen e çdo fëmije gjatë kalimit në shkollën fillore. 73

75 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në republikën e maqedonisë FUSHA KYÇE PËR INTERVENIM, INSTRUMENTE DHE REZULTATE TË PRITURA Në pajtim me përpjekjet për sigurimin e barazisë arsimore të të gjithë qytetarëve të Republikës së Maqedonisë, pa dallim të moshës, gjinisë, përcaktimit fetar, përkatësisë etnike, gjendjes shëndetësore dhe gjendjes sociale dhe financiare, në kuadër të edukimit dhe arsimimit parashkollor duhet: Të identifikohen faktorët të cilët sjellin deri te apstenimi arsimor i fëmijëve parashkollor dhe sigurimi i kushteve për rritje maksimale të përfshirjes së fëmijëve të grupave të moshave më të vogla (tre deri në pesë vjet). Bruto përfshirja e fëmijëve në edukimin parashkollor në RM 20,43%. Kjo ka të bëjë kryesisht me fëmijët nga dy deri në pesë vjet. (Burimi: ESHS, 2002). Të krijohen kushte të barabarta për realizim të suksesshëm të procesit edukativ-arsimor në kopshtet e fëmijëve, pa dallim të lokacionit të kopshtit (komuna të zhvilluara të pazhvilluara; mjedise urbane rurale); Të bëhet përpjekje maksimale për rritjen e numrit të fëmijëve parashkollor në kopshtet të cilat gjenden në mjedise më pak të zhvilluara (ka të bëjë në mënyrë të njëjtë, për lagjet e varfëra të qytetit, lagjet fshatare dhe lagjet rome); Të sigurohet logjistikë përkatëse: adekuatshmëri të infrastrukturës, disponimi me kuadër përkatës, qasje fizike deri te kopshtet, sidomos në mjediset rurale (ka të bëjë me mjedise ku kjo është fare e pamundshme). Të përmirësohet cilësia e kuadrit edukativ-arsimor e edukatorëve, njëkohësisht duke siguruar beneficione të caktuara për të gjithë edukatorët të cilët do të pranonin punë në rajone të pazhvilluara dhe më pak të zhvilluara. Numri më i madh i të punësuarve në kopshte janë me arsim të mesëm. Gjithashtu, si zvogëlohet mosha e fëmijëve, ashtu zvogëlohet edhe niveli i arsimit të kuadrit. (Kjo ka të bëjë me kuadrin edukativ-arsimor i cili punon me fëmijë të moshës 8 deri në 24-muajshe). Nevojitet që të rritet përfaqësimi i bashkëpunëtorëve profesional (muzikor, pedagogë të artit figurativ, bashkëpunëtorë të tjerë profesional, sepse numi i tyre është tejet i vogël). të sigurohen kushte për inkluzion të fëmijëve me nevoja të posaçme në kopshtet ekzistuese për fëmijë (sigurimi i ekipit profesional, organizim adekuat hapësinor dhe kohor të procesit edukativ-arsimor). 74

76 AVANCIMI I NGRITJES INTELEKTUALE DHE TË NXËNIT E MËSIMIT I Promovimi i institucionit edukativ-arsimor efektiv Promovimi i institucionit efektiv edukativ-arsimor duhet të fillojë që nga institucionet parashkollore edukative-arsimore. Nevojitet që çdo institucion edukativ-arsimor të përpiqet t i arrijë dhe t i realizojë karakteristikat e institucionit efektiv edukativ-arsimor. Prandaj çdo institucion edukativ-arsimor duhet të krijojë: Mision, qëllimet, vlera dhe besime dhe përgjegjësi të ndara mbi tërë kolektivin për sukses të institucionit të tyre edukativ-arsimor Klimë pozitive e cila kontribuon për mësim mjedis stimulativ për mësim, mundësi për mësim aktiv, përgjegjësi, sjellje pozitive, inkuadrim të familjes dhe bashkësisë lokale Pritje të larta për të gjithë si në raport të kërkesave që janë vendosur para fëmijëve, ashtu edhe në kërkesat e kuadrit edukativ-arsimor, kolegjialitet, përsosje e vazhdueshme profesionale dhe mësim i përjetshëm, përgatitje që të ndërmerren rreziqe, vlerësim i vazhdueshëm i zhvillimit fëmijëror. Programi për zhvillimin e edukimit dhe arsimimit parashkollor Avancimi i punës edukative-arsimore Institucioni cilësor edukativ-arsimor nuk mund të paramendohet pa kuadër cilësor dhe përgjegjës edukativ-arsimor dhe udhëheqës. Vetëm me besim të fuqishëm në përmirësimin e vazhdueshëm të punës së vet, gatishmëri për pranimin e rreziqeve dhe ndryshimeve, hulumtim i vazhdueshëm dhe pranim i metodave të reja të cilat janë treguar në praktikë, punë ekipore, sinqeritet dhe të qenit në disponim për nevojat e shfrytëzuesve, gatishmëri për bashkëpunim dhe sinqeritet ndaj bashkësisë më të afërt dhe më të gjerë, mund të arrihet deri te avancimi i punës edukative-arsimore. Kuadri i cili punon me fëmijët e moshës parashkollore duhet të jetë profesionalisht i aftësuar për detyrat që i kryen. Ai gjithashtu duhet vazhdimisht të përsoset dhe të aftësohet për përmbajtje dhe metoda të reja për punë me fëmijët. Kuadri edukativ-arsimor në organizatat parashkollore, shkollat fillore, si dhe personat profesional të cilët praktikojnë forma të tjera të përfshirjes së fëmijëve të moshës parashkollore, duhet t i kenë si pikënisje parimet vijuese: Përgjegjësi që nënkupton obligim të vazhdueshëm të fëmijëve që t u krijohen kushte sa më të mira për zhvillimin e tyre të tërësishëm. Cilësi aspiratë të vazhdueshme për përmirësimin e kushteve për mësimin dhe zhvillimin e fëmijëve Iniciativë si tipar i cili bashkë me kreativitetin dhe dëshirën për vendosjen e risive, duhet të jenë shtytësit e vazhdueshëm drejt përmirësimit të punës 75

77 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në republikën e maqedonisë edukative-arsimore dhe gjatë kësaj ekzistojnë mundësi për shfrytëzim maksimal të potencialeve kreative të çdo personi. Përveç këtyre tipareve, të cilat janë parakusht për avancimin e punës edukative-arsimore, nevojitet që të vendoset edhe një sistem i ndjekjes dhe vlerësimit të vazhdueshëm të punës së institucioneve edukative-arsimore, nëpërmjet: evaluimit, supervizionit dhe evaluimit ekstern. Ndarja e deritanishme e ingerencave për edukimin dhe arsimimin parashkollor mes Ministrisë së Punës dhe Politikës Sociale dhe Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës linte shumë hapësirë për lënien pas dore të cilësisë. Me vendosjen e sistemit për ndjekje të vazhdueshme do të vendosen kushte për avancim të vazhdueshëm të institucionit edukativ-arsimor. Përforcimi i sistemit për trajnim inicial dhe përsosje profesionale të kuadrit arsimor dhe udhëheqës Planet dhe programet e fakulteteve të cilat e përgatisin kuadrin edukativarsimor, nuk i plotësojnë në tërësi kërkesat e sistemit bashkëkohor të edukimit dhe arsimimit. Përveç në përjashtime të rralla, arsimi i kuadrit edukativ-arsimor mbështetet në praktikën tradicionale pedagogjike. Për shkak të kësaj, nevojitet ndryshimi i planeve dhe programeve arsimore të këtyre fakulteteve dhe metodave të punës të cilat përdoren gjatë realizimit të këtyre planeve dhe programeve. Përqindja e punës praktike të studentëve, në mënyrë të dukshme është më e vogël në raport me punën praktike të studentëve në vendet e zhvilluara në Evropë dhe në botë, ku përqindja e punës praktike arrin edhe 50%. Nevojitet lidhje shumë më e madhe e këtyre institucioneve të arsimit të lartë me institucionet parashkollore, sidomos gjatë vitit të fundit të studimeve (përqindja e punës praktike në disa vende në vitin e fundit të studimeve është 70%). Pas marrjes së diplomës universitare, para se të punësohet çdo edukator duhet domosdo të kalojë një vit nëpër fazën e stazhimit apo inkuadrimit në punë. Përsosja e vazhdueshme profesionale e kuadrit edukativ-arsimor dhe udhëheqës, duhet të kuptohet si proces i cili për qëllim përfundimtar të vetin ka përmirësimin e edukimit dhe arsimimit për të gjithë fëmijët. Diploma një herë e fituar s guxon të jetë garancë për punësim të përhershëm, por nevojitet zgjerim i diturisë një herë të fituar me përvoja dhe informata të reja, të cilat do të ndihmojnë në zhvillimin e qasjes cilësore dhe kuptimit të praktikës edukativearsimore. Prandaj, nevojitet: 76

78 Përsosja e vazhdueshme profesionale të bëhet pjesë integrale e sistemit të arsimit në Republikën e Maqedonisë; Të shfrytëzohen modelet e mira të cilat në periudhën e kaluar zbatoheshin nga më shumë organizata ndërkombëtare dhe të vendit, si dhe materialet e shkruara të cilat u zhvilluan gjatë këtyre trajnimeve; Definimi i obligimeve të kuadrit edukativ-arsimor dhe udhëheqës sa i përket përsosjes së vazhdueshme profesionale (numër minimal dhe maksimal të orëve të trajnimit); Vendosja e sistemit të akreditimit të programeve dhe institucioneve të cilat do të sigurojnë trajnim Vendosja e procesit të sertifikimit dhe resertifikimit të kuadrit edukativ-arsimor dhe udhëheqës; Vendosja e rrjetit të qendrave për trajnim, ku do të bëhej trajnimi i kuadrit edukativ-arsimor dhe udhëheqës; Vendosja e procesit të licencimit të kuadrit edukativ-arsimor. Programi për zhvillimin e edukimit dhe arsimimit parashkollor I Sigurimi i kontrollit të cilësisë Të gjitha vendet të cilat kujdesen për cilësinë e punës edukative-arsimore, në sistemin e vet të arsimit kanë vendosur standarde në të cilat qartë definohen të priturat në kuptimin e cilësisë së shërbimeve arsimore: cilësia e institucioneve edukative-arsimore, standardet e realizimit efikas dhe cilësor të programit edukativ-arsimor, standardet për kuadrot edukative-arsimore dhe standardet sa u përket arritjeve të fëmijëve. Duhet të krijohen kushte sistemore për përmirësimin e cilësisë së praktikës edukative-arsimore me vendosjen e standardeve për realizimin e programit edukativ-arsimor, të definuara në mënyrë plotësuese, me indikatorë/tregues specifik, me të cilat do të mund të kontrollohet cilësia e praktikës edukativearsimore. Çdo institucion shtetëror apo privat që do të merret me realizimin e praktikës edukative-arsimore me fëmijë të moshës parashkollore, do të duhet t i plotësojë standardet e programit, të cilat do të kenë të bëjnë me: Planifikimin i cili do të niset nga karakteristikat dhe interesat zhvillimore të fëmijëve; Raportin mes edukatorit dhe fëmijëve; Bashkëpunimin me familjen dhe bashkësinë lokale; Përdorimin e metodave aktive të cilat u përshtaten fëmijëve; Mjedisin stimulativ për mësim; Shëndetin dhe sigurinë. 77

79 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në republikën e maqedonisë Standardet për kuadrin edukativ-arsimor duhet të vendosen me qëllim që kuadrit edukativ-arsimor t i jepen kahje cilësore për realizimin e praktikës së përditshme. Standardet duhet t i mbulojnë fushat vijuese: Individualizimin; Mjedisin për mësim,; Pjesëmarrjen e familjes; Strategjinë për fitimin e diturive të përhershme dhe të zbatueshme; Planifikimin dhe vlerësimin; Zhvillimin e vazhdueshëm profesional; Inkluzionin social. Ekzistimi i standardeve të këtilla është parakusht për realizimin e evaluimit në praktikën edukative-arsimore. Evaluimi mund të bëhet në disa nivele: vetë kuadri edukativ-arsimor mund të bëjë vetevaluim të punës së vet; evaluimi i institucioneve edukative-arsimore; evaluimi i jashtëm. Duhet të krijohen metoda për licencimin dhe sertifikimin e institucionit edukativ-arsimor dhe të kuadrit edukativ-arsimor. NGRITJA E PARTICIPIMIT SOCIAL Qytetërimi aktiv Drejtimi gjeneral i zhvillimit të shoqërisë në Republikën e Maqedonisë është në drejtim të ndërtimit të një shoqërie të shëndoshë qytetare, e cila mbështetet mbi funksionimin e principeve të demokracisë. Vërtetim për këtë drejtim të lëvizjes janë iniciativat, projektet dhe ligjet e shumta shoqërore, të cilat paraqesin përpjekje që shoqëria të mbështetet në shembujt e demokracive të zhvilluara. Promovimi i shoqërisë qytetare, por edhe praktikimi i tij fillon që nga sistemi parashkollor i edukimit dhe arsimimit, kështu që në masë të madhe ndiqen trendet evropiane dhe botërore në këtë drejtim. Sistemi parashkollor, duke u mbajtur me pjesën e vet të përgjegjësisë sa i përket ndërtimit të demokracisë dhe shoqërisë qytetare edhe sipas mënyrës në të cilën funksionon me mundësi ligjore, dyert e tij të jenë të hapura për bashkëpunim me të gjitha faktorët relevant të cilët në mënyrë të caktuar praktikojnë iniciativë aktive qytetare, por edhe sipas indikatorëve të tjerë, ka sukses të madh sa i përket edukimit të fëmijëve në frymën e qytetërimit aktiv dhe ndërtimit të botës demokratike. Në pjesën e aktiviteteve të cilat e promovojnë qytetërimin aktiv dhe kontribuojnë në ndërtimin e vetëdijes qytetare është edhe realizimi i projektit të titulluar: Arsimimi qytetar rrugë drejt shoqërisë qytetare, i cili që nga viti shkollor 78

80 2000/2001 filloi të realizohet në kuadër të edukimit dhe arsimimit parashkollor. Me të janë përfshirë grupet e mëdha dhe ato të çerdheve në kopshtet e fëmijëve dhe grupet edukuese me qëndrim gjysmëditor në shkollat fillore. Nëpërmjet realizimit të katër koncepteve në fakt realizohen qëllime të cilat kanë të bëjnë me vendosjen e bazave të vetëdijes qytetare te fëmijët e vegjël. Për këtë qëllim është hartuar edhe literaturë përkatëse profesionale, material punues për fëmijët dhe për edukatorët. Pas kalimit të disa viteve nga implementimi i këtij projekti nga ana e bartësve të tij: CRS dhe Byroja për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë, është konstatuar se qëllimet realizohen në nivel të kënaqshëm, me vërejtje se dobësi të caktuara janë vërejtur në pjesën e zhvillimit të aftësive interaktive, që është një indikator i cili duhet seriozisht të merret parasysh. Konceptet të cilat janë pjesë e këtij programi fëmijët i drejtojnë kah vlerat e caktuara të përgjithshme njerëzore, i inkuadrojnë në të ndryshmen dhe nevojën e respektimit të saj, si dhe njohjen e të drejtave të tyre, por edhe obligimeve. Sa i përket trajnimit inicial të kuadrit edukativ për realizimin e koncepteve të parapara, mund të thuhet se në Fakultetin Pedagogjik në Manastir ekziston një lëndë e veçantë e cilat titullohet Arsim qytetar me metodikë, që paraqet mbulim të drejtëpërdrejtë të punës edukative-arsimore me përgatitjen teorike dhe metodike të kuadrit edukues. Në institucionet tjera të arsimit të lartë, të cilat përgatisin kuadër edukativ, nuk ekziston një zgjidhje e tillë, por aftësimi mbetet në domenin e fushave të tjera metodike dhe pikave teorike të kësaj problematike. Programi për zhvillimin e edukimit dhe arsimimit parashkollor I Perspektivat dhe planifikimi Konceptet të cilat deri më tani ishin pjesë e punës praktike edhe më tej mbeten pjesë e saj, me atë që lihet mundësia për praktikimin e qasjeve të tjera në realizimin e drejtpërdrejtë të asaj që do të thotë vetëdije qytetare. Vëmendje të veçantë duhet t i kushtohet tejkalimit të dobësive të vërejtura sa i përket nivelit të pamjaftueshëm të zhvillimit të aftësive për bashkëpunim, tolerancë, respektim të mendimit të tjetrit etj. Në këtë plan, do të ishte shumë e rëndësishme që të gjenden forma të përsosjes profesionale të kuadrit edukativ nëpërmjet të të cilit do të hulumtohen qasje në përforcimin e kësaj komponente të punës. Në kuadër të arsimit inicial të kuadrit arsimues është e domosdoshme të përkushtohet vëmendje më e madhe në inkuadrimin e më shumë përmbajtjeve në program, të cilat i trajtojnë problemet e paqes, të drejtat e njeriut, të drejtat e fëmijës, dallimet kulturore mes fëmijëve, inter-kulturaliteti, multikultura. Kjo duhet të ndiqet me përgatitje përkatëse metodike, përgatitje praktike, e cila për edukatorët do të jetë e dobisë më të madhe. Në bazë të kësaj, në periudhën vijuese duhet: të formohen relacione partnerike mes vetadministrimit lokal, MASh, BZhA dhe OJQ, për shkak të aksioneve të koordinuara në fushën e arsimit qytetar në sistemin parashkollor; 79

81 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në republikën e maqedonisë të realizohen dokumentet programore në të cilat janë inkuadruar qëllimet dhe përmbajtjet e arsimit qytetar. Krijimi i kushteve për aktivitete vullnetare Volontimi si formë e participimit shoqëror i njerëzve në Republikën e Maqedonisë, fatkeqësisht nuk ka traditë dhe nuk ka formë masovike, siç është rasti me vendet me traditë të pasur demokratike. Ky konstatim vlen edhe për prezencën e tij në kuadër të sistemit në edukimin dhe arsimimin parashkollor, edhe pse ai ofron një mundësi të realtë që volontimi të bëhet pjesë e punës së tij të përditshme. Perspektiva dhe planifikime Periudha që vijon duhet t i përkushtohet qasjes ndaj realizimit praktik të mundësive ligjore për realizimin e aktiviteteve vullnetare në institucionet e sistemit parashkollor në edukim dhe arsimim. Mbulesa ligjore e aktiviteteve të tilla është siguruar me sjelljen e ndryshimeve dhe plotësimeve të Ligjit për mbrojtjen e fëmijëve, me të cilin parashihet që të mundësohet hyrje në këtë lloj aktivitetesh të cilat do të realizoheshin nga ana e njerëzve kompetent. Njëkohësisht, kjo do të thotë se në këto institucione është mundësuar ligjërisht që në avancimin e punës edukative-arsimore do të mund të marrin pjesë njerëz të cilët më parë kanë punuar si edukatorë. Këtë mund ta bëjnë studentë të cilët krahas obligimeve për kryerjen e rregullt të pjesës praktike të ligjeratave, në kuadër të këtyre institucioneve, me hyrjen në trendet e reja të studimit sipas kredi-transfer sistemit, munden në bazë vullnetare të realizojnë aktivitete në to. Gjithashtu, si vullnetarë do të mund të inkuadrohen persona me status të praktikantit, si edhe persona të cilët dëshirojnë të fitojnë përvojë praktike në këtë drejtim, e nuk janë të punësuar. Edhe më e rëndësishme është se në rolin e vullnetarit mund të paraqiten edhe prindër të cilët në mënyra të ndryshme mund të inkuadrohen në pasurimin e punës së institucioneve. Në kuadër të aktiviteteve të Ministrisë së Punës dhe Politikës Sociale, është miratuar Programi për zhvillimin dhe realizimin e mbrojtjes së fëmijëve, në të cilin gjithashtu thuhet se për arritjen e këtyre qëllimeve do të ndërmerren aktivitete programore të cilat propozojnë shfrytëzimin e të gjitha mjeteve dhe formave të mundshme, duke e inkuadruar edhe vullnetarizmin, në kuadër të bashkëpunimit të organizatave joqeveritare, personave juridik dhe fizik. Në këtë mënyrë, planifikohet që të realizohet njëri aspekt i vullnetarizmit, i cili do të thotë hapje e këtyre institucioneve ndaj rrjedhave shoqërore, gjatë së cilës fiton edhe sistemi parashkollor, por edhe shoqëria. Në periudhën e cili vijon, planifikohet që të sillet rregullativë ligjore me ndihmën e të cilës do të rregullohen aktivitetet qytetare, me të cilën do të pengohet mundësia e manipulimeve dhe keqpërdorimeve të mundshme, të cilat janë të mundshme 80

82 gjatë praktikimit të këtij lloji të aktiviteteve. Kjo sidomos është e rëndësishme për shkak të faktit se të gjitha këto iniciativa duhet të vijnë nga ana e vetadministrimit lokal, i cili me ndihmën e kësaj rregullative do të sigurojë mbrojtje dhe cilësi. Që të sigurohet aktivizimi i vullnetarëve në aktivitetet e përditshme në kopshtin e fëmijëve, nevojitet harmonizimi i të gjitha akteve ligjore të ministrive kompetente për realizimin e aspekteve të ndara të punës së kopshteve. Për realizimin e kësaj do të duhet: Arritja e përfishrjes më të madhe në sistemin e edukimit dhe arsimimit parashkollor të sa më shumë fëmijëve, nëpërmjet zhvillimit dhe disperzionit të aktiviteteve programore, të cilat vijnë nga ana e sektorit të OJQ, në kuptimin e organizimit të aktiviteteve edukative programore; jetësimi i formave joformale të ofertave për fëmijët dhe për prindërit; formë e shkurtuar e përfshirjes në kuadër të shkollave fillore; forsimi i formave jashtinstitucionale të aktiviteteve edukative Qasje ndaj organizimit të sistemit i cili do t i përfshijë aktivitetet vullnetare, të shoqëruar me rregullativën ligjore Hapja e institucioneve të sistemit parashkollor për aktivitete vullnetare në to, për shkak të përmirësimit të cilësisë së punës edukative-arsimore në to. Programi për zhvillimin e edukimit dhe arsimimit parashkollor I Pengimi i ekskluzionit Gjendja dhe proceset Problemi me ekskluzionin e fëmijëve me nevoja të posaçme është një sfidë serioze për të gjitha shoqëritë, duke e inkuadruar edhe tonën. Zgjidhja e tërësishme e problemit me ekskluzion social të kategorive të caktuara të njerëzve në një shoqëri, si dhe vendosja e bazave të participimit social të karakterit aktiv, te pjesa më e madhe e popullatës duhet të fillojë që në sistemin parashkollor të edukimit. Sigurimi i inkluzionit arsimor i fëmijëve me nevoja të posaçme në kuadër të sistemit të edukimit dhe arsimimit parashkollor është një nga qëllimet prioritare të sistemit edukativ-arsimor parashkollor. Në modelin e Maqedonisë të arsimit inkluziv, me termin fëmijë me nevoja të posaçme nënkuptohet: fëmijë me pengesa në zhvillimin psiko-fizik; fëmijë të verbër dhe me të shikuarit e dobët; fëmijë të shurdhër dhe me të dëgjuarit e dëmtuar; fëmijë me pengesa në të folurit; me invaliditet trupor; me sëmundje kronike; me pengesa në sjellje; me vështirësi në mësim; me probleme emocionale; pa prindër; nga familje me marrëdhënie të ngatërruara; nga familje kulturalisht të deprimuara; fëmijë të cilët nuk e njohin gjuhën në të cilën udhëhiqet puna edukative-arsimore; fëmijë të refugjatëve dhe personave të zhvendosur dhe fëmijë të talentuar. Në kuadër të sistemit parashkollor, inkluzioni i këtyre grupeve të fëmijëve ka vendosje të vet normative në ndryshimet dhe plotësimet e Ligjit për mbrojtjen 81

83 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në republikën e maqedonisë e fëmijëve. Për këtë qëllim është paraparë që me ta të punojnë persona profesionalisht të aftësuar, duke siguruar cilësi në punë. Gjithashtu, është dhënë bazë ligjore edhe sa i përket prishjes së barrierave sa i përket gjuhës, me atë që me ligj është garantuar e drejta e pjesëtarëve të bashkësive të tjera etnike të cilët janë përfaqësuar në përqindje të konsiderueshme, të cilëve maqedonishten nuk e kanë gjuhë amtare, punën edukative-arsimore duhet ta ndjekin në gjuhën e vet amtare. Perspektiva dhe planifikime Duke patur parasysh faktin se tanimë kemi praktikë pozitive në sistemin tonë edukativ-arsimor sa i përket inkuadrimit të fëmijëve me nevoja të posaçme dhe kemi përvoja konkrete pozitive, në të ardhmen do të duhet të punohet në tejkalimin e dobësive të paraqitura, si dhe në avancimin e praktikës. Aktivitetet në të ardhmen do të duhet të drejtohen kah inkuadrimi më i madh dhe më i hershëm (deri në moshën pesëvjeçare të jetës) dhe kah ngritja e vetëdijes së prindërve për nevojat e përfshirjes së kësaj kategorie të fëmijëve. Veçanërisht do të duhet të punohet me prindërit e fëmijët të bashkësive etnike, nga mjediset etnike, ku ende një përqindje e madhe e tyre nuk ka asçfarë forme të përfshirjes për fëmijët parashkollor në përgjithësi. Mundësitë ligjore të cilat i jep Ligji për vetadministrim lokal e imponojnë nevojën e ndihmës nga ana e Ministrisë së Arsimit, si dhe të Byrosë për zvhillimin e arsimit, pushteteve lokale në pjesën e përgatitjes profesionale në aktivitetet programore të cilat i planifikon pushteti lokal nëpërmjet trupave të tij profesionale. Vetadministrimi lokal do të duhet të gjejë mënyrë që ta zgjerojë dhe ta zhvillojë rrjetin e institucioneve në të cilat do të pranohen fëmijët e moshës parashkollore, me shfrytëzimin e të gjitha kapaciteteve në disponim, me qëllim që përqindje sa më e madhe e fëmijëve parashkollor të inkuadrohen në sistemin e edukimit dhe arsimimit parashkollor. Me këtë do të mundësohet edhe qasje më e madhe e fëmijëve me nevoja të posaçme, të cilët në këtë mënyrë do të fitojnë ndihmë dhe përkrahje, zhvillim maksimal të mundshëm të potencialeve të tyre, kështu që te ta do të krijohet ndjenja e inkuadrimit të tërësishëm në jetën shoqërore, në vend të ndjenjës së braktisjes dhe lënies anash. Gjithsesi, bashkëpunimi i institucioneve profesionale dhe personave nga Ministria e Shëndetësisë do të duhet të jetë prioritet, me qëllim që të sigurohet identifikimi me kohë dhe trajtimi i hershëm i këtyre fëmijëve. Me inkuadrimin e këtyre fëmijëve në sistemin e edukimit dhe arsimimit parashkollor, fëmijët e tjerë do të mësohen dhe do t i pranojnë këta fëmijë të tillë siç janë, do të mësohen t u ndihmojnë, por edhe të bashkëpunojnë me ta dhe të jenë tolerant. Kjo do të kontribuojë më vonë që si qytetarë të rritur të mos sillen para kësaj kategorie të njerëzve me pabesim dhe me paragjykime dhe në mënyrë të drejtë t i edukojnë fëmijët e vet. Për këtë qëllim do të duhet që deri në maksimum të shfrytëzohen mundësitë të cilat i jep angazhimi vullnetar, sektori 82

84 joqeveritar, përkrahja e prindërve, personave dhe institucioneve profesionale, të cilat do të ndihmojnë në realizimin e programeve cilësore, por edhe forma të ndryshme të përfshirjes së fëmijëve parashkollor të cilët kanë nevoja të posaçme arsimore. Në dokumentet e reja programore për arsim dhe edukim parashkollor janë inkuadruar edhe efekte pozitive nga projekti Arsimi inkluziv. Aksioni i përbashkët i institucioneve parashkollore, sektorit joqeveritar, shërbimeve profesionale të cilat merren me trajtimin e një lloji të caktuar të nevojave të posaçme te fëmijët, si dhe krijimi i lobit të fuqishëm të prindërve me aktivitete të cilat do të mundësojnë që të qaset drejt zgjerimit të kësaj iniciative arsimore. Në këtë mënyrë, do të arrihet përfshirja e dëshiruar, do të hartohen programe cilësore për punë, do të edukohen prindërit, do të angazhohen të gjithë faktorët në disponim dhe do të kursehen mjete dhe do të ngrihet niveli i vetëdijes për nevojat e edukimit dhe arsimimit sistematik të këtyre fëmijëve, që në periudhën parashkollore. Fëmijët do ta forcojnë vetëbesimin dhe do të lirohen nga ndjenjat e shumta negative të cilat i pengojnë më tej në jetë që të bëhen anëtarë aktiv në jetën shoqërore. Kuptohet se e tërë kjo duhet të shoqërohet me inkuadrimin e kuadrit edukativ në sistemin e përsosjes profesionale i cili do t i aftësojë në mënyrë metodike për realizimin e aktiviteteve me këto fëmijë. Për këtë ekziston vërtetim nga ana e Byrosë për zhvillimin e arsimit, e cila i ndjek aktivitetet e deritanishme projektuese prej ku vijnë njohuri se te edukatorët tanimë nuk ekzistojnë qëndrimet paraprake negative sa i përket kësaj praktike dhe se një pjesë e madhe e tyre do të inkuadroheshin në to në rast se aftësohen në mënyrë përkatëse profesionale. Krahas kësaj, duhet të mendohet edhe për inkuadrimin e ndryshimeve të caktuara në arsimin inicial të kuadrit arsimor, me atë që gjatë kësaj do të inkuadroheshin përmbajtje, por edhe trajnim praktik, i cili do t i afronte specificitetet e këtij lloji të punës. Me rëndësi të veçantë është rritja e përfshirjes së fëmijëve të cilët janë në kategorinë e fëmijëve me nevoja të posaçme, të cilët maqedonishten nuk e kanë gjuhë amtare, me qëllim që t u sigurohet fillim i barabartë në procesin e edukimit, gjegjësisht kur të hyjnë në arsimin e obligueshëm, të mos i ndjejnë pasojat negative për shkak të mosnjohjes së gjuhës maqedonase. Programet e ndryshme arsimore me kohëzgjatje të ndryshme kohore, të cilat do të projektohen për mjediset në të cilat nuk ka institucione parashkollore, e në të cilat fëmijët e moshës parashkollore nga rradha e nacionaliteteve është edhe një detyrë prioritare, të cilën duhet ta realizojnë ekipet profesionale të vetadministrimit lokal me ndihmën e Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës, Byrosë për zhvillim të arsimit, prindërit, OJQ-sektori dhe të gjithë personat dhe institucionet e tjera që mund të japin kontributin e vet në këtë. Programi për zhvillimin e edukimit dhe arsimimit parashkollor I 83

85 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në republikën e maqedonisë Për këto qëllime nevojitet të shfrytëzohen mundësitë ligjore për organizimin e ndonjë forme të përfshirjes me kohëzgjatje dhe intenzitet të ndryshëm kohor, në objektet të cilat do të adaptoheshin për këtë dedikim, por edhe mundësia për organizimin e të ashtuquajturave aktivitete jashtinstitucionale, të cilat organizohen nga kopshti i fëmijëve dhe realizohen nga edukatorët dhe personat e tjerë profesional. Aktivitetet në periudhën vijuese duhet të fokusohen në: disperzionin e formave të përfshirjes deri te një numër sa më i madh i fëmijëve në mjedise të ndryshme, për shkak të përfshirjes së fëmijëve të përkatësisë së ndryshme fetare dhe etnike; aktivitete propagandistike për shkak të ngritjes së vetëdijes nga nevoja për përfshirjen e fëmijëve me nevoja të posaçme në sistemin e edukimit dhe arsimimit parashkollor të rregullt puna sistemore me prindërit e fëmijëve me nevoja të posaçme nëpërmjet ndërtimit të sistemit për edukimin e tyre; kalimi nga aktivitetet projektuese në aktivitete të cilat do të ishin pjesë integrale e punës së sistemit të rregullt të edukimit dhe arsimimit parashkollor; aftësim profesional i kuadrit edukativ për punën me fëmijët me nevoja të posaçme në nivel të arsimit inicial, si dhe përsosjes profesionale të tij; zhvillimi i bashkëpunimit sistemor mes institucioneve të sistemit parashkollor dhe institucioneve profesionale të cilat ofrojnë ndihmë në punën me fëmijët me nevoja të posaçme, për shkak të zbulimit të tyre me kohë dhe dhënien e ndihmës profesionale; zhvillimi i formave dhe programeve të ndryshme të përfshirjes të cilat do të bashkëveprojnë me nevojat e ndryshme të fëmijëve me nevoja të posaçme. INKUADRIMI I IKT NË KUADËR TË SISTEMIT PARASHKOLLOR Gjendja dhe proceset Mbajtja e hapit me trendet botërore e imponon nevojën që mjetet e IKT të fillojnë të shfrytëzohen që në periudhën parashkollore, me qëllim që të mos humben mundësitë e vlefshme të cilat i ofron kjo periudhë e zhvillimit të njeriut. Në vendin tonë, pajisja e institucioneve parashkollore me mjetet e IKT është në nivel minimal. Kjo do të thotë se në këto institucione nuk ekziston mundësia që ato të shfrytëzohen në procesin e edukimit dhe arsimimit. Bazat teorike në pedagogjinë parashkollore tërheqin vëmendjen mbi mundësinë dhe nevojën e inkuadrimit të mjeteve të IKT në kuadër të sistemit parashkollor edhe si mjete për 84

86 përkrahje teknologjike të punës edukative-arsimore, por edhe si objekt i studimit të mënyrës së funksionimit të tyre. Ajo që në një dozë të caktuar mungon është aftësimi metodologjik i kuadrit edukativ veç të punësuar për shfrytëzimin e tyre në procesin edukativ-arsimor. Perspektiva dhe planifikime Gjatë muajit korrik 2002, Kuvendi i Republikës së Maqedonisë miratoi deklaratë - Rekomandime për zhvillim të shpejtuar të shoqërisë informatike dhe ekonomisë digjitale në R.M., me të cilën imponohet nevoja e arsimimit informatik në kontinuitet të populatës tonë. Kur janë në pyetje iniciativat në kuadër të edukimit dhe arsimimit parashkollor, duhet të tërhiqet vëmendja e hulumtimit të mënyrave me të cilat fëmijët mësojnë me ndihmën e këtyre mjeteve, për shkak të asaj se kjo ende nuk është qartësuar deri në fund dhe kërkon studim bazor. Aktivitete që duhet të vijojnë në periudhën vijuese në kuadër të edukimit dhe arsimimit parashkollor në funksion të vendosjes së bazës së shoqërisë informatike, do të jenë: Aksion i koordinuar shoqëror në bashkëpunim me të gjitha institucionet, shoqatat, të cilat mund të ndihmojnë në pajisjen e institucioneve të sistemit parashkollor me mjetet e IKT; Bashkëpunimi me sektorin joqeveritar në shfrytëzimin e mundësive për shfrytëzimin e mjeteve të IKT, me të cilat disponon ai në institucionet e sistemit parashkollor; Zhvillimi i programeve për edukim dhe arsimim parashkollor në të cilat do të inkuadrohej aspekti i arsimimit elementar informatik, si dhe inkuadrimi i përmbajtjeve të cilat do t i njohtojnë këta fëmijë me mjetet e IKT, do t u ndihmojnë që të zhvillojnë shkathtësi për shfrytëzimin e tyre, e njëkohësisht imponojnë shfrytëzimin në procesin e fitimit të diturisë me ndërmjetësimin e tyre; Intervenimi në kuadër të arsimimit inicial të kuadrit edukativ me sjelljen e standardeve dhe kompetencave në të cilat do të inkuadrohen edhe kompetencat për shfrytëzim të drejtë të këtyre mjeteve në punën edukative-arsimore; Zhvillimi i sistemit të përsosjes profesionale të kuadrit edukativ në trajnimin e të cilit do të hyjë edhe ky aspekt; Përgatitja e softverit edukativ, i cili do të shfrytëzohet për nevojat e fëmijëve në këtë moshë me përmbushjen dhe kontrollin e standardeve dhe normave të cilat duhet të respektohen gjatë përgatitjes së tij; Vendosja e bashkëpunimit më të afërt me prindërit, për shkak të fitimit të përkrahjes dhe mirëkuptimit të tyre për rëndiësinë që e ka ky aspekt i punës me fëmijët; Programi për zhvillimin e edukimit dhe arsimimit parashkollor I 85

87 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në republikën e maqedonisë Konkluzione përmbyllëse 1. Duke patur parasysh rëndësinë e edukimit dhe arsimimit parashkollor, imponohet nevoja që në të ardhmen në Republikën e Maqedonisë çdo fëmijë të jetë i përfshirë në ndonjë lloj edukimi dhe arsimimi parashkollor. Zgjidhjet e mundshme duhet të gjenden siç vijon: 1.1. Shfrytëzim i tërësishëm i hapësirës dhe kuadrit ekzistues në kopshtet e fëmijëve. Me marrjen e kuadrit i cili do të punojë një vit përgatitor (nga shtatori i vitit 2006) mund të pritet se disa grupe do të kalojnë në lokalet e shkollave fillore, e me këtë do të ketë më shumë lokale të lira në kopshtet Respektim i tërësishëm i rregullativave ligjore për përfshirje të obligueshme të fëmijëve gjashtëvjeçar në vitin përgatitor Shfyrtëzim i tërësishëm i hapësirës dhe kuadrit ekzistues në shkollat fillore Organizim i formave të ndryshme të përfshirjes me programe të shkurtuara të programit edukativ-arsimor për fëmijë prej dy deri në gjashtë vjeçarë në kopshtet dhe programet e shkurtuara për vitin përgatitor në shkollat fillore në rajonet malore Organizimi i kopshteve udhëtuese në vende më të vogla dhe në rajonet malore Organizimi i institucioneve alternative me qëllim të programit gjysmëditor (shfrytëzimi i shtëpive të shprazëta të kulturës, shtëpive kooperative dhe institucioneve të ngjashme të mjedisit lokal, të cilat do të riadaptoheshin për përfshirjen e fëmijëve të moshës parashkollore nga ai mjedis me forma të ndryshme të edukimit dhe arsimit parashkollor) Organizimi dhe realizimi i programeve të shkurtuara të punës edukativearsimore me fëmijët të cilët janë në shërim më të gjatë shëndetësor Në rast se ekzistojnë kushte për përfshirje të organizuar me cilën do formë të edukimit dhe arsimimit parashkollor në rajonet malore që të organizohet trajnim i prindërve të fëmijëve të moshës parashkollore, në drejtim të qëndrimit pozitiv për rëndësinë e arsimimit të të gjithë fëmijëve (sidomos vajzave) dhe ngritja e kulturës pedagogjike të prindërve. 2. Në kopshtet e fëmijëve të organizohen aktivitete jashtinstitucionale programe të shkurtëra me kohëzgjatje prej tri orëve në ditë, të cilat mund të përfshijnë: lojëra, aktivitete lojtore, punëtori kreative, punëtori fëmijërore nga fusha e kulturës dhe artit, aktivitete sportive etj. 86

88 3. Duhet që vazhdimisht të punohet në përsosjen permanente profesionale të kuadrit edukativ-arsimor. 4. Në periudhën vijuese nevojitet inkuadrim më i madh i prindërve në kopshtet e fëmijëve dhe grupeve përgatitore në shkollat fillore. 5. Vendosja e standardeve për realizimin e punës edukative-arsimore. 6. Licencimi i kuadrit edukativ-arsimor. 7. Përforcimi i bashkëpunimit të kopshtit me shkollat fillore, institucionet dhe shoqatat në mjedisin konkret lokal. 8. Në kopshtet ekzistuese të fëmijëve të organizohen këshillimore pedagogjikepsikologjike (për çka ekzistojnë kushte hapësinore dhe kadrovike) për të gjithë prindërit e fëmijëve të moshës parashkollore, të cilët nuk janë inkuadruar në cilën do formë të edukimit dhe arsimit parashkollor, e jetojnë në komunën konkrete. 9. Inkuadrim më i madh i vullnetarëve në punën e kopshteve të fëmijëve, që është rregulluar me rregullativën më të re ligjore. Programi për zhvillimin e edukimit dhe arsimimit parashkollor I 87

89 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në republikën e maqedonisë

90 PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN E ARSIMIT FILLOR >>>>>>> Grupi punues: Dr. Emilija Simoska, koordinatore Dr. Snezhana Adamçeska Dr. Xheladin Murati Mitre Velanoski Dr. Goran Ajdinski Dragan Neddelkoviq Dr. Lupço Kevereski

91 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë

92 PROGRAMI PËR ZHVILLIMin E ARSIMIT FILLOR II Një prej përcaktimeve strategjike e lidhur për zhvillimin e Republikës së Maqedonisë është ngritja e nivelit arsimor të popullatës, e posaçërisht të fëmijëve dhe të rinjëve. Në kontekstin ekonomik në Republikën e Maqedonisë resursi njerëzor është ndoshta faktori më i rëndësishëm me ndihmën e të cilit mund të kyçemi në proceset e zhvillimit global. Njëherit reputacioni ndërkombëtar i Republikës së Maqedonisë është drejtpërdrejt i determinuar nga vendosja e standardeve të larta në arsim, përforcim i kreativitetit dhe risive, kultivimin e specifikave në dallimet kulturore si dhe përdorimi i teknologjisë informative dhe komunikative bashkëkohore. Arsimi fillor në këtë proces është i rëndësishëm parasegjithash për atë se bëhet fjalë për kontekstin e parë të rëndësishëm (jashtë familjes) ku arrihet raporti kah njohuria, përgjegjësia dhe shprehive të punës si dhe socializohet në shpirtin e vlerave shoqërore. Asnjë shkallë më e lartë arsimore nuk mundet që në tërësi t i kompenzojë lëshimet dhe gabimet të bëra në kuadër të shkollës fillore. Ndryshimet si trend botëror në arsimin fillorë tek ne kuptohen dhe pranohen si domosdoshmëri e kushtëzuar nga nevojat për hapje dhe korrespondimin e arsimit tonë në atë të vendeve të zhvilluara. Kjo do të thotë tejkalim i një sistemi të pa standardizuar, stereotip, tradicional, përgjithësisht autoritar dhe përplot me akademizëm. Sistem i cili kultivon stil të punës në të cilin nxënësit kryesisht mbajnë mend por nuk kuptojnë, dijnë por nuk munden. Sfida të posacme për momentin, në raport me arsimin fillorë dalin nga organizimi i ri territorial dhe procesit të decentralizimit. Do të thotë rrjeti shkollorë, numri i nxënësve, transporti, konviktet e nxënësve e ngjajshëm janë çështje të cilat nuk mund të trajtohen në këtë dokument me saktësi, për atë se ndarja e re e komunave do të jepë pasqyrë të re statistikore e cila është parakusht themelor për planifikim. Në këtë kuptim disa zgjidhje janë trajtuar vetëm në nivel të aspirimit ndërsa kah operacionalizimi i tyre do të mund të arrihet pas marrjes së të dhënave të reja. Programi për zhvillim të arsimit fillor bazohet në të gjitha dokumentet e rëndësishme politike, ideore dhe profesionale tek ne dhe në botë. Ky program në Programi për zhvillimin e arsimit fillor 91

93 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë tërësi korrespondon me specifikat e shtetit, dhe momentin aktual të zhvillimit në të cilin ai gjendet. Duke u udhëhequr nga qasja integrale e cila është aplikuar, në këtë dokument janë të theksuar dy momente kyce të cilat duhet ti sublimojnë të gjitha përpjekjet e shtetit dhe partnerëve të tjerë në sferën e arsimit fillorë në periudhën e ardhshme (2015): 1) Rritjen e kohëzgjatjes së arsimit të domosdoshëm si dhe 2) Promovim të arsimit fillorë efektiv. Pritet që me realizimin e këtyre qëllimeve do të tejkaloheshin një sërë problemesh të cilat paraqiten në arsimin e domosdoshëm dhe fillor (si pjesë përbërëse e tij) me çka do të arrihej kontribut i madh për mirëqenien e qytetarëvë, zhvillimin e vendit si dhe kyçjen e sukseshme të saj në proceset integruese evropiane. 92

94 1. MISIONI I ARSIMIT FILLOR Zhvillim të personalitetit i cili do të mund të merr mbi vete përgjegjësi individuale, qytetare dhe familjare; Arsimim i cili i respekton dhe zhvillon nevojat individuale, interesat si dhe afinitetet e personalitetit; Zhvillim të kulturës për jetesë, arritje të njohurive, shkathtësive, aftësive, qëndrimeve dhe vlerave për botën e ndryshueshme të punës dhe jetës shoqërore; Arsim që do të mundësojë zhvillim të personalitetit të pavarur, të hapur, kritik si dhe personalitet demokratik me shkathtësi dhe kompetenca për aksion; Zhvillim të demokracisë dhe shoqërisë qytetare; Arsim i cili e përforcon ndjenjën për përkatësi ndaj bashkësisë; Socializim në frymën e vlerave të përkrahura shoqërore dhe idealeve me kultivimin e trashigimisë shpirtërore, kulturore dhe historike; Zhvillim të përgatitjes dhe vetëdijes për arsimim të përjetshëm. Programi për zhvillimin e arsimit fillor II 2. QËLLIMET E ARSIMIT FILLOR Qëllimet e arësimit fillorë universal janë në përputhje me rregullat e rekomanduara nga raporti i FBE-së i cili paraqet korrnizë orientuese me të cilën u pajtuan vendet e botës. Qëllimet e arsimit fillor janë: Qasje deri te shkollat fillore Arsimi fillor është i hapur dhe mundëson qasje për të gjithë fëmijët pa marrë parasysh gjuhën, gjininë, religjionin apo pengesat mentale dhe fizike. Arsimi fillor duhet të sigurojë ndihmë plotësuese për të gjithë nxënësit me nevoja të posaçme. Përmirësimi i të arriturave në mësim Arsimi fillor ofron qasje më të mirë drejt shkollës së mesme dhe mësimit të vazhdueshëm. Arsimi fillor i përgatit fëmijët për pjesëmarrje në shoqërinë informative. 93

95 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë Trajnim për shkathtësitë thelbësore jetësore; Arsimi fillor mundëson zhvillim të kompetencave kyce të secilit nxënës të domosdoshme për shoqërinë informative. Arsimi fillor e respekton zhvillimin individual dhe socializimin e përgjithshëm të fëmijëve përmes procesit të tërësishëm edukativo-arsimor. Arsimi fillor e kultivon vetëbesimin dhe e përparon demokracinë dhe harmoninë ndërpersonale. Arsimi fillor siguron kulturë të jetesës Arsimi fillor i shërben nevojave të shekullit 21. Arsimi fillor e zhvillon vetërespektin dhe respektin ndaj kuturave të të tjerëve. Arsimi fillor e promovon lirinë intelektuale, tolerancën dhe krijon forma të mira të bashkëpunimit mes arsimtarëve dhe fëmijëve si dhe mes shkollave dhe familjes. Arsimi fillor është i liruar nga droga dhe dhuna. Realizimi i këtyre qëllimeve duhet të mundësojë që nxënësi i cili do ta kryejë shkollën fillore: Të jetë i aftë të shprehet dhe shkruaj në gjuhën amëtare; Të jetë i aftë të shprehet dhe shkruaj në gjuhën maqedone; T i njohë dhe pranojë vlerat e përgjithshme dhe të veçanta shtetërore që të jetë i aftë për jetë në shoqërinë pluraliste demokratike; Të ketë mendim kritik dhe aftësi për zgjidhjen e problemeve; Të disponojë me shkathtësi për komunikim; Të jetë i njoftuar me kulturat dhe civilizimet e tjera dhe ti zotërojë dy gjuhë të huaja prej të cilave njëra është anglishtja; Ta njeh rëndësinë e shkencës dhe teknologjisë në shoqërinë bashkëkohore; Të ketë njohuri themelore për lëmi të ndryshëm shkencor; Të ketë aftësi elementare informatike; Të ketë ndjenjë të zhvilluar për shprehje në lëmin e arteve në përputhje me afinitetet dhe mundësitë personale; Të ketë aftesi të zhvilluara motorike përmes lojrave dhe aktiviteteve sportive, duke kuptuar përgjegjësinë për shëndetin personal, mënyrën e shëndoshë të jetesës si dhe mjedisit të shëndoshë jetësor. 94

96 3. PARIMET E ARSIMIT FILLOR Në realizimin e misionit, qëllimeve dhe detyrave arsimi fillorë si shkallë e parë e arsimit bazohet në rrespektimin e këtyre parimeve themelore: II Cilësi Karakteri i domosdoshëm i arsimit fillor e imponon nevojën e mekanizmave për krijim të vazhdueshëm të standardeve dhe implementimit të metodologjisë konzistente për ndjekje analitike zhvillimore të indikatorëve kyç të suksesit dhe cilësisë së arsimit fillorë. Programi për zhvillimin e arsimit fillor Përfshirje Arsimi fillor do të funksionojë me përfshirje maksimale të gjeneratave me qëllim që të krijohen parakushte themelore për arsimim të mëtutjeshëm si dhe përgatitje të të rinjve për arritjen e kulturës themelore të angazhimit punues si dhe shprehive punuese për kyçje në proceset e punës. Për këtë qëllim është i nevojshëm kujdes i vazhdueshëm i pushteteve komunale për animim arsimor të familjes, prindërve dhe mjedisit në të cilin rritet fëmija-nxënës për formimin e vetëdijes për vlerat e arsimit dhe ndjenjës për nevojë individuale për arsim. Kjo posaçërisht ka të bëjë me mjediset rurale mes popullatës femërore dhe në mjedise me ndikim të theksuar të paragjykimeve dhe tradicionalizmit. Barazi, barabarsi Arsimi fillor si shkallë e garantuar kushtetuese domosdo aplikon trajtim të njëjtë të të gjithë fëmijëve, pa dallim të përkatësisë së tyre etnike, fetare dhe gjinore, gjuhës, statusit socialo-ekonomik dhe vendit të jetesës dhe aftësive / pengesave në zhvillim/mësim. Arsimi fillor është i vetëm dhe pa pagesë, realizon qëllime të njëjta dhe detyra të njëjta të drejtuara kah bartja e vlerave shoqërore të përkrahura. Obligueshmëria e arsimit fillor bazohet në barazinë e secilit individ në bashkësinë shoqërore.. Qasje Arsimi fillor është i kapshëm për të gjithë qytetarët në kushte të barabarta dhe të njëjta, ai është i hapur për nevojat e zhvillimit individual të secilit individ, i afërt për të gjithë në raport me qëllimet e definuara dhe parakusht për përparim arsimor të të gjithë qytetarëve në shoqëri gjatë tërë jetës. 95

97 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë lëmitë kyçe për ndërhyrje QËLLIMI 1. RRITJA E KOHËZGJATJES SË ARSIMIT TË DETYRUESHËM Në botë nuk ekziston model i përbashkët i arsimit të detyrueshëm e as model i vecantë i shkollave, me të cilat në tërsi do të përmbushin nevojat e popullsisë dhe të shtëetit. Në realitet, kjo nuk është e mundur. Çdo ndryshim në arsimin e detyrueshëëm doemos duhet të ketë parasysh dy aspekte të dukurisë: 1) trendet në vendet e botës, para së gjithash ato evropiane, dhe 2) specifikat e vendit ( fuqia ekonomike e shtetit, rrjeti shkollor, kapaciteti, kuadrot etj.). Arsimi i detyrueshëm (2000) VENDI Vitet Holanda 13 Belgjika 13 Gjermania 13 B.Madhe 12 Moldavia 11 Franca 11 Norvegjia 11 Malta 11 Spanja 11 Suedia 10 Çekia 10 Slovakia 10 Irlanda 10 Finlanda 10 Luksemburgu 10 Hungaria 10 Danimarka 10 Zvicrra 9 Estonia 9 Polonia 9 Portugalia 9 Austria 9 Litvani 9 Italia 9 Sllovenia 9 Burimi: Eurostat

98 Trend i përgjithshëm në botë është kohëzgjatja e arsimimit fillor, si formë më e shprehur e përgjegjësisë së shtetit, që vazhdimisht të rritet. (Aneks 1). Në të kaluarën shtetet përpiqen që përgjegjësinë e tyre dhe obligimin ndaj popullsisë ta rrumbullakësojnë me kohëzgjatjeje më të vogël të arsimit të detyrueshëm, sot të motivuar nga angazhimet për ngritjen e nivelit të arsimimit të popullsisë dhe përforcimi i kompativitetit të tyre punuesdhe shoqëror, arsimimi i detyrueshëm karakterizohet me kohëzgjatje akoma më të madhe. Nëse në të kaluarën limiti i sipërm i arsimit të detyrueshëm ishte i vendosur në arsimin fillor dhe në nivelin më të ulët në arsimin e mesëm, sot ai akoma më shumë vendoset në shkallët më të larta dhe në tërësi e përfshien arsimin e mesëm. Për këtë arsye, në vendet më të zhvilluara në botë, arsimi i detyrueshëm mund të jetë me 9,10,12, edhe me më shumë vite. Me ndryshimet më të reja në Ligjin për arsimin fillor (Gazeta zyrtare e R.M., nr. 63, 2004) është paraparë vendosja e vitit përgatitor si pjesë e arsimit nëntëvjeçar të domosdoshëm. Me këtë, arsimi i detyrueshëm i gjertanishëm 8 vjeçar, bëhet 9 vjeçar. Programi për zhvillimin e arsimit fillor II Gjendja dhe shkaqet Përfshierja, shkapëderdhja dhe Përfshierja dhe shkapëderdhja kalueshmëria: Përveç tendencave të / 2002: përgjithsshme të theksuara, si shkaqe Bruto përfshierja në arsimin fillor arrin për rritjen e kohëzgjatjes së arsimit të detyrueshëm në Republikën e Maqedonisë Neto përfshierja në arsimin fillor arrin 97,1%. mund të theksohen si në vijim: struktura 92,5% e jo e volitshme e arsimimit të popullsisë; Përqindja vjetore e shkapëderdhjes në arsimin fillor arrin 1,71%. përfshirja e vogël dhe përqindja e lartë e Në numrin e përgjithshëm të nxënësve në shkapëderdhjes së nxënësve në shkallët arsimin fillor, maqedonasit marrin pjesë e rregullta të arsimimit; dhe nevoja nga me 56,39%, shqiptarët me 33,18%, turqit me 4,20%, romët me 3,49%, sërbët me 1,00%, vllehët me 0,18%, dhe të përforcimi i kompetencave për inkluzioninin punues dhe social të popullsisë. Si tjerët me 1,55%. duket problem më i madh është përfshierja e nxënësve në vitin para shkuarjees në shkollë,gjegjësisht në vitin përgatitor (një numër i madh i fëmijëve shkollimin e fillojnë me aftësi dhe dituri të vogla fillestare, tëcilat më vonë reflektohen me sukses të dobët, shkapërderdhje ose apstenimi nga arsimi i mëtutjeshëm) dhe kalimi nga arsimi fillor në atë të mesëm dmth. rreth 16% e nxënësve nuk e vazhdojnë arsimin e mesëm. Këta persona janë pa kurfar kualifikimi dhe së bashku me ata të cilët nuk kanë arsimim ose janë me arsimim jo të plotë, janë forcë më konkuruese në tregun e punës. Problemi me përfshierjen dhe shkapëderdhjen e nxënësve në arsimin fillor më së shumti paraqitet në mjediset rurale malore si dhe tek grupe e caktuara 97

99 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë etnike (mësë shumti te romët ), pa marrë parasysh vendlindjen e tyre. Shkaqet për këtë dukuri janë të shumta, por më me ndikim janë: Statuti i pavolitshëm social i mjediseve familjare nga të cilat rrjedhin fëmijët, të cilët e lëshojnë shkollimin. Varfëria me të drejtë prodhon nivel të ulët të arsimit, kurse e njejta në mënyrë retroaktive vepron ndaj gjenerimit të varfërisë. Qasjet inerte dhe jofleksibile të institucioneve arsimore drejt nevojave për arsimim të fëmijëve dhe të rinjëve. Fillim jo i barabartë arsimor i fëmijëve para shkuarjes në klasën e parë. Afër 12% e nxënësve të cilët regjistrohen në klasën e parë, nuk kanë vizituar institucion parashkollor që në masë të madhe i bënë të hendikepuar arsimor dhe me kompetenca më të vogla fillestare, përkundër atyre fëmijëve të cilët kanë arsimim parashkollor. (Mos)qasja në institucionet arsimore, si problem paraqitet gjatë kalimit nga mësimi klasor në mësimin lëndor dhe nga arsimi fillor në atë të mesëm. Ekzistojnë vende malore, ku nxënësit për të arritur në shkollë duhet të udhëtojnë një kohë të gjatë, ose të qëndrojnë në konvikt/internat, që është e palakmueshme për zhvillimin e tyre, duke pasur parasysh moshën e tyre vjet. Gjuha në të cilën ndjeket mësimi. Një pjesë e fëmijëve mësimin klasor e ndjekin në një gjuhë, kurse më pas (nuk)kalojnë në mësimin lëndor ose shkollën e mesme ku mësimin duhet ta ndjekin në gjuhë tjetër (maqedone ose shqipe ). Mungesa e institucioneve publike ose private parashkollore në vendet rurale, të cilat do ti kishin përgatitur fëmijët për nismë të suksesshme në arsimin fillor ; Ndikimi i vlerave dhe besimeve tradicionale (paragjykimet dhe stereotipet) sipas të cilëve rëndësia e arsimimit margjinalizohet, veçanërisht për gjininë femërore. Financimi i arsimit fillor. Për vitin2003, Buxheti për arsim, si përqindje nga PBV, arrin 3,49%. Sipas të dhënave, Buxheti për arsim shënon rënie, në periudhën nga viti 1996 (4,26%) deri në vitin 2003, për 0,77%. Sipas shpërndarjes, në vitin 2003 për arsimin fillor janë ndarë 59,154%, për arsimin e mesëm 22,66%, për arsimin e lartë 12,46%, për standardin e nxënësit 1,92% dhe standardin e studentit 3,81% nga buxheti i përgjithshëm për arsim. 1 Nga mjetet të cilat shkollat fillore i fitojnë, 80% shkojnë në rroga. Kjo mungesë e mjeteve financiare në masë të madhe e zvogëlon fuqinë e shkollave për përmirësimin e kushteve dhe rritjen e cilësisë së arsimit, kurse me këtë edhe për zvogëlimin e shkapëderdhjes te nxënësit. 1 Burimi: Ministria e financave 98

100 Angazhimi që të arrihet 100% përfshierje në arsimin fillor dhe të zvogëlohet shkapërderdhja dhe shmangia e shkollimit të nxënësve, deri më tani është manifestuar me: Zbatimin e masave ndëshkuese në rregullativën zgjedhore për prindëri,të cilët nuk i lëshojnë fëmijët e tyre në shkollë dhe shkolla ku kjo dukuri manifestohet. Edhe përkundër kësaj që kjo dispozitë është ende në fuqi, për shkak të mungesës të evidencës së saktë dhe mungesës së mekanizmave të kontrollit, kjo nëtërësi nuk praktikohet. Përmirësimi I kapaciteteve infrastrukturore. Duke patur parasysh investimet e vogla të cilat ndërrmerren në këtë sferë dhe shpenzimet e shpeshta joracionale të mjeteve financiare për këtë dedikim, gjendja me kapacitetet infrastrukturore në shtet janë përfundimisht alarmante. Përkryerja profesionale e kuadrit mësimor, aktivitet, të cilin përveç BZHA, në të shumtën e rasteve e zbatojnë edhe organizatat joqeveritare dhe ndërkombëtare. Ky angazhim duhej të rezultojë me modernizimin e procesit edukativo- arsimor dhe zbatimin e modeleve bashkëkohore të mësimit, të cilat do ta eliminojnë pozitën e procesit të mësimit të nxënësit mesatar dhe do t i marrin parasysh interesat dhe kapacitetet individuale të nxënësve. Për fat të keq për shkak të mungesës të qasjes sitemore (mekanizmave për ndjekje dhe vlerësim, motivimit të dobët, mungesës së stimulimit financiar etj.), kjo masë nuk i ka dhënë rezultatet e pritura. Shmangia e parakohshme nga shkolla është trend i cili një kohë të gjatë është i pranishëm në shtet. Nëse ndiqet ecuria vertikale e nxënësve në arsimin fillor, do të shihet se nga gjenerata e cila është e regjistruar në arsimin fillor në vitin 1991/92, në klasën e pestë shkollimin e kanë vazhduar vetëm 95,52%, përderisa arsim fillor kanë kryer vetëm 88,32%. Kjo dmth. se 11,67% nga kjo gjeneratë janë humbur diku gjatë këtyre 8 viteve. Thjeshtë, këtë numër në pjesë më të vogël e përbëjnë përsëritësit, kurse një pjesë më të madhe ata të cilët janë shmangur nga shkollimi. 2 Shkalla e njohjes së shkrim/leximit në Republikën e Maqedonisë për vitin 2002 arrin 96,38%. Sipas të dhënave në shtet ka (3,62%) persona analfabet më të vjetër se 15 vjet, që paraqet zvogëlimin e shkallës së analfabetizmit e konstatuar në regjistrimin e vitit 1994, kur numri i popullsisë analfabete arrinte 87,749 ose 5,96%. Shkalla e analfabetizmit te maqedonasit arrin 2,33%, te sër- Rrjeti shkollor i shkollave fillore mundëson pothuajse përfshierje të plotë të popullsisë me arsimim të detyrueshëm. Shkollat qendrore fillore kanë statut juridik. Shkollat rajonale (vendet me numër më të vogël të banorëve ), nuk kanë statut juridik dhe janë në përbërje të ndonjë shkolle qendrore. Shkolla fillore ; Shkolla qendrore fillore - 342, Shkolla rajonale Në 505 shkolla rajonale, mësimi organizohet prej klasës së parë deri në të katërtën. Programi për zhvillimin e arsimit fillor II 2 Enti shtetëror për statistik,

101 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë bët 3,79%, te shqiptarët 4,80%, te turqit 7,34%, ndërsa më e madhe është te romët 20,63%. 3 Në vitin 2002, në vend ka patur ose 10,77% persona me arsim jo të plotë fillor. Për një numër të madh të tyre, me saktësi mund të supozohet se janë analfabet, duke patur parasysh procedurën e regjistrimit e cila kërkon vetëm prononcim/deklaratë, kurse jo mbikqyrje në dokumentacion dhe/ ose kontroll të alfabetizmit /njohjes së shkrim / leximit. Masat Që të mund zgjatja e arsimimit të detyrueshëm ta tregojë arsyen e vet, nuk është e mjaftueshme që vetëm mekanikisht të përfshihen ato fëmijë, të cilët nuk ndjekin arsimin parashkollor dhe të vihen në sistemin e rregullt shkollor. Ministria e Arsimit dhe Shkencës dhe Pushteti vendor, në kuadër të kompetencave që koncepti i decentralizimit u preferon dhe mundëson,do t i realizojnënë këto masa: Promovimi i idesë për arsim të detyrueshm / debat publik Ndryshime në rregullativën ligjore Përpilimi i ri dhe adaptimi i dokumentacionit ekzistues pedagogjik : Dokumentacioni administrativ shkollor Dokumentacioni profesional shkollor Rregullore për rregullimin e veprimtarisë Planet dhe programet mësimore (kornizë) Programet mësimore për klasën e parë Normativi për kuadrin mësimor për realizimin e programit Koncepcioni për hartimin e teksteve shkollore dhe materialeve tjera Udhëzime për disejnimin e kurikulumit lokal Plane dhe programe për arsimimin e të rriturve Ndryshimi i kurikulumit në arsimin e detyrueshëm Sistematizimi i vendeve të punës për drejtorë, arsimtarë dhe bashkëpunëtorë profesional Implementimi i modelit për përparimin e arsimtarëve Zbatimi i hulumtimeve aksionale në disa pilot shkolla Trajnimi i kuadrit shkollor për rolin e ri Implementimi i ndryshimeve 3 Regjistrimi i popullsisë, amvisërisë dhe banesave në RM,

102 Programi për arsim të detyrueshëm nëntëvjeçar mund të fillojë më herët në vitin shkollor 2006/2007 edhe atë në klasën e parë. Implementimi do të kishte rrjedhur me sukses vit pas viti. Kjo do të thotë se përfshierja e plotë e gjeneratëës së parë sipas programit të ri do të mbarojë në vitin Paralelisht me realizimin e këtyre aktiviteteve, do të ndërrmeren edhe këto masa: MASH dhe Pushteti vendor do të aplikojnë beneficione financiare (fonde shtetërore dhe lokale, bursa) për fëmijët të cilët rrjedhin nga familje të rrezikuara sociale. MASH dhe Pushteti vendor do të sigurojnë nga ana e të gjitha shkollave kryerjen konsekuente të obligimeve dhe detyrave që dalin nga rregullativa zgjedhore për përfshierjen e të gjithë fëmijëve në territoret ku veprojnë dhe do të aplikojnë mekanizma për kontrollin e tyre, evidencën dhe përfshierjen e tyre në arsimin fillor ; Qeveria do të merr zbatimin e masave stimuluese, por në disa raste edhe masa ndëshkuese për të gjithë prindërit, të cilët nuk e respektojnë ligjin dhe nuk i shpiejnë që fëmijët e tyre të shkollohen; MASH dhe Pushteti vendor në periudhën e ardhshme do t i përforcojë paralelet e kombinuara në të gjitha mjediset ku ka mungesë të institucioneve arsimore; MASH dhe Pushteti vendor do të aplikojnë transport të organizuar për nxënësit në ato mjedise ku institucioni arsimor nuk mirëmbahet në mënyrë racionale ose ku fare nuk ekziston institucion arsimor ; MASH, përmes formave formale dhe joformale të arsimit, do t i qaset mundësimit, gjegjësisht krijimit të zgjidhjeve kadrovike dhe mundësive për organizim të mësimit në gjuhën amtare, e deri atëherë do ta përforcojë mësimin e gjuhës maqedone për ata fëmijë, pjesëtarë të grupeve etnike, të cilët mësimin e ndjekin në gjuhën amtare në mësimin klasor kurse gjuha e të cilëve nuk është gjuhë mësimore në klasat më të larta ose shkallët e arsimimit; MASH në bashkëpunim me Pushtetin vendor dhe sektorin joqeveritar, do të aplikojë forma/ modele të arsimit parahkollor në ato vende ku nuk ekzistojnë institucione parashkollore publike ose private. MASH, Pushteti vendor dhe sektori joqeveritar do të zbatojnë fushatë të organizuar dhe aktivitet për popullarizimin e diturive/arsimit, në veçanti në mjediset të cilat karakterizohen me paragjykime të theksuara dhe stereotipe në raport me rëndësinë e arsimit. MASH dhe Pushteti vendor do të sigurojnë rritjen e mjeteve financiare për arsimin fillor posaçërisht në pjesën për sanim, rikonstruim dhe përmirësimin Programi për zhvillimin e arsimit fillor II 101

103 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë e kapaciteteve infrastrukturore. Të priturat: Me rritjen e arsimit të detyrueshëm pritet: Aplikimi i arsimit universal fillor; Përfhierja e deritanishme prej 83,23% në vitin para shkuarjes në shkollë të rritet në përfshirje 100%; Të përmirësohet struktura arsimore e popullsisë; Të përforcohet arsimi bazik ; Të rriten mundësitë për orientim profesional; Të lehtësohet dhe të ketë efekt kalimi në arsimin e mesëm; Të krijohen mundësi për nxënien e minimum kualifikimit profesional për ata të cilët nuk e vazhdojnë arsimimin ; Të realizohet sukcesiviteti programor; Racionalisht të shfrytëzohen kapacitetet arsimore në mjediset rurale. QËLLIMI 2. PROMOVIMI I SHKOLLËS FILLORE EFEKTIVE Ministria e Arsimit dhe Shkencës bën përpjekje për ndjekjen e rekomandimeve për krijimin e shkollës sipas masës së fëmijëve. E drejta për arsim është e drejtë më e lartë të cilën ministria dhe shteti në tërësi kanë obligim ta respektojnë dhe sigurojnë. Kultura e të jetuarit paraqet proces të ndërtimit të jetës cilësore përmes përvojave kolektive personale të njohura, si dhe të nevojave dhe interesave të individit dhe të raportit aktiv kah vlerat e jetës. Në këtë kontekst shkollat fillore kanë obligim që fëmijëve dhe të rinjëve tu mundësojë zhvillim dhe nxitje të stileve jetësore të cilat korrespondojnë me nevojat dhe interesat e tyre individuale si vlera jetësore dhe arritje civilizuese. Rezultatet nga promovimi i shkollës fillore efektive janë të mëdha dhe ato shihen parasegjithash përmes : Sigurimit të arriturave dhe sukseseve të larta; Gjendja Arsimi fillor trajtohet si shpenzuese publike, e jo si investim për gjeneratat e reja. Mjetet për arsim në mënyrë permanente po zvogëlohen.. Efektet negative të procesit të tranzicionit mbi vlerat dhe normat e sjelljes në rrethin më të gjërë, që për fat të keqë po reflektojnë edhe mbi vlerat, qëndrimet, sjelljet dhe shprehitë e nxënësve. Vetë fëmijët, prindërit dhe arsimtarët shumë më shpesh po ballafaqohen me forma të ndryshme të dhunës por edhe me kriminalitet rreth dhe në vetë shkollën. Rritet shkalla e konsumimit të alkoholit dhe i substancave psikotropike. Shkolla fillore shumë më tepër po përjetohet si detyrim dhe,,domosdoshmëri. Në këso kushtesh numri më i madh i fëmijëve mund të trajtohen si fëmijë nën rrezik. 102

104 Përmirësimit të shëndetit dhe mirëqenies së fëmijëve; Rritjes së përfshirjes në shkollim dhe përqindjes së mbratim të së saj; Rritjes së moralit dhe motivimit të arsimtarëve; Garantimit të rrethit të sigurtë dhe mbrojtës për fëmijët; Sigurimit të përkrahjes nga bashkësia lokale; Inkurajimit të inkluzivitetit social dhe participimit. Kjo qasje ka parasegjithash bazë metodologjike, sepse paraqet pranim dhe afirmim të të gjitha përvojave pozitive të arritura përmes përvojës, dhe njëkohësisht dhe implementim i gjithë asaj që llogaritet si risi e vlefshme e vërtetuar dhe e përzgjedhur në jetën e përditshme shkollore. Programi për zhvillimin e arsimit fillor II Parimet e shkollës fillore efektive Parim i përgjithshëm: ARSIMIM PËR TË GJITHË Shkolla fillore efektive duhet të sigurojë arsim i cili nënkupton: sigurim të kualitetit në arsim, qasje të njëjtë për të gjithë dhe arsimim i adaptuar për nevojat individuale dhe sociale. Parime të veçanta SHFE është e ngritur mbi parimet e solidaritetit, demokratizimit, tolerancës, pluralizmit, drejtësisë dhe lirisë; SHFE e respekton dhe realizon të drejtën e fëmijëve për arsim dhe përkujdesje; SHFE e stimulon dhe e përkrah rolin arsimor të familjes; SHFE i definon përmbajtjet, metodat dhe organizimin e arsimit në përputhje me aftësitë psiko-fizike dhe potencialeve të shkollës; SHFE siguron përkujdesje pedagogjiko-psikologjike dhe forma speciale të punës didaktike; SHFE krijon mundësi për mësim për fëmijët me nevoja të veçanta dhe për fëmijët e papërshtatur social; SHFE siguron kalim të suksesshëm në shkollat e mesme. Karakteri human i arsimit SHFE i respekton pçrparësitë e pergjithshme te vlerave të përgjithshme humane, jetën dhe shëndetin, zhvillimin individual të lirë, përkujdesjen e nxënësve, krijimin e frymës qytetare dhe dashurisë ndaj atdheut. 103

105 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë Inkluzioni SHFE praktikon forma fleksibile të mësimit përmes inkluzionit të fëmijëve me nevoja të veçanta. Participimi Hapje SHFE i inkurajon nxënësit për bashkëpunim në kuadër të aktiviteteve shkollore dhe për raport aktiv në jetën e bashkësisë lokale; SHFE mban lidhje të afërta me familjet, bashkësinë lokale dhe shoqatat jo qeveritare që merren me çështje të arsimit. SHFE është e kapshme për secilin i cili ka nevojë për arsim, pa marrë parasysh moshën, gjininë, përkatësinë etnike dhe fetare.; SHFE vendos lidhje të forta interaktive me bashkësinë lokale, institucionet lokale si dhe me institucionet e sistemit. Transparencë Puna e SHFE është transparente dhe e gatshme për ndryshime të përhershme në përputhje me determinimin e mbrendshëm dhe të jashtëm. Decentralizimi SHFE e zhvillon dhe realizon kurikulumin e saj në bashkëpunim me autoritetet lokale. Shkolla fillore efektive përfshinë Zhvillim profesional të kuadrove të saj, posaçërisht arsimtarëve; Shkallëzim të zhvillimit profesional të arsimtarëve; Përkryerje profesionale të arsimtarëve për mentorim dhe tutorim të kolegëve të tyre, të arsimtarëve praktikantë si dhe të arsimtarëve të ardhshëm (studentë të fakuteteve arsimore); Kushte hapësinore, teknike dhe kushte të llojeve të ndryshme për hospitim shkollor; Zbatimi i risive; Paramendimi i formave dhe modeleve për punë ekipore dhe bashkëpunim në ekipet projektuese në shkollë. 104

106 Shkolla fillore efektive Rejtingun e saj e ndërton në bazë të aspiratave të larta, qëllimeve të qarta dhe të arriturave të dukshme; Paraqet shembull për vendosje organizative të mirë; Realizon mësim cilësor; Krijon klimë të përshtatshme socio-emocionale për mësim dhe punë; I pranon dhe i zgjidh problemet në mësim; Nxitë avancim individual të fëmijëve me sfida specifike në zhvillim; I respekton mundësitë e ndryshme te fëmijëve; Nxitë mësim krijues,garë dhe krijon klimë të kënaqësisë nga të arriturat; E mat suksesin nga të arriturat e fëmijëve; I pranon sfidat. Programi për zhvillimin e arsimit fillor II Shkolla fillore efektive tregon senzibilitet ndaj Problemeve familjare, mes gjeneratave dhe mes atyre të të njëjtës moshë; Nevojave të fëmijëve me sfida specifike në zhvillim; Dilemat personale, paragjykimet dhe qëndrimet e fëmijëve; Përmbajtjet e kohës së lirë të fëmijëve; Realizimit të të drejtave dhe nevojave kulturore të fëmijës; Kënaqësi nga dituria si fitore personale dhe e përbashkët. Implementimi i modelit të shkollës fillore efektive në Republikën e Maqedonisë nënkupton marrje të masave dhe aktiviteteve konkrete, të cilat do ta mundësojnë këtë proces. Ato janë: QËLLIMI 2.1. Zhvillimi i planeve dhe programeve mësimore Gjendja: Përveç numrit të madh të intervenimeve në arsimin fillor në vitet e kaluara, struktura themelore e planit mësimor në shkollën fillore nuk ka ndryshuar më shumë se dy dekada. Kjo ka të bëjë edhe me përfaqësimin e lëminjve programorë, me raportin e tyre jo cilësor,organizimin e brendshëm dhe specifikave tjera. Struktura dhe përmbajtja e arsimit fillor në Republikën e Maqdonisë është e determinuar nga miratimi i Koncepcionit të arsimit fillor e cila parmban: mësim (të detyrueshëm, zgjedhor, lëndë fakultative, mësim plotësues dhe shtues), aktivitete jashtëmësimore (aktivitete të lira për nxënës, seksione, gara për nxënës, bashkësia e nxënësve, prodhimi dhe puna tjetër e dobishme shoqërore, ekskurzionet e nxënësve), 105

107 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë kujdesi për shëndetin e nxënësve, bashkëpunimi me mjedisin lokal, ndjekja, vlerësimi dhe përparimi i punës arsimore, planifikimi i veprimtarisë arsimore i shkollës fillore, dhe Përkryerja profesionale dhe pedagogjike e kuadrit arsimor. Programet mësimore në shkollën fillore janë të strukturuara sipas disa lëmenjëve: Gjuhë dhe letërsi (përmbajtje nga gjuha amtare, gjuha maqedonishte dhe gjuhët e huaja); matematikë dhe informatikë; shkencat natyrore (përmbajtje nga natyra dhe shoqëria, natyra, biologjia, fizika dhe kimia); shkencat shoqërore (përmbajtje nga natyra dhe shoqëria, shoqëria, historia, me përmbajtje për shoqërinë qytetare dhe gjeografia) arsimi teknik (përmbajtje nga natyra dhe shoqëria, matematika, arsimi figurativ, arsimi teknik) Arsimi fizik dhe shëndetësor Arsimi artistik (përmbajtje nga arsimi muzikor, arsimi figurativ. Në realizimin e arsimit artistik përfshihen edhe aktivitete dhe përmbajtje të caktuara nga arsimi fizik, matematika, shkencat natyrore, arsimi teknik, etj.) Lëndët mësimore, sipas statutit, studiohen si te detyrueshme, zgjedhore dhe fakultative. Dobësitë Qasja centraliste gjatë përpilimit dhe miratimit të planit dhe programeve mësimore në arsimin fillor; Shkarkim i pamjaftushëm i planit dhe programeve mësimore; Aplikimi i planit dhe programeve të reja mësimore nuk ështe përcjellur me arsyet themelore pse janë marë ndryshimet, cilat janë përfitimet dhe qëllimet; Për arsimtarët nuk ka qenë i mjaftueshëm sqarimi se çka pritet nga ato në realizimin e këtyre programeve; Prania e tradicionalizmit në mësim. Përpilimi dhe aplikimi i planit të ri mësimor nuk i ka marrë parasysh gjendjet reale të potencialeve kadrovike; Nuk është zbatuar qasja metodologjike konzistente në përpilimin e planit 4 Përmbajtjet themelore arsimore dhe organizimi i veprimtarisë edukativo-arsimore, MAKF dhe EPM, Shkup viti

108 të ri e as diferencimi i qartë midis përmbajtjeve, aktiviteteve për mësim dhe rezultateve nga mësimi / daljet arsimore; Nuk u është kushtuar kujdes i mjaftueshëm specifikave (materiale, kadrovike, institucionale) të shkollave; Mungesa e strategjisë e të mësuarit e cila e aftëson nxënësin se si të mësohet, gjegjësisht i fut në teknika edhe procedurat e mësimit me kuptim; Mësim qëllimor i orientuar shumë rrallë praktikohet; Aplikimi i programeve të reja mësimore sipas Konceptit të Learning Outcomes nuk është ndjekur edhe me vendosjen e sistemit të ri të notimit. Vlerësimi i suksesit të nxënësve nuk është zhvilluar sipas Learning Outcomes të përfshira në programet mësimore, por është zhvilluar sipas asaj se sa nxënësi i ka zotëruar përmbajtjet të cilat gjenden në tekst; Mësimi akoma nuk është fokusuar në nxënësin dhe zhvillimin e tij. Mund të konstatohet se dobësitë themelore të programeve të reja mësimore në arsimin fillor në Republikën e Maqedonisë qëndrojnë në zbatimin e tyre praktik. Mosekzistimi i konceptit të qartë për zhvillimin dhe përparimin e arsimit në nivel të shtetit, mosekzistimi i sistemit cilësor të notimit, si i nxënësve ashtu edhe i arsimtarëve, i cili do të ishte kompatibil me programet mësimore dhe organizimin e punës në shkollë dhe i cili do të bazohej në konceptin e Learning Outcomes si rrjedhojë përfundimtare nga procesi arsimor, tradicionalizmit të pranishëm në mësim dhe kompetencave diskutabile didaktike të arsimtarëve, ekipimi i keq i shkollave me kushte hapësinore dhe mjete bashkëkohore didaktike, stimulim i dobët material i arsimtarëve, numri i madh i nxënësve në klasë dhe dobësitë në menaxhimin e shkollë, paraqesin shkaqe themelore për kontestin dhe mosbarazinë në transformimin e arsimit fillor në Republikën e Maqedonisë. Programi për zhvillimin e arsimit fillor II Masat dhe aktivitetet Implementimi i Koncepcionit të Rezultateve të mësimit (Learning Outcomes) në përpilimin dhe realizimin e planit dhe programit mësimor në arsimin fillor Aktivitetet: Ministria e Arsimit dhe Shkencës, gjegjësisht Byroja për zhvillimin e arsimit, në pajtim me Ligjin e Byrosë për zhvillimin e arsimit përmes punës së organizuar ekipore, në drejtim të tendencave bashkëkohore arsimore do të qaset drejt zhvillimit, modernizimit dhe përputhjes të planit mësimor dhe programeve përmes shkarkimit të planit mësimor dhe programeve me Konceptin e daljes arsimore. Kjo do të zhvillohet përmes shkarkimit të planit mësimor dhe programeve, duke e përfshierë edhe përputhjen modulare të programeve mësimore. 107

109 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë Konstituimi i sistemit efikas dhe efektiv i vlerësimit të të arriturave të nxënësve Në sistemin ekzistues të vlerësimit nuk ekzistojnë parametra të qartë të cilët do t iu ndihmojnë nxënësve që vetë ta caktojnë nivelin e arritjes së tyre, e as parametrat e qartë të definuar sipas të cilave arsimtari do të mund objektivisht dhe në mënyrë korrekte ti masë të arriturat e nxënësit. Sistemi i vlerësimit shpihet në tregues kuantitativ të të arriturave të nxënësve. Nota është qëllimi përfundimtar, e jo shkalla e cilësisë së diturive, shkathtësive dhe aftësitve të fituara. Roli i arsimtarit gjatë procesit të kontrollit dhe vlerësimit të arriturave të nxënësve është dominante. Arsimtarët kanë rol të dyfishtë: ato e kontrollojnë dhe vlerësojnë nxënësin dmth. e masin suksesin e nxënësve dhe, pastaj, vetë i konfirmojnë instrumentet me ndihmën e të cilëve do ta masin atë sukses. Kështu ndodh që nxënësi të merr notë më të lartë të njohurisë, të cilat në grupë tjetër ndoshta do të jetë në nivel të njohurive të mesme, pikërisht për arsye të nivelit të ulët të suksesit të grupit të cilit i takon. Gjendja e tillë jo vetëm që është karakteristike ndërmjet grupeve, por paraqitet edhe në relacion ndërmjet shkollave. Aktivitetet: Ministria e Arsimit dhe Shkencës nëpërmjet punës organizative ekipore, përmes Qendrës shtetërore për provime do të ndërtojë sistem efikas për vlerësim/notim të të arriturave të nxënësve. Ky sistem i vlerësimit do të përputhet në kriteret e qarta verifikuese, të cilat përveç vlerësimit kuantitativ, do ta marrin parasysh edhe mbikëqyrjen cilësore, me definim të qartë të rezultateve dhe nivelin e të mësuarit. Kriteret e njejta për vlerësim të të arriturave të nxënësve duhet të jenë të zbatuara, si në vlerësimin intern, poashtu dhe në atë ekstern. Ndërtimi i procesit të lartë të organizuar, permanent dhe sistematik të kontrollit dhe zhvillimi i planeve dhe programeve mësimore në varshmëri nga strategjitë e definuara dhe nevojave momentale Kjo masë kërkon aktivitet permanent në planin e vlerësimit të suksesit të kurikulumit dhe zhvillimit të tij. Përpjekjet e tilla duhet të lëvizin në kuadër të strategjive të definuara, por edhe të nevojave momentale. Duke patur parasysh se definimi qendror i kurikulumit është shumë i ngadalshëm dhe nuk mund në kohë të duhur të reagojë, gjatë nevojave të sapondodhura dhe dinamikës së jetës bashkëkohore është i nevojshëm lëshimi i procesit të përpunimit të tij dhe disejnimit në nivel të shkollës dhe bashkësisë lokale. Në kuadër të kurikulumit nacional të definuar i cili duhet të arrijë 75 % nga vëllimi i përgjithshëm, edhe kurikulumit lokal me 25% nga vëllimi i përgjithshëm, duhet të realizohet 108

110 autonomia dhe iniciativa e shkollave dhe bashkësive lokale. Rregullativa ligjore në Republikën e Maqedonisë ende nuk lejon një qasje të këtillë në përpilimin e kurikulumit për arsimin fillor. Aktivitetet II Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të miratojë kurikulum nacional, i cili do të paraqesë kornizë obliguese dhe do të shprehë interesin nacional, përparësitë e vendit, dhe të cilin të gjitha shkollat fillore do të duhet ta respektojnë. Aplikimi i mësimit qëllimor - të orientuar dhe të mësuarit në arsimin fillor Është e nevojshme vendosja e bazave të këtilla, të cilat theksin në mësim do ta vejnë te arsimtari dhe ligjërimi i tij, kurse sa më shumë do të praktikohet nxënia e diturive, shkathtësive dhe sendërtimit të qëndrimeve nga ana e nxënësve. Programi për zhvillimin e arsimit fillor Aktivitetet: 1. Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të formojë ekip ekspertësh, të cilët duhet profilin përfundimtar në arsimin fillor ta operacionalizojnë në matricën e qëllimeve (njohuri, shkathtësi, qëndrime) dhe aktivitete të cilat duhet që secila shkollë t i realizojë. 2. Ministria e Arsimit dhe Shkencës, përmes Byrosë për zhvillimin e arsimit, do të organizojë dhe zbatojë aktivitete për zhvillim profesional të kuadrove edukativo- arsimore dhe udhëheqëse për realizimin e mësimit qëllimor të orientuar. Ekuilibrimi dhe sukcesiviteti midis programeve (lëndëve dhe lëmenjve mësimore), të cilat kanë qëllim përkatës dhe të cilat janë gjithpërfshirëse, koherente të ekuilibruara dhe me përmbajtje mirë të organizuar. Edhe përkundër asaj se janë bërë një sërë ndërhyrjesh për shkarkimin e programeve në periudhën e kaluar, sërish rezultatet nuk janë të lakmueshme. Shpeshherë ajo bëhet mekanikisht, me shmangien e pjesëve nga përmbajtjet, të cilat për fat të keq shpesh janë sqarimet e dukurive që duhet të studjohen dhe mbahen fakte të zbehta. Kjo qasje është problemi më i madh dhe faktor që shkakton favorizimin e memorjes, faktografisë dhe enciklopedizmin nga ana e nxënësve në arsimin fillor. Zgjidhja e problemit është në pyetjen: Çka i nevojitet një nxënësit, të moshës së caktuar, me potenciale dhe interesa të dhëna, të njohë dhe të dijë të bëjë, që të mund me sukses ta realizojë zhvillimin e vet fizik, emocional, kognitiv dhe social dhe me sukses ta vazhdojë shkollimin e tij? Vetëm me vendosjen e qëllimeve dhe parametrave të saktësuar të cilat do të tregonin në atë se çka është 109

111 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë e nevojshme të dijnë nxënësit, mund të arrihet shkarkim thelbësor edhe ajo të jetë në pajtueshmëri me karakteristikat zhvillimore të moshës përkatëse. Përmbajtjet dhe aktivitetet e parapara në programet mësimore nuk janë të diferencuara sipas vëllimit dhe nivelit të rëndësisë. Kështu, kemi situatë që programet mësimore në arsimin fillor, për shkak të vëllimit të tyre, drejtpërsëdrejti të ndikojnë ndaj vëllimit dhe rëndësisë së programeve mësimore në arsimin e mesëm, kurse indirekt edhe ndaj programeve mësimore në arsimin e lartë, që në planin e sukcesivitetit krijon probleme të mëdha. Aktivitete: Ministria e Arsimit dhe Shkencës, përmes Byrosë për zhvillimin e arsimit, në bazë të kritereve saktë të definuara dhe matricës së përpunuar të kompetencave që nxënësit duhet t i nxëjnë, do ti vërtetojë nevojat për zhvillimin e planeve dhe programeve mësimore në arsimin fillor. Ky aktivitet duhet të mundësojë shkarkim thelbësore e jo mekanike të planeve dhe programeve mësimore dhe sukcesivitet në nivelet dhe shkallët më të larta të arsimit. Shkarkimi i programeve mësimore dhe definimi i niveleve të të arriturave të nxënësve Kjo masë është reflektim i drejtpërdrejtë nga ajo paraprake. Sistemi i orëve lëndore sipas të cilit realizohet mësimi në arsimin fillor në Republikën e Maqedonisë nuk nënkupton lidhje të ndërtuara dhe efikase interaktive midis programeve dhe e pamundësojnë bashkërenditjen në punën e arsimtarëve. Shpesh ndodhë që disa njohuri ose aktivitete të cilat duhet të zhvillojnë disa shkathtësi tek nxënësit të përsëriten në më shumë programe. Në këtë mënyrë humbet shumë kohë në përsëritjen nga ana e arsimtarit në llogari të kohës e cila është e nevojshme që nxënësit të mësojnë dhe ushtrojnë. Ndodh që nxënësit dy ose më shumë herë të notohen nga arsimtarë të njejtë ose të ndryshëm për të njejtat dituri ose shkathtësi në suaza të programeve të ndryshme. Në këtë mënyrë krijohet situatë paradoksale në të cilën, një nxënës i njejtë është ndryshe i notuar për të njejtin nivel të të arriturave, ose ndryshe është i notuar për nivele të ndryshme të të arriturave. Që të tejkalohet ky problem është e nevojshme që të përgjigjet në pyetjet : Cilat informaciione presim nxënësit t i mësojnë dhe / ose cilat kompetenca t i zhvillojnë? Cilat aktivitete duhet ata t i ndërmarrin per t na demonstruar sa shumë dhe sa mirë kanë mësuar? 110

112 1. Kjo kërkon saktësim të dy lloj aktiviteteve: aktivitete me ndihmën e të cilave nxënësit do të nxëjnë dituri dhe do të zhvillojnë shkathtësi, dhe 2. aktivitete që nxënësit duhet t i ndërmarrin për të demonstruar si dhe sa kanë mësuar. Aktivitete: Ministria e Arsimit dhe Shkencës përmes zhvillimit të programeve mësimore, do të sigurojë nxitje të aftësive dhe shkathtësive të nevojshme dhe të dukshime. Ky aktivitet duhet të rezultojë me definimin e niveleve të të arriturave të nxënësve gjatë shkollimit të tyre dhe implementimit të qasjes integrale në mësim dhe aktiviteteve komplekse në të cilat nxënësit do t i dokumentojnë njohuritë dhe shkathtësitë e nxëna në situata komplekse. Programi për zhvillimin e arsimit fillor II QËLLIMI 2.2. Përdorimi i teksteve cilësore Tekstet shkollare dhe literatura plotësuese për arsim fillor lejohen në nivel shtetëror. Ato duhet të jenë të përpunuara në pajtim me planet dhe programet mësimore dhe koncepcioniot për tekst shkollor, kurse vlerësohen me metodologji të veçantë për vlerësimin e teksteve shkollore. Hartimi i teksteve shkollore dhe doracakëve për realizimin e programit mësimor, realizohet jashtë shkollës d.m.th. jashtë nga shfrytëzuesit e fundit. Padyshim është se, zhvillimi i planeve dhe programeve mësimore do të inicojë proces të operacionalizimit pedagogjik dhe transformimit të statutit të teksteve shkollore në statut të vetëm një burimi të mundshëm të mësimit (realizimit të qëllimeve), së bashku me : CD informative dhe interaktive, materiale punuese mbikëqyrëse, doracak për nxënës dhe arsimtarë dhe literaturë tjetër ndihmëse. Realizimi i këtij procesi do të jetë i mundur vetëm nëse realizohen këto kushte vijuese: Ekzistimi i konceptit të definuar dhe dedikim i materialit/burimit mësimor; Ekzistimi i standardeve të definuara për përpilimin e fletoreve të punës/teksteve ndihmëse burime; Ekzistimi i pakove të përpiluara didaktike (tekst, materiale punuese të rëndësishme në nivel të ndryshëm peshues për nxënësit dhe doracak për punë dhe realizim për arsimtarët; Ekzistimi i teksteve të harmonizuara veçanërisht për klasat fillestare, me aktivitete jashtëmësimore, procedura hulumtuese dhe punë të pavarur të nxënësve. 111

113 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë Aktivitetet: Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të definojë standarde për cilësinë e teksteve shkollore në arsimin fillor bazuar në Koncepcionin e Rezultateve nga mësimi (Learning Outcomes). Ministeria e Arsimit dhe Shkencës do të definojë procedura transparente për zgjedhjen e teksteve shkollore dhe materialit tjetër mësimor. QËLLIMI 2.3. Përparimi i të mësuarit dhe të nxënit Ndërhyrjet e deritanishme në planin e modernizimit të procesit mësimor dhe mësimit në arsimin fillor, në mënyrë të pamjaftueshme i kanë paramenduar transformimet në procesin arsimor. Si segment ai ka mbetur thuajse i pandryshueshëm: stili ligjërues i punës me nxënësit, kultivimi dhe nxitja e memorisë në vend të mësimit me kuptim dhe /ose mësim sipas mënyrës së zgjidhjes së problemit, dëgjueshmëri në vend të kritikës, pasivitet në vend të aktivitetit, punë frontale në vend të interaktivitetit, përdorimi i pamjaftueshëm i mjeteve bashkëkohore mësimore, përdorimi i pamjaftueshëm i TIK teknologjisë etj. Në mësim, dominojnë teknika tradicionale të cilat në masë të madhe i pasivizojnë nxënësit, në llogari të rolit dominues të arsimtarit. Lloji autokratik i udhëheqjes dhe ligjërimit janë teknikat më frekuentuese të cilat përdoren në mësim,që kontribuon që proceset interaktive dhe mësimi aktiv i nxënësve gjatë mësimit të jenë realitet i rrallë. Kërkesat bashkëkohore e theksojnë procesin e të nxënit të mësimit, për çka janë të domosdoshme ndryshime serioze të atmosferës në klasë, në të cilën interaksioni i nxënësit duhet të ket rol udhëheqës, përmes nxitjes së mësimit të mvetësishëm dhe kritik, punës individuale dhe partnere, mësimit në drejtim të zgjidhjes së problemeve, stuhi idesh dhe debate grupore, mësim projektues, hulumtim i pavarur, shkathtësi për zhvillimin e më shumë burimeve të diturive, studimeve të rastit, hartimin e eseve/prodhim/operim lëndor, organizimi i sesioneve për vendosjen e qëllimeve, prezentimi vizuel, skenimi i ideve dhe notimi, shfrytëzimi i metaforave figurative dhe simboleve grafike, përdorimi i procedurave në variante, përdorimi i TIK teknologjisë dhe sistemeve dhe ngjashëm. Në veçanti e rëndësishme për përparimin e të mësuarit dhe të nxënit është që të limitohet madhësia e klasës. Sipas përvojave botërore, për këtë moshë klasa nuk mund të ketë më shumë se 30 nxënës. Një vendim i këtillë, duke i pasur parasysh kushtet në Republikën e Maqedonisë do të duhet të ketë plotësim: të mundësohet formimi i klasës deri më 35 nxënës, por jo sipas rregullës, por sipas përjashtimit, me vendim të veçantë të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës. 112

114 Aktivitetet: Minisria e Arsimit dhe Shkencës, përmes sistemit të kontrollit të cilësisë së arsimtarëve, të nxënit dhe të mësuarit do t i favorizojë strategjitë bashkëkohore të nxënit dhe të mësuarit dhe këto do të jenë të detyrueshme për secilën shkollë dhe arsimtar. Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të hartojë Rregullore për normativet dhe standarde lidhur me kryerjen e veprimtarisë edukativo-arsimore në arsimin fillor, të cilat do të jenë ne pajtim me standardet evropiane për mësim dhe të nxënë efektiv; Minisria e Arsimit dhe Shkencës, përmes ekipit të ekspertëvë të pavarur, në mënyrë permanente do të kryej evaluimin e të gjitha aktiviteteve projektuese në arsimin fillor, që ta verifikojnë rezultatin dhe kontributin e tyre në kuadër të angazhimeve shtetërore për përparimin e të mësuarit dhe të nxënit. Ministria e Arsimi dhe Shkencës do të intizivoj vendosjen e e-shkollës në shkollën fillore. Programi për zhvillimin e arsimit fillor II QËLLIMI 2.4. Përparimi i resurseve kadrovika Arsimtarë: Arsimimin e arsimtarëve duhet ta mbështesë zhvillimi profesional gjatë të gjitha fazave dhe aktiviteteve nga kariera e tyre profesionale : Arsimimi inicial i arsimtarëve; rekrutimi/punësimi; arsimimi i arsimtarëve gjatë kohës së punës; arsim i mëtutjeshëm / përkryerje profesionale; pjesëmarrje në zhvillimin e shkollës; punë hulumtuese. Aktivitetet: Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të sigurojë gatishmëri të vazhdueshme profesionale të arsimtarëve përmes: përsosjes së arsimit inicial të arsimtarëve; reformimit të kurikulumit unevrsitar për profilet e arsimtarëve, në përputhje me strukturën e re të arsimit të detyrueshëm. 113

115 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë Programet për trajnim inicial të arsimtarëve duhet të jenë dinamike, të ndryshueshme dhe të jenë në zhvillim të vazhdueshëm. Ato duhet t i përgatisin arsimtarët e ardhshëm për marrjen më progresive dhe proaktive të obligimeve profesionale me ç rast duhet të përfshijë: Ekspertizë të lartë në një ose më shumë lëndë specifike (arsim akademik); Posedim i njohurive stabile dhe kuptimi nga lëmi/lëmitë/dhe për të cilat ai/ ajo është përgjegjës/e; Plotësimi i ekspertizave të veta lëndore me aftësi pedagogjike, përfshirë edhe motivimin për mësim, kreativitetin, bashkëpunimin, kuptimin e kontekstit social të arsimit (veçanërisht arsimtarët lëndor); Kuptim për potencial pedagogjik të teknologjisë (veçanërisht TIK) zhvillimi i aftësive për ta integruar në procesin e mësimit dhe të mësuarit.; Aftësi për integrimin e parimeve të mësimit të përjetshëm në procesin e të mësuarit dhe të nxënit; Të arriturat e standardeve ndërkombëtare (evropiane) në zhvillimin e mësimit; Njohuri dhe dituri të zgjeruara dhe të balansuara i karakteristikave themelore të arsimit në kontekst shumë të ndryshëm; Aftësi për vendosjen dhe mbajtjen e argumentit të paramenduar për çështje arsimore, në mënyrë të qartë dhe koherent; Raport për kontributin kah arsimimi i fëmisë ose të riu, dhe marrja e përgjegjësisë profesionale për zhvillimin e personalitetit, talentit dhe atributeve mentale, shpirtërore dhe fizike të secilit fëmijë ose personalitetit të ri; Njohuri, kuptim dhe gatishmëri për përfshierje në rrjedhat e çështjeve arsimore dhe dhënia e kontributit në proceset e zhvillimit të kurikulumeve (veçanërisht në nivel lokal), zhvillimin profesional të të punësuarve dhe zhvillimin e përgjithshëm shkollor; Aftësi për zbatimin e strategjive të ndryshme në mësim, duke përfshirë zbatimin përkatës të teknologjisë informatiko-komunikative (TIK); Aftësim dhe përkushtim për promovimin e mundësive të barabarta në shoqërinë inkluzive dhe marrjen aktive të hapave për eliminimin e diskriminimit ; Mvetësimi intelektual dhe angazhimi i treguar kritik; Njohuri dhe aftësi për përparimin e mësimit të atyre nxënësve, te cilët kanë probleme/bariera në mësim, Njoftimi i prindërve për suksesin dhe përparimin e nxënësve; Aftësi për zbatimin e hulumtimeve; 114

116 Sjellja profesionale ndaj arsimtarëve tjerë dhe kolegëve të profesioneve tjera, para/profesionist dhe agjencione të cilat janë të angazhuar në ofrimin e mbështetjes të nxënësve dhe nxënies së përvojës në bashkëpunim me ato; Kryerja e detyrave administrative sipas kërkesave të shkollës; Marrja e obligimit dhe angazhimeve për vetë-mbikëqyerje dhe vetë-evaluim të praktikës individuale profesionale. Duhet të theksohet se këto kompetenca kyçe duhet të zbatohen në praktikë, në rrethana të ndryshme sociale, kulturore, gjuhësore dhe arsimore. Akreditimi i Programeve për trajnim inicial të arsimtarëve duhet të kuptohet në kontekst të: Sistemit ekstern të lejimit dhe /ose akreditim të programeve për arsimimin e arsimtarëve Sistemit të jashtëm për certifikimin e kualifikimeve profesionale të arsimtarëve. Ky sistem i jashtëm për certifikim duhet ta vërtetojë përkatësinë e programit për arsimim të arsimtarëve dhe mundësia e tij është të përgatitet për detyra profesionale dhe për rolin e profesionit arsimtar. Në këtë kuptim, programet për arsimim të arsimtarëve duhet të plotësojnë disa kushte: Të udhëhiqen nga ana e institucioneve të cilat përfshijnë partnerë të ndryshëm të njohur shoqëror dhe të cilat disponojnë me kuadro përkatës dhe cilësor arsimor, Të udhëhiqen nga ana e institucioneve të cilat me sukses e kanë kaluar procesin e evaluimit të brendshëm dhe të jashtëm (sipas mundësisë, nga institucionet evropiane), Të udhëhiqen nga institucionet të cilat i plotësojnë standardet për evaluimin e programeve për arsimimin e arsimtarëve. Programi për zhvillimin e arsimit fillor II Hartimi i Katalogut të programeve për aftësim profesional të arsimtarëve dhe akreditimit të tyre; Përkryerja profesionale e arsimtarëve gjatë karierës së tyre profesionale do të realizohet në kontekst të modelit të shkallëzimit të zhvillimit profesional dhe në bashkëpunim me rrethin më të gjërë të dhënësve të akredituar të shërbimeve arsimore. Realizimi i suksesshëm i kësaj mase do mbajë llogari për atë se vallë programet për përkryerje profesionale të arsimtarëve janë parashtruar në bazë të kërkesës që dalin nga: 115

117 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë Rolet profesionale që arsimtari duhet ti realizojë në arsimin fillor dhe në kontekstin më të gjërë shoqëror, Detyrat punuese të arsimtarit në shkollë (edukimi, evaluimi, administratë, këshillim dhe inovacione), Niveli përkatës kualifikues për realizim kompetent të roleve dhe detyrave profesionale. Formimi i Agjencisë autonome për licencimin e arsimtarëve Kjo organizatë profesionale do ta merr përgjegjësinë për: Licencimin e arsimtarëve në bazë të indikatorëve të sendërtuar për cilësi, Garancë dhe ngritje e cilësisë të shërbimëve profesionale të arsimtarëve, Bashkëpunim me MASH dhe partnerët tjerë social në përmirësimin dhe akreditimin e programëve për trajnimin e arsimtarëve. Ndërtimi i modelit shkallzor për përparim në karierë për arsimtarët në shkollat fillore Përvojat e deritanishme flasin për pranim dhe përkrahje nga ana e arsimtarëve të aktiviteteve të cilat janë të orjentuara në modernizimin e procesit edukativo-arsimor. Shprehitë e vjetra të komoditetit, nostalgjia didaktike të më shumë stileve të miratuara dhe të përpunuara të punës, kanë krijuar shumëllojshmëri të raporteve drejt aktiviteteve projektuese/stërvitjeve që kanë të bëjnë më rezistenca të fshehura deri te befasitë për të mirë, prej pranimit me lehtësi të risisë deri te kundërshtitë që të kuptojnë kërkesa të reja. Përditshmëria mësimore, në përgjithësi, mbeti e njëjtë, me intervenime të përkohshme projektuese të cilat nuk kanë kontinuitet, nuk janë paramenduar në mënyrë sistematike dhe janë larg përcaktimeve shtrategjike. Shkaqet pjesërisht qëndrojnë edhe në motivimin jo të mjaftueshëm të arsimtarëve të cilët si realizues të aktiviteteve projektuese për të njëjtën rrogë punojnë më gjatë. Mungesa e qasjes sistematike në implementimin e projekteve dhe shprehitë e vjetra për baraspeshimin të statusit dhe shpërblimit, te numri më i madh i arsimtarëve, pa marrë parasysh që posedojnë njohuri dhe aftësi për mësim bashkëkohor, ka krijuar rezistencë ndaj obligimeve profesionale, me ç rast edhe implementimi i strategjive bashkëkohore në mësim përjetohet si angazhim i përkohshëm dhe shpesh herë plotësues. Për këtë kontribuojnë edhe selektiviteti në implementimin dhe mosekzistimi i evaluimit objektiv. Është e dukshme se modernizimi i mësimit dhe të mësuarit është e pa mundur të bëhet deri sa në mënyrë sistematike nuk bëhet ndryshimi i statusit të shpërblimit të arsimtarëve, me ç rast do të shmangeshin situatat në të cilat të gjithë arsimtarët kanë status të njëjtë dhe vlerësohen (shpërblehen) njëjtë pa 116

118 marrë parasysh cilësinë që e posedojnë, qasjet të cilat i praktikojnë në mësim dhe rezultatet të cilat i arrijnë gjatë punës me nxënësit. Ministria e Arsimit dhe Shkencës në mënyrë sistematike do të krijojë model për përparim në karierë për arsimtarët në shkollën fillore dhe do t i fusë në rregullativën ligjore. Ky model i avansimit në karierë për arsimtarët duhet të mundësojë qasje të shkallëzuar në statusin e arsimtarëve (arsimtar- praktikant/asistent, arsimtar, arsimtar-mentor) që do të nxitet në mënyrë adekuate përmes qasjes së shkallëzuar në shpërblim (arsimtar asistent-8o% rrogë, arsimtar-1oo% rrogë dhe arsimtar mentor-12o% rrogë) në pajtim me marrëveshjen kolektive. Përzgjedhja e titullit më të lartë do të realizohet në bazë të indikatorëve preciz për kompetencat e arritura, përvojës, cilësisë së treguar/ suksesit në mësim dhe të mësuar të nxënësve, risive si dhe aktiviteteve shkollore dhe jashtëshkollore. (Aneksi 2) Drejtorët Deri në rrumbullaksimin e procesit të decentralizimit drejtorët e shkollave fillore në Republikën e Maqedonisë zgjedheshin nga rradhët e arsimtarëve dhe kuadrit profesional të shkollës dhe drejtëpërsëdrejti emëroheshin nga ana e ministrit të arsimit. Roli dhe fuqia e vendosjes të të punësuarve në shkollë dhe këshillit të prindërve, edhe pse përfshiheshin në rregulloren e procedurës për zgjedhje ishin në tërësi të margjinalizuar nga ana e së drejtës akredituese të ministrisë që të merr vendimin definitiv për zgjedhje. Kështu drejtorët e emëruar, përvojën e tyre dhe kompetencat për kryerjen e këtij roli i kanë arritur kryesisht gjatë punës në shkollë që do të thotë tërthorazi. Me fillimin e procesit të decentralizimit dhe aktiviteteve të ndërmarura për përmirësimin e gjendjeve në arsimin fillor, janë ndërmarrë masa për depolitizimin dhe zbatimin cilësor të procedurave për zgjedhjen e drejtorëve në shkollat fillore. Intencë themelore është se vendi- drejtor i shkollës fillore duhet të profesionalizohet, ta kryejë person i cili e ka kryer trajnimin për drejtorë dhe kompetencat për kryerjen efektive të detyrave punuese janë të vërtetuara me dhënien e provimit për drejtor. Programi për zhvillimin e arsimit fillor II Aktivitete: Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të përkryejë sistem për trajnim të drejtorëve shkollor dhe të vendos trup profesional për kontrollin e të arriturave përmes provimit për drejtor. Programet për trajnim të drejtorëve të shkollave duhet të ngriten në bazë të standardit të definuar dhe të pranuar të kompetencave të cilat në tërësi do ta re- 117

119 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë flektojnë këtë profil. Programet për trajnim duhet të organizohen dhe realizohen nga ana e institucioneve të cilat janë të verifikuara dhe akredituara për kryerjen e kësaj veprimtarie me nxitje permamente, promovimin dhe afirmimin e modeleve për participim aktiv të drejtorëve në jetën shkollore. Shërbimi pedagogjik- profesional: Detyrë themelore e shërbimit pedagogjiko-profesional është që të ofrojë përkrahje dhe ndihmë pedagogjike e profesionale për funksionim efikas dhe efektiv të shkollës fillore. Funksionimi i deritanishëm i këtij shërbimi karakterizohet me disharmoni të theksuar në rregullim dhe kryerjen e detyrave të punës nga ana e bashkëpunëtorëve profesional të cilët e përbëjnë (pedagogu, psikologu dhe në disa raste defektologu, sociologu dhe punëtori social). Është theksuar: Mungesë e statusit të definuar dhe qëllimi i shërbimit pedagogjiko-profesional në shkollën fillore, Mosekzistim i sistematizimit të qartë të vendeve të punës apo të kompetencave të saktësuara dhe në mënyrë funksionale të selektuara- detyra të punës, obligime si dhe beneficione për secilin bashkëpunëtor profesional në veçanti. Mungesë e udhëzimeve të sakta për punë ekipore. Mungesë e mundësive për promovim institucionalo-profesionale. Mungesë e aktiviteteve shkencore-profesionale dhe analitike hulumtuese. Kushte të pakënaqshme teknike, hapësinore, pedagogjike dhe kushte tjera. Mungesë të sistemit për zhvillim efikas profesional dhe përparim të bashkëpunëtorëve profesional. Kjo gjendje kontribuon që në shkollë të paraqiten edhe dobësi konkrete. Përzierje të kompetencave; të shpeshta janë rastet kur detyrat e punës të cilat duhet t'i kryejë pedagogu kryehen nga ana e psikologut i cili për të njëjtat detyra nuk është trajnuar gjatë kohës së arsimit inicial dhe e kundërta: pedagogu të kryejë detyra pune të cilat sipas karakterit të tyre duhet të realizohen nga ana e psikologut. I njëjtë është rasti edhe për detyrat e punës të cilat duhet ti kryejnë bashkëpunëtorët e tjerë profesional. Kjo dukuri në masë të madhe është e kushtëzuar me mospasje të konceptit të qartë nga ana e shtetit dhe shkollës për pozitën e punëtorëve profesional dhe mangësive në punësim. I shpeshtë është rasti ku për shkak të racionalizimit të kuadrit shkollor, në shërbimin profesional punësohet nga një bashkëpunëtor profesional, pa menduar paraprakisht se në kuadër të kompetencave të tij nuk mund t'i realizojë të gjitha detyrat të cilat priten nga shërbimi profesional. Humbje e autoritetit profesional në kuadër mozaikut të përditshëm administrativo-teknik të detyrave dhe aktiviteteve. I shpeshtë është rasti që punëtorët profesional të ngarkohen me kryerje të aktiviteteve administrativo- 118

120 teknike të cilat dalin jashtë nga detyrimet e tyre, gjë që shkakton humbje të kohës dhe margjinalizim të rolit të tyre në shkollën fillore. Devalvim i kompetencave profesionale. Numri më i madh i trajnimit të arsimtarëve në periudhën e kaluar nuk nënkuptonin kyçjen e bashkëpunëtorëve profesional. Në rastet kur ata kyçeshin, shpesh ndodhte që të trajnohen bashkëpunëtorë profesional të cilët në shkollë nuk ishin kompetentë për kryerjen e detyrave për të cilët ishin trajnuar në aktivitetet projektuese. Në atë mënyrë drejtëpërsëdrejti ndikohet mbi qëndrueshmërinë e intervenimeve. Nuk ekziston qasje sistematike në përkryerjen e bashkëpunëtorëve profesional në shtet. Programi për zhvillimin e arsimit fillor II Aktivitete: Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të përpunojë program për punën e shërbimit pedagogjiko-profesional në arsimin fillor, të definuar në rregullativën ligjore. Kusht themelorë për realizim të suksesshëm të këtij programi është që në rregullativën ligjore dhe aktet nënligjore në mënyrë saktë të theksohen: qëllimi i shërbimit profesional, detyrat e punës (përgjegjësi dhe kompetenca të definuara dhe të dhëna në mënyrë grupore), mënyrat e punës, përbërja (vallë në radhët e shërbimit profesional do të hyjnë të gjitha profilet: pedagogu, psikologu, defektologu, sociologu, bashkëpunëtori social dhe punëtori shëndetësor), punësimi dmth. kur dhe nën cilat kushte shërbimi profesional mund të ketë numër më të madh/më të vogël të anëtarëve. Ky program ka për qëllim të bëjë ndarje të qartë të kompetencave të anëtarëve të shërbimit pedagogjiko-profesional dhe pozicionimin e detyrave të punës të cilat në mënyrë ekipore duhet të realizohen. Ky program duhet të përmbajë indikatorë të qartë të suksesshmërisë/ efektivitetit të cilat do të lidhen në mënyrë funksionale me kompetencat kyce të të gjithë anëtarëve të këtij shërbimi. Nga aspekti i shkollës efektive, anëtarët e shërbimit pedagogjiko-profesional në shkollën fillore duhet ti realizojnë obligimet e tyre profesionale dhe aktivitetet në bazë të modeleve të punës ekipore dhe koordinimit të orientuara drejt: krijimit të ambientit të tërësishëm pedagogjik në shkollë; njohjes të parakohshme, identifikim dhe vendosje të trajtimit edukativ të fëmijëve të talentuar dhe të fëmijëve me vështirësi në mësim. aplikimit të rezultateve nga risitë pedagogjiko-psikologjike; 119

121 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë evaluimit intern i procesit mësimor dhe funksionim i tërësishëm pedagogjik i shkollës; orientimit profesional i nxënësve; sigurimit të klimës pedagogjike përkatëse për zhvillimin dhe integrimin e nxënësve me kapacitete të ndryshme arsimore; ngritjes së përkryerjes interne pedagogjiko-profesionale të kuadrit mësimor përmes ndjekjes së trendeve bashkëkohore; disejnimit të aktiviteteve të lira të nxënësve në shkollë dhe të kohës së lirë të nxënësve; programit për ngritjen e nivelit edukativ të prindërve; parandalimit të dukurive socio-patologjike; hulumtimit të përhershëm i gjendjeve në shkollë. Për kryerje të suksesshme të këtyre obligimeve është e nevojshme, në mënyrë të saktë, të definihen dhe të theksohen kompetencat kyçe dhe autorizimet e bashkëpunëtorëve profesional në rregulloren për punën e shërbimit profesional në shkollën fillore. (Aneks 3) QËLLIMI 2.5. Ndërtimi i sistemit për sigurim dhe kontrollë të cilësisë Praktika e deritanishme ka treguar se sigurimi dhe kontrolli i cilësisë në shkollën fillore zhvillohet stihikisht, në mënyrë jo sistematike dhe jashtë suazave të subjekteve të interesuara-nxënësve dhe prindërve. Në mungesë të kontrollit ekstern të cilësisë dhe specificitetit të procedurave për regjistrim në shkollën e mesme, është shkaktuar garë e vërtetë për notat e larta e cila jo rallë nuk paraqet ekuivalent të vërtetë të njohurive të nxënësve. Aktivitete: Ministria e Arsimit dhe Shkencës: Do të ndërtojë sistem për sigurim dhe kontrollë të cilësisë në shkollat fillore; Arsimim dhe trajnim të kuadrit i cili do ta kryejë kontrollin e cilësisë në arsimin parashkollor, fillor dhe të mesëm. Sigurimi i cilësisë Qeveria/MASH- përmes krijimit dhe përmirësimit të kushteve elementare (infrastrukturës, paisjeve,tik lidhjes,rritjes së cilësisë së arsimit inicial të arsimtarëve,rregullimit të proceseve,përpunimit të indikatorëve, standardeve për 120

122 cilësi, finansimit shtetëror dhe dislokimit të këshilltarëve nga BZHA nga kontrollues në persona të cilët në mënyrë profesionale do t iu ndihmojnë shkollave në realizimin e standardeve të nevojshme për cilësi) do ta përmbush obligimin e vet të siguruesit të cilësisë në shkollën fillore. Pushteti vendor përmes krijimit dhe përmirësimit të kushteve (mirëmbajtjes së objekteve, investimit për pajisje infrastrukturore dhe arsimore, afirmimit të arsimimit në mjedis dhe familje, finansimit lokal dhe ndihmës profesionale përmes departamentit të vet për arsim), duhet ta përmbushë rolin e vet si sigurues të cilësisë në shkollat fillore. Shkolla fillore përmes realizimit konsekuent të regullativës ligjore dhe normativeve dhe standardeve për cilësi,investimit në përkryerjen profesionale, ngritjes së iniciativave dhe ideve për rritjen e efektivitetit dhe realizimit konsekuent të rolit të vet në bashkësinë lokale dhe shtet, bashkëpunimi me bashkësinë lokale dhe prindërit, duhet që të përmbush obligimin e vet si sigurues të cilësisë. Bashkëpunimi me BZHA në drejtim të promovimit të cilësisë në arsim do të jetë i obligueshëm dhe sipas mekanizmave saktësisht të vërtetuara për bashkëpunim. Prindërit përmes pjesmarrjes nëpër këshillat e prindërve, gjegjësisht këshillit shkollor, do të kenë obligime që të përkujdesen për sigurimin e cilësisë nëpër shkollat fillore në kuadër të ingerencave të tyre. Byroja për zhvillimin e arsimit, në bashkëpunim me qendrën shtetërore të provimeve, në ingerencat e saj do ta merr kujdesin për ndërtimin e standardeve nacionale për sigurimin dhe mbajtjen e cilësisë. BZHA në mënyrë direkte bashkëpunon me shkollat dhe pushtetet lokale për definimin e indikatorëve hyrës dhe procesor për cilësi. Programi për zhvillimin e arsimit fillor II Kontrolli i cilësisë Qeveria/MASH- kryen kontrollin ekstern të cilësisë. Përmes IASH dhe QSHP, MASH do të kryejë kontrollë të punës së shkollës fillore nga aspekti i respektimit të rregullativës ligjore dhe respektimit të standardeve për shkollë efektive si dhe të mbrojtjes të të drejtave të fëmijëve në sferën e arsimit si dhe të drejtës për arsimim të të gjithëve përfaqësimit dhe korrektësisë në realizimin e interesave kombëtare / shtetërore në arsim nga ana e enteve shkollore në nivel lokal dhe nacional, suksesit të nxënësve dhe cilësinë e punës së kuadrove shkollore etj. IASH rolin e saj e kryen në bashkëpunim me BZHA, përmes kontrollit administrativ dhe mbykqyrjes në teren nga ana e ekipeve të përziera, inspektorëve për punë materialo-financiare dhe punë ligjdhënëse si dhe inspektorëve për çështje pedagogjiko-profesionale. QSHP është përgjegjëse për evaluimin ekstern të të arriturave të nxënësve ( njohurive dhe diturive) të objektivizuara përmes vlerësimit ekstern të nxënësve në disa cikle gjatë arsimit fillor. Vetëqeverisja lokale dhe shkolla fillore kryejnë kontrollë intern të cilësisë. Ato do ta marrin përgjegjësinë për ndjekje / kontroll të cilësisë me ndihmën e 121

123 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë mekanizmave të përcaktuara në mënyrë të saktë dhe instrumenteve për matjen e indikatorëve të suksesit. Prindërit dhe këshillat shkollore në mënyrë permanente do të marrin pjesë në aktivitetet e përditshme të shkollës,do të marrin pjesë në analizat e të arriturave/realizimin e standardeve të cilësisë dhe do të marrin pjesë në miratimin e vendimeve, në mënyrë të barabartë me organet e tjera të shkollës dhe përfaqsuesve të vetëqeverisjes lokale. Detyrë e tyre do të jetë që të marrin pjesë aktive në vlerësimin e punës së arsimtarëve, shërbimeve profesionale dhe të drejtorëve të shkollave fillore. QËLLIMI 2.6. Sigurimi i qasjes kah grupet e ndjeshme. Përveç aktiviteteve të përfshira në projekte individuale, në arsimin fillor nuk ekziston koncept i cili do të mundësojë qasje efektive kah fëmijët të cilët rrjedhin prej grupeve të ndjeshme të popullatës. Për shkak të kësaj dukurie, numri më i madh i fëmijëve të cilët kanë vështirësi në mësim e braktisin shkollimin, përparojnë me tempo të ngadalësuar apo edhe fare nuk kyçen në arsimin fillor, janë pikërisht nga ajo kategori e fëmijëve. Aktivitete: Ministria e Arsimit dhe Shkencës, në bashkëpunim me autoritetet lokale: Do të zhvillojë mekanizma për vëzhgim të gjendjes së fëmijëve në dhe jashtë sistemit të arsimit, Të zhvillojë koncept për punë me fëmijë të cilët i takojnë grupeve të ndjeshme, Do t iu sigurojë beneficione për shkollim kësaj kategorie të fëmijëve. Masat e këtilla nënkuptojnë senzibilitet më të madh nga ana e shkollave dhe vetëqeverisjes lokale kah grupet e ndjeshme në të cilat bëjnë pjesë: Fëmijë nga viset e pa zhvilluara; Fëmijë me vështirësi në mësim; Fëmijë me tempo të ngadalësuar të përparimit në mësim; Fëmijë të cilët rrjedhin prej familjeve me status të pavolitshëm social; Fëmijë të prindërve me kujdesje nga njëri prind; Fëmijë të familjeve me raporte të përkeqësuara; Fëmijë të familjeve me paragjykime dhe stereotipe të theksuara; Fëmijë me sëmundje kronike të cilat shfaqen në rregullshmërinë dhe mundësitë për ndjekje të mësimit. Fëmijë gjuha e mësimit e të cilëve nuk është gjuhë amtare. 122

124 Shkolla fillore në bashkëpunim me vetëqeverisjen lokale do të duhet: Që këta fëmijë ti evidentojë, ndjek dhe përkrahë në mësim; Të formojë ekipe për ndihmë dhe bashkëpunim; Të ndërmjetësojë me ndihmën e organeve dhe institucioneve adekuate; Të krijojë klimë të kuptimit, pranimit dhe përkrahjes nga ana e shokëve të tyre dhe prindërve; QËLLIMI 2.7. Inkluzioni dhe participimi arsimor i nxënësve me nevoja të veçanta arsimore Arsimi fillor rolin e tij mund ta përmbush në tërësi vetëm po që se i respekton parimet e hapjes për nevojat dhe kushtet e fëmijëve me probleme në zhvillim dhe nevoja të veçanta arsimore në frymën e konventave dhe standardeve ndërkombëtare. Programi për zhvillimin e arsimit fillor II Aktivitete: Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të krijojë kushte dhe do të përgatitë koncept dhe program për punë me fëmijë me probleme në zhvillim dhe fëmijë me nevoja të veçanta. Kjo nënkupton: Ndjekje të të arriturave të fëmijëve (mësim kooperues dhe burime të pasura dhe të përshtatura për mësim); Pasurimin e trajnimit, ritrajnimit dhe përparimit të arsimtarëve të cilët në arsimin e rregullt punojnë me fëmijë me nevoja të posacme arsimore; Qasje arkitektoniko-hapsinore deri te institucionet arsimore; Në bashkëpunim me vetqeverisjen lokale do të merr pjesë në krijimin e rrjetit të paraleleve në shkolla për fëmijë me nevoja të veçanta Sigurim të mjeteve audio-vizuele sipas lloit dhe shkallës së pengesës së fëmijëve me nevoja të veçanta arsimore; Standardizim të terminologjisë teorike-shkencore dhe ligjore e cila i përket kësaj lëmie si dhe saktësimin e saj dhe përputhshmërinë me standardet ndërkombëtare; Qasja kah këto fëmijë në tërësi do ta respektojë llojin dhe shkallën e problemit të tyre zhvillimor në ambientin i cili do t i kënaqë dëshirat e fëmijës dhe familjes dhe kërkesave për: Zbatim konsekuent të parimit të inkluzivitetit; Përgatitje profesionale kadrovike, tekniko-hapësinore të shkollave për pranimin e fëmijëve me nevoja të posaçme arsimore ; 123

125 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë Vazhdimin me punë të shkollave të posaçme për përkujdesje dhe arsimim të fëmijëve me pengesa më të rënda. Në zhvillimin e ardhshëm në këtë plan, rol të theksuar duhet të ketë shërbimi profesional (defektologët, pedagogët, psikologët) të cilët do ta ndjekin përparimin, adaptimin, mësimin dhe komunikimin, si dhe përkrahjen e arsimtarëve, nxënësve dhe prindërve. Bashkëpunimi mes shërbimeve dhe institucioneve përkatëse duhet të mundësojë detektim, diagnostifikim dhe intervenim të hershëm. Puna me këto fëmijë duhet të jetë rreptësisht e individualizuar, e udhëhequr nga defektologët dhe ekipit profesional nëpër shkolla, për çka është e nevojshme kyçje e obligueshme e defektologëve në sistemin e rregullt arsimor dhe/ edhe në departamentet për arsimim pranë vetëqeverisjes lokale, në ato shkolla / mjedise ku ka paraqitje të shpeshtuar të kësaj kategorie të fëmijëve. Nëse fëmija edhe përskaj krijimit të të gjitha kushteve të nevojshme nuk mund të ndjekë arsimimin e regullt kyçet në arsimimin e veçantë, rrespektivisht në klasë të veçantë pranë shkollës së rregullt apo në shkollë të veçanta. Shkollat për fëmijë me nevoja të veçanta janë në kompetenca të MASH (nivelit qendror). QËLLIMI 2.8. Qasja kah nxënësit e talentuar Në arsimin fillor në Republikën e Maqedonisë nuk ekziston sistem për detektim të hershëm dhe punë me nxënës të talentuar. Më së shpeshti zbulimi i talentëve bëhet nga ana e arsimtarëve dhe në varshmëri nga ambicja dhe përgatitja e arsimtarit që këto nxënës në mënyrë plotësuese të stimulohen që ti zhvillojnë talentet e tyre. Këso lloj iniciativash shpesh hasin në pengesë nga ana e rregullativave ligjore duke shkaktuar dekurajim të arsimtarit dhe prindërve, dëshprim tek fëmijët dhe shuarje të potencialeve te këta fëmijë. Përskaj dëmit që e pësojnë këta nxënës si dhe arsimtarët/prindërit dëm më të madh pëson shteti pasi që dëshmohet se nuk di që t i shfrytëzojë resurset intelektuale të tij dhe t i vejë në funksion të zhvillimit të tij. Aktivtete: 124 Ministria e Aarsimit dhe Shkencës: Do të përgatitë program për zbulim të hershëm dhe punë me nxënës të talentuar dhe nxënës me prirje, Do të intervenojë në ligjin për arsim fillorë me çrast do të fusë mekanizma dhe procedura për stimulimin e përparimit të nxënësve të talentuar dhe atyre me prirje. Do ta shqyrtojë mundësinë për hapjen e qendrave për zbulimin e fëmijëve të talentuar.

126 Me këto masa pritet që arsimi fillor të arrijë standardizim nacional për zbulim të hershëm dhe punë me nxënës të talentuar dhe me prirje. Elementet e këtij koncepti perfshijnë: Tejkalimin e paradigmës për barazi të të gjithë nxënësve dhe aplikimit të qasjeve identike lineare dhe modeleve për mësimdhe studim; Metodologji për zbulim të hershëm të nxënësve të talentuar, me prirje dhe kreativ; Programe për punë me nxënës të talentuar në kuadër të mësimit të rregullt dhe aktiviteteve jashtë mësimore; Operacionalizim i procedurës për përparim më të shpejtë (formal, procesor dhe përmbajtësor); Edukim të kuadrit mësimorë për detektim dhe identifikim; Pjesëmarrje të nxënësve të talentuar në gara shtetërore dhe ndërkombëtare dhe stimulim adekuat përmes benificioneve (bursave dhe kredive etj.); Kyçjen e nxënësve të talentuar në rrjetin ndërkombëtarë për kultivimin e talentëve; Definimin e terminologjisë për nxënës të talentuar sipas standardeve ndërkombëtare; Respektimi i dokumenteve ndërkombëtare në rapor me trajtimin e nxënësve të talentuar dhe me prirje. Programi për zhvillimin e arsimit fillor II QËLLIMI 2.9. Roli i këshillave shkollore dhe shoqërisë civile Jeta bashkëkohore shumë më tepër e thekson nevojën e interaksionit funksional të shkollës dhe këshillave shkollore, posaçërisht në kontekst të decentralizimit të sistemit arsimor si dhe të ndryshimit të sistemit të vlerave në familje dhe shoqëri. Praktika e deritanishme e anëtarësimit formal nëpër trupe dhe organe shkollore duhet që të zëvendësohet dhe të modernizohet. Aktivitete: Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të përgatisë program për pjesmarrje të këshillave shkollore në funksionimin e shkollës fillore. Kjo masë nënkupton rol aktiv të këshillave shkollore përmes: Participimit në procesin mësimorë në rolin e burimit të njohurive, bashkëbiseduesve dhe bashkëpunëtorëve, Forma të partneritetit me arsimtarët, Mbështetje të fëmijëve /nxënësve me probleme në mësim, Pjesmarrje vullnetare në aktivitetet jashte mësimore dhe jashtëshkollore, 125

127 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë Pjesëmarrje në organizimin e manifestimeve të karakterit lokal, Ndërmjetësim me pushtetet vendore dhe bashkësinë, Krijimin e klimës së besimit dhe kuptimit për dallimet mes fëmijëve, posacërisht të fëmijëve me nevoja të posacme arsimore dhe fëmijëve të përkatësisë tjetër etnike, Promovim i modeleve për participim aktiv të këshillave shkollore në jetën shkollore dhe afirmimi i tyre si partner në mësim dhe mësimnxënie. Stimulim i fëmijëve /nxënësve për mësim në mjedisin familjar; Realizim të programeve të ndryshme kompenzuese Pjesëmarrje në vlerësimin e arsimtarëve, bashkëpunëtorëve profesional dhe drejtorëve të shkollave Me masat ligjore ekzistuese dhe standardeve është dimensionuar pjesëmarrja e prindërve në organet e shkollës por ato duhet që detaisht të operacionalizohen QËLLIMI Krijimi i mundësive për themelimin e shkollave fillore private Gjendja/shkaqet: Në Republikën e Maqedonisë nuk ekziston mundësi për themelimin e shkollave private fillore edhe përveç asaj që kjo masë realizohet me sukses në më shumë shtete dhe paraqet bazë për konkurrencë në arsimin fillorë si dhe paraqet agjens për përforcimin e cilësisë në arsim si dhe mundësi për përfshierje më të madhe të nxënësve. Në Republikën e Maqedonisë kjo çështje ende nuk është hapur. Shteti në pajtueshmëri me përcaktimin për racionalizim të rrjetit shkollorë është ndeshur edhe me nevojën për rritjen e kapaciteteve në rajone të caktuara, parasëgjithash në mjediset urbane. Në llogari të kësaj numri i shkollave, posaçërisht shkollave rajonale në mjediset rurale në mënyrë permanente po zvogëlohet. 126 Në përpjekje për kushte më të mira jetësore një pjesë e popullatës rurale po shpërngulet nëpër qytete me çka shkollat nëpër fshatra po përfshinë numër më të vogël të nxënësve. Kështu p,sh. Në komunën e Kriva Pallankës, 19 shkolla rurale apo përafërsisht gjysma e numrit të përgjithshëm ishin mbyllur më vitin Trend i njëjtë është prezent edhe në mjediset e tjera rurale në Republikën e Maqedonisë, posaçërisht në pjesën qëndrore dhe lindore të saj. Viti 2001/2002 Gjithsej shkolla fillore të rregullta Gjithsej nxënës Gjithsej paralele Gjithsej arsimtarë Gjithsej arsimtarë me kohë të plotë pune Numri i nxënësve sipas klasave Një arsimtari nxënës. Një arsimtari me orar të plotë pune nxënës.

128 Rrjeti shkollor, edhe përskaj asaj që në mënyrë statistike i kënaq nevojat për përfshirje të nxënësve, as për së afërmi nuk e tregon forcën e njëjtë poqese merren parasysh standardet për mësim dhe mësimnxënie bashkëkohore. Numri më i madh i objekteve shkollore janë ndërtuar para më shumë dekadave, janë mirëmbajtur dobët si dhe shumë pak i kënaqin standardet themelore për realizimin e procesit edukativo-arsimor cilësorë. Kjo situatë është karakteristike për Maqedoninë qëndrore dhe lindore, me manifestim dominant në mjediset rurale. Forca finansiare e shtetit për ndërtimin e rrjetit optimal dhe bashkëkohor të shkollave fillore është e dobët dhe nuk jep optimizëm se se shpejti do të përmirësohet gjendja në këtë plan.kjo gjendje në masë të madhe e aktualizon nevojën për mundësimin e iniciativës private në arsimin fillor. Viti Shkolla 1996/ / / / / / Decentralizimi imponon nevojën e marrjes së më shumë obligimeve nga ana e vetëqeverisjes lokale. Në pyetjen se në çfarë shkalle komunat dhe cilat do të kenë forcë, jo vetëm që t i mirëmbajnë por edhe t i rrisin dhe modernizojnë objektet shkollore si dhe ti vendosin në listën prioritare të aktiviteteve të tyre, është vështirë të gjendet përgjigje. Më tepër se e dukshme është se në periudhën e ardhshme mund me siguri të priten investime të vogla në shkollat fillore nga ana e vetëqeverisjes lokale që në mënyrë alarmante e parashtron pyetjen për gjetjen e burimeve të reja financiare apo të formave të reja të pronësisë në arsimin fillorë. Kjo praktikë do të mund ta shkarkojë buxhetin lokal dhe shtetëror dhe do të krijojë kushte dhe beneficione më të volitshme për ata fëmijë/nxënës të cilët për shkak të mungesës së finansave nuk janë në gjendje që ta vizitojnë ose për shkak të arsyeve të njëjta e braktisin shkollimin që të mund të përfitojnë arsim fillorë pa pagesë. Realizimi i mundësisë për themelimin e shkollave fillore private, nga aspekti i decentralizimit, është më tepër se një nevojë. Përvoja e themelimit të shkollave të mesme private në Republikën e Maqedonisë në aspekt të konkurrencës, aplikimit të standardeve evropiane dhe ngritjes së cilësisë të punës shkollore, afirmimit të modeleve të mira nga praktika si dhe motivimi i arsimtarëve dhe nxënësve tregon se është e nevojshme e njëjta të bëhet edhe në arsimin fillor, gjegjësisht përvojat pozitive nga vendet më të afërta të cilët e aplikuan dhe ose e praktikojnë këtë zgjidhje janë dëshmi më e fortë se edhe në vendin tonë duhet të ndërrmerret ky hap. Programi për zhvillimin e arsimit fillor II 127

129 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë Aktivitete: MASH dhe Qeveria e Maqedonisë do ta zgjërojnë rrjetin e shkollave fillore përmes intervenimit në rregullativën zgjedhore; MASH do t I rekomandojë Qeverisë së RM shqyrtimin dhe krijimin e mundësive për themelimin e shkollave fillore private MASH dhe Qeveria e RM do të mundësojnë partneritet privat-publik dhe mundësi, për koncension në shkolla fillore, me intervenime në rregullativën ligjore. Kjo masë nënkupton intervenim në disa sfera dhe atë: Intervenim në rregullativën ligjore, me saktësim të qartë të obligimeve të cilat i ka shkolla private dhe procedurat shtetërore dhe aktet të cilat ajo duhet t i respektojë. Definimi i kor-kurikulumit i cili do ta shprehë interesin e shtetit dhe të cilin secila shkollë fillore shtetërore dhe private duhet ta respektojë. Saktësim i qartë të kompetencave që do t i ketë IASH, BZHAM, dhe QSHP gjatë punës së shkollës private. Regullimin e bashkëpunimit të shkollave private me ato shtetërore fillore dhe të mesme. 128

130 Aneks 1 Modeli i arsimit të detyrueshëm SHEMBUJ TË MODELEVE: Vendi Arsimi i Arsimi detyrueshëm fillor Prej-deri Kohë- zgjatja Kohëz. Shqipëria Bullgaria Rumania SMZ Maqedonia Austria Italia Greqia Portugalia Kroacia Latvia Lituania Estonia Polonia Zvicra Slovenia Rusia Slovakia Çekia Monako Luksemburg Japonia Irlanda Hungaria Lihtenshtajni Danimarka Finlanda Suedia Malta Belorusia Moldavia Franca Andora Spanja Islanda Norvegjia UK Ukraina SHBA Gjermania Belgjika Holanda Global Education Digest 2005, UNESCO, 2005 Programi për zhvillimin e arsimit fillor II 129

131 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë AneksI 2 Matrica e përgjithshme e kompetencave të arsimtarëve A. Fokusimi në zhvillimin e nxënësit Çdo ditë përkujdesi ndaj fëmijëve; Di dhe kupton se si nxënësit mësojnë dhe zhvillohen; I angazhon nxënësit të nxëjnë njohuri,përvoja përkatëse, të cilat e ndihmojnë zhvillimin e tyre; I inkurajon nxënësit të ndërmarrin përgjegjësi për mësimin individual; Këmbëngulës është në nxitjen e motiveve dhe dëshirave të nxënësve që të mësojnë dhe të arrijnë rezultate më të mira Këmbëngulës është në përpjekjet që nxënësit të ndjejnë kënaqësi nga rezultatet e arritura I nxit më pak nxënësit e suksesshëm; Zhvillon shkathtësi për studimin e nevojave dhe interesat e çdo nxënësi; I respekton dallimet ndërmjet nxënësve dhe mban llogari për zhvillimin e tyre, i kushtëzuar nga mundësitë individuale; E ndan suksesin dhe mossuksesin e çdo nxënësi; Krijon atmosferë në të cilën zhvillon bindje te çdo nxënës se suksesi i arritur është rezultat personal i angazhimeve të tija; Kultivon stil të punës, i cili e nxit njohurinë kurreshtare të çdo nxënësi; Te çdo nxënës krijon bindje se suksesi i arritur është rezultat i përvojës së tij të arritur dhe interesat personale; Siguron aktivitete të cilat janë përkatëse të zhvillimit personal të çdo nxënësi; Mban llogari për zhvillimin fizik, social, emocional dhe kognitiv të çdo nxënësi; Krijon strategji për ndikim energjik mbi nxënësit të lënë edukativ; Punon me nxënësit që kanë probleme me të mësuarit ; Punon me nxënës që kanë vështirësi në zhvillim; I respekton dhe vepron sipas të drejtave të fëmijës - nxënësit; E respekton personalitetin dhe mendimin e çdo nxënësi; Krijon kushte dhe nxit dialog ndërmjet nxënësve; Kultivon kushte për formimin e qëndrimeve të nxënësve dhe ndërtimin e argumentit për përforcimin e tyre ; Siguron mundësi për angazhim aktiv dhe shfrytëzim të të gjitha ideve të nxënësve; 130

132 I respekton interesat dhe afinitetet e çdo nxënësi Krijon kushte në të cilat nxënësit mësojnë njëri me tjetrin; Krijon kushte për marrëdhënie kultivuese të tolerancës dhe respektim reciprok të nxënësve; E nxit mendimin kritik të nxënësve; E përcjell përparimin e çdo nxënësi; Krijon kushte për vetëvlerësim dhe vlerësim reciprok të nxënësve; I analizon dhe përpiqet t i tejkalojë (jo)ndodhitë familjare si një nga kushtet që ndikojnë në përparimin e nxënësit.. B. Disejni, menaxhimi dhe zhvillimi i mjedisit për mësim Zhvillon bashkësi nxënësish në të cilën nxënësit besojnë dhe pranojnë përgjegjësi për rolin personal në të.; Te nxënësit kultivon përgjegjësi kolektive dhe personale për vlerat në bashkësinë e nxënësve; E shfrytëzon motivimin individual dhe kolektiv dhe sjelljen që të krijojë mjedis për mësim të cilën e nxit interaksionin social ndërmjet nxënësve; Krijon klimë për zhvillimin e përgjegjësisë qytetare ne klasë dhe shkollë; Ka qëndrim për përkujdesje dhe promovon marëdhënie pozitive interpersonale në klasë dhe në shkollë në përgjithësi; Së bashku me nxënësit vendos dhe mban procedura, rezultate përmes të cilave sigurohet mjedis i sigurtë dhe motivues për mësim dhe marrje e rreziqeve intelektuale; Kultivon motivim të brendshëm te nxënësit; Zhvillon marrëdhënie të kooperativitetit dhe partneritetit në mësim; Zhvillon marrëdhënie të besimit reciprok dhe respekt ndërmjet nxënësve; Krijon atmosferë respekti ndaj bashkëbiseduesit me mendim të ndryshëm; Promovon atmosferë në të cilën angazhimi aktiv i çdo individi paraqet kriter për përparimin e tij; Kultivon marrëdhënie bashkëpunimi me nxënësit; Vetvetiu promovohet si partner me përvojë më të madhe në mësim; Pyet dhe pret të pyetet; Nxit dialog njohurish ndërmjet nxënësve; Kultivon interaksion social përmes punës grupore të nxënësve; E nxitë iniciativën e nxënësit për parashtrimin e qëllimeve, zgjedhje të mjeteve dhe mënyra pune; Nxitë atmosferë të vetëorganizimit të nxënësve në punën e tyre; I respekton kriteret dhe argumentet për vlerësimin dhe vetëvlerësim të çdo individi në klasë; Programi për zhvillimin e arsimit fillor II 131

133 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë Kujdeset për marrëdhëniet cilësore të mocanikëve dhe bashkëpunimi i nxënësve edhe jashtë klasës. c. Respektimi i dallimeve individuale të nxënësve Tregon kujdes dhe simpati për të gjithë nxënësit duke i respektuar dallimet e tyre; Zhvillon marrëdhënie miqësore me të gjithë nxënësit dhe mirëkuptim për çdo nxënës -individ; I respekton dhe kupton dallimet ndërmjet nxënësve, qëndrimet e tyre dhe qasjet në mësim; I harmonizon qasjet e punës kah secili nxënës; Kultivon stil të punës në të cilin instruksionet, përcjellja dhe vlerësimi i angazhimit të çdo nxënësi kushtëzohen nga mundësitë e tija dalluese dhe aftësitë; Tregon gatishmëri t i ndihmojë çdo nxënësit dhe krijon kushte që ai të gëzohet në të arriturat individuale; Krijon atmosferë të vetëbesimit dhe bindjes se secili mund të mësojë dhe të arrijë rezultate; Tregon fleksibilitet në harmonizimin e instruksioneve dhe të priturat nga secili nxënës ndaras; Krijon kushte për zhvillimin e stileve të ndryshme të mësimit nga mundësitë dhe potencialet e ndryshme të nxënësve; Organizon situata dhe njohuri përkatëse mësimore për të arritura të suksesshme të nxënësve me nevoja të veçanta dhe cytje në zhvillim; Di t i parashikojë vështërsitë në të cilat mund të gjejnë nxënës me mundësi dhe aftësi të ndryshme; Shpreh ndjenjë përgjegjësie kah të arriturat e pamjaftueshme të disa prej nxënësve; Ofron dhe jep përkrahje të fuqishme nxënësve me vështërësi në mësim, me të kuptuar të ngadalshme dhe moskuptueshmëri në mësim; Siguron burime të ndryshme për mësim të cilat përkatësojnë në stilet e ndryshme dhe rezultatet në mësim; Zhvillon dhe ofron programe të veçanta për të arritura më të mëdha të nxënësve me njohuri, aspirata dhe mundësi më të mëdha ç) Komunikimi në klasë 1. Posedon dhe shfrytëzon njohuri, aftësi dhe shkathtësi për teknologji komunikative efektive verbale, joverbale dhe teknologji komunikative të mediave në klasë; 132

134 Kultivon procedura aktive hulumtuese të kushtëzuara nga bashkëpunimi dhe komunikimi interpersonal i nxënësve; Krijon klimë të hapur të problemeve dhe cytjet përmes komunikimit mes nxënësve; Kultivon bashkëpunim parteriteti dhe grupor në klasë; Tregon kujdes dhe dëgjim aktiv të dialogjeve dhe diskutimeve të nxënësve në klasë; Promovon ndjenjshmëri personale dhe profesionale drejtë formave verbale dhe joverbale të komunikimit në klasë; E nxit dhe zhvillon vetëshprehje të nxënësve; Afirmohet si dëgjues aktiv dhe bashkëbisedues të nxënësve; Me nxënësit komunikon qartë, jodykuptimëshe dhe logjikshëm; E nxit dhe zhvillon të shprehurit gojor dhe me shkrim të nxënësve; E zhvillon aftësinë për komunikim simbolik të nxënësve; Kultivon dhe kërkon respektimin e standardeve gjuhësore në komunikimin me shkrim të nxënësve; Kultivon stil të punës i cili e nxit kulturën e komunikimit verbal dhe joverbal ndërmjet nxënësve; Kujdeset për kultivimin e vlerave artistike të shprehjes gojore; Kujdeset për përdorimin e gjuhës letrare nga ana e nxënësve; Kujdeset për zhvillimin e aftësive për gjuhë të shkruar krijuese të nxënësve; E nxit krijimtarinë gjuhësore të nxënësve; Insiston në të folurit të saktë në të gjitha lëmitë programore; Kujdeset për zhvillimin e shkathtësive për gjuhë të qartë, rrjedhshëm dhe të theksuar në bisedimet e nxënësve; Krijon kushte, për të cilat nxënësit mund mes veti të komunikojnë në mënyrë aktive; Në mënyrë aktive e përcjell zhvillimin e shkathtësive komunikative të nxënësve; Shkallën e zhvillueshmërisë të shkathtësive komunikative e trajton si komponentë të rëndësishme në evaluimin e përparimit të secilit nxënës. Programi për zhvillimin e arsimit fillor II D. Planifikimi i mësimit Planifikon qëllime afatshkurtër,afatmesëm dhe afatgjatë; Planifikon aktivitete mësimore, jashtëmësimore dhe jashtëshkollore; Planifikon qëllime reale të cilat nxënësit i kuptojnë; Planifikon qëllime, të cilat janë në përputhje me mundësitë dhe aftësitë e nxënësve; 133

135 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë Planifikon dhe zhvillon programe për nxënësit me nevoja të veçanta; Planifikon dhe zhvillon programe për nxënësit me vështërësi në mësim; I planifikon aktivitetet personale dhe angazhimin e nxënësve; I planifikon të priturat nga të arriturat e nxënësve; Bën krahasimin ndërmjet të arriturave të planifikuara dhe atyre të realizuara dhe bën analizë të shkaqeve për mënjanimet; Planifikon llojin dhe vëllimin e aktiviteteve të nxënësve; Planifikon qëllime, aktivitete, mjete dhe përmbajtje, të cilat korrespondojnë me programet mësimore sipas lëndëve përkatëse; Planifikon lloje të përkrahjes teknologjike të proceseve të mësimit dhe studimit; Planifikon strategji për realizimin e qëllimeve të parashtruara; Kultivon pluralizëm metodik, polimorfitet dhe polivalencë të proceseve të studimit; Planifikon strategji të dallimeve nga stilet e të mësuarit dhe burime të ndryshme të njohurisë; E planifikon rrjedhën dhe fazat e mësimit dhe studimit; Planifikon strategji për përcjellje dhe evaluim të cilësisë së mësimit; Planifikon strategji për vlerësim të qasjeve për vetëmësim dhe mësim kooperativ; I planifikon rezultatet e mësimit dhe studimin e llojit të prodhimeve, të cilat paraqiten si efekte të atyre proceseve; E planifikon llojin/llojet e instrumenteve për përcjellje dhe vlerësim të efekteve nga puna e nxënësve. Dh) Përgatitja e koncepteve për mësim I kupton dhe respekton llojet e ndryshme të mësimit, mjeteve hulumtuese dhe strukturat e diturisë dhe në bazë të tyre i ndërton përvojat e njohurive të nxënësve; Di t i lidhë njohuritë e reja me përvojat e fituara paraprake të nxënësve; Di t i lidhë idetë kryesore dhe shembujt veç e veç; Krijon kushte për mësim me kuptim; Shfrytëzon prezantime mëshumë të shkurtuara, shembuj dhe sqarime; Kërkon shembuj konkret nga nxënësit dhe insiston në lidhshmërinë e tyre me idetë kryesore; Qëndron në atë se njohuritë e fituara të nxënësve t i lidhin dhe vlerësojnë në jetën e përditshme; Përpiqet që aftësitë dhe shkathtësitë fituara nxënësit t i zbatojnë dhe përkryejnë në jetën e përditshme; 134

136 Organizon njohuri situatash me punë të pavarur të nxënësve; Siguron kushte për organizim ekipor të nxënësve në proceset e mësimit; Siguron njohuri të integruara dhe përvoja interdisiplinore me çrast te nxënësit zhvillon kuptime holistike për realitetin; Krijon kushte për fitim të njohurisë përmes angazhimit indirekt të nxënësve; I përmend nxënësit në përvojën mësimore; Krijon kushte për mësim hulumtues; Krijon kushte për mësim përmes zgjidhjes së problemeve; Kultivon atmosfera të marrëdhënieve kritike të nxënësve drejtë fakteve të verifikuara të njohurive; Krijon kushte për zbatimin dhe shfrytëzimin e procedurave alternative në mësim; Krijon kushte për zbatimin dhe analizë të fakteve dhe njohurive të fituara përmes shfrytëzimit të burimeve të ndryshme. Programi për zhvillimin e arsimit fillor II E. Mësimi i nxënësve Mundëson shfrytëzim të strategjive të ndryshme të mësimit; E nxitë mendimin logjik të nxënësve; Siguron përvoja, të cilat i aftësojnë nxënësit në vendosjen e qëllimeve, zgjedhje të detyrave, planifikimin e punës, zbatimin dhe vlerësimin e cilësisë së punës Disejnon hulumtim aktiv të nxënësve duke u ndihmuar të parashtrojnë dhe zgjedhin probleme; Krijon kushte që nxënësit të vijnë deri te konkluzionet përfundimtare përmes zgjedhjes së burimeve të njohurive dhe shjfrytëzimi i informatave, zbatimi i tyre dhe kundërvënia; Tregon variabilitet metodik të rolit individual në punë me nxënës, të cilët kanë interesa, afinitete dhe aftësi të ndryshme (orientues, ndihmës, bashkëveprues, instruktor, trajner, publikë); I harmonizon instruksionet, të cilat janë kushtëzuar nga nevojat e nxënësve dhe specifikat e përmbajtjeve programore; I zhvillon aftësitë, shkathtësitë e nxënësit për sjelljen e vendimeve dhe marrja e qëndrimeve; I zhvillon shkathtësitë e nxënësit për punë me të tjerët në grup; I përkrah nxënësit me nxënie të sigurisë dhe këmbëngulësisë në mësim 135

137 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë Ë. Vlerësimi Kupton dhe shfrytëzon strategji të ndryshme për vlerësimin e zhvillimit të vazhdueshëm, intelektual, socio-emocional të nxënësve; 2Krijon kushte në të cilat nxënësit mund të parashtrojnë qëllime të mësimit të tyre; I inkuadron nxënësit në aktivitete të ndryshme për vetëvlerësim; Nga prindërit, arsimtarët tjerë dhe vetë nxënësit kërkon dhe shfrytëzon informata për përvojat e tyre për mësimin, për sjelljen dhe nevojat e tyre; Vazhdimisht e përcjell, vëzhgon dhe analizon përparimin e nxënësve; Udhëheq vërejtje të hollësishme për ndryshimet në mësim,sjellje dhe komunikimin e cdo nxënësi; Formon bazën e të dhënave për përparimin dhe të arriturat e cdo nxënësi; Komunikon dhe bashkëpunon me prindërit dhe me kolegët e tij për t i kontrolluar indikatorët e vërejtjeve të tyre; kultivon vetëdije të lartë profesionale për përgjegjësinë individuale në vlerësimin e të arriturave të nxënësve. F. Raporti profesional ndaj punës Paraqet interes permanent për zhvillimin e tij personal dhe profesional; të merr iniciativa për standarde më të larta në zhvillimin individual profesional; Vazhdimisht të punojë në kompetencat e tija profesionale; mer pjesë në forma të ndryshme të organizuara për zhvillimin profesional të arsimtarëve; e sendërton autoritetin e tij përmes profesionalizmit dhe kompetencave të larta në punë; E afirmon profesionin e tij në mjedisin e vet dhe bashkësinë më të gjërë; e promovon misionin shoqëror dhe përfitimet civilizuese të shkollës dhe arsimit në përgjithësi; Përvojën e nxënë metodologjike e shfrytëzon për rikontrollimdhe hulumtim të praktikës mësimore të tij dhe punës me nxënësit; I njeh dhe i respekton rregullat dhe procedurat e shkollës si bashkësi organizative dhe mjedis punues; I njeh dhe i respekton dispozitat ligjore dhe sipas tyre i harmonizon të drejtat e tija personale dhe profesionale dhe obligimet; Sjelljen e tij personale dhe profesionale e harmonizon sipas normave të verifikuara dhe të pranuara në bashkësinë shoqërore. 136

138 G. Bashkëpunimi me prindër E afirmon statusin e partneritetit të prindërve; e nxit dhe organizon praninë e prindërve në shkollë dhe klasë; E disejnon participimin profesional dhe të përvojës së prindërve në procesin mësimor; I viziton familjet e nxënësve; Inicon forma për bashkëpunim të organizuar midis prindërve dhe nxënësve; Rregullisht i informon prindërit për përparimin e fëmijëve të tyre; Organizon takime të përbashkëta me prindërit dhe ofron përmbajtje të shoqërimit të tyre; Mban komunikim dhe lidhje të vazhdueshme me anëtarët e familjeve të nxënësve ; Punon me nxënës, të cilët rrjedhin nga familje me krizë, bashkësi të ndara bashkshortore fëmijë të prindërve para shkurorëzimit, fëmijë-viktimë e dhunës familjare, fëmijë të prindërve të varur etj.; Zhvillon dhe realizon programe për të drejtat, përgjëgjësitë e fëmijëve në familjet e tyre; Zhvillon dhe realizon programe për prindër të përgjegjshëm dhe jetë cilësore familjare; Punon me prindërit për zhvillimin e vetëdijes dhe përgjegjësisë ndaj të drejtave të fëmijëve dhe obligimeve të prindërve dhe familjes. Programi për zhvillimin e arsimit fillor II 137

139 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë AneksI 3 Kompetencat dhe autorizimet kyçe të bashkëpunëtorëve profesional Përforcimi i shërbimit profesional në shkollë me përkufizim të qartë të ingerencave të kuadrit dhe vatërzimit të tyre në sferën zhvillimore, nënkupton edhe definimin e kompetencave kyce të tyre, të vendosura në mënyrë funksionale në varshmëri nga detyrat e punës të cilat duhet t I kryejnë: Pedagogu i shkollës: Bashkëpunëtorët themelor profesional në shkollat, të cilat merren me edukim dhe arsimim. Në vendet evropiane përvec me emrin pedagog ky profil paraqitet edhe si: drejtor për mësim, bashkërendues arsimor, këshilltar arsimor, etj. Puna e tyre në shkolla është e vatërzuar në disa lëmi. Planifikim dhe programim, Puna me nxënës, Puna me mësues/arsimtar, Punë me prindër. Planifikimi dhe programimi përfshin: planifikim të përkryerjes individuale dhe profesionale dhe përkryerjes profesionale të mësuesve/arsimtarëve, Planifikim të punës në shkollë, punë në këshillin e arsimtarëve, dhe pjesëmarrjeje në përgatitjen e planit dhe programit vjetor të shkollës. Në punën e tij pedagogu bashkëpunon me drejtorin e shkollës dhe bashkëpunëtorët tjerë profesional (psikologun, defektologun). Në bashkëpunim me entet lokale për punësim pedagogu përgatitë plan dhe program për informim profesional. Planin për punë më fëmijët me nevoja të vecanta pedagogu e përpunon në bashkëpunim me psikologun dhe defektologun nëse ata janë në shkollë. Pedagogu përpunon plan për mbrojtje shëndetësore, sociale dhe ekologjike të nxënësve në bashkëpunim me ambulancën e shkollës/personin mjekësor nëse ato janë në shkollë. Pedagogu ka për detyrë që të përgatitë plan për aktivitet kulturor dhe publik të shkollës dhe rregullimin e dokumentacionit pedagogjik. Pedagogu i organizon punëtorit e nxënësve dhe mësimin shtues, organizon ligjërata edukativo-arsimore për nxënësit, kurse disa edhe vetë i organizon, kurse në bashkëpunim me psikologun e shkollës (nëse ka) e organizon dhe zbaton provimin e pjekurisë për regjistrimin e fëmijës në klasën e parë. Pedagogët realizojnë një pjesë nga informimi profesional në bashkëpunim me entet për punësim dhe japin informata për programet e shkollave të mesme. Në ekipin e ekspertëve me psikologun dhe defektologun i zbatojnë programet për nxënësit me nevoja të veçantadhe/ose nxënësit me pasoja të veçanta në zhvillim, kurse në bashkëpunim me psikologun e realizojnë programin për nxënës të talentuar. 138

140 Në punën me mësuesit, pedagogët e përcjellin/kontrollojnë realizimin e mësimit dhe të mësuarit ( rregullshmërinë, realizimin e strategjive mësimore, realizimin e qëllimeve të programeve etj) Ato i analizojnë rezultatet e shkollës nga aspekti i suksesit, sjelljes, riprovimeve etj., i realizojnë me shkollat tjera në nivel lokal dhe shtetëror dhe rekomandojnë për përmirësimin e tyre. Pedagogët organizojnë punë hulumtuese në shkollë, përkryerje profesionale të mësuesve, si dhe punë edukativo-arsimore me prindërit. Pedagogu detyrat e veta punuese i realizon me anë të kontakteve të shpeshta me mësuesit/arsimtarët, nxënësit, prindërit, bashkëpunëtorët tjerë dhe bashkëpunëtorët jashtë shkollës (persona shëndetësor, qendrat për punë sociale, psikologë në entet për punësim, persona profesional nga profesionet tjera, sektori për arsim në pushtetin vendor, Qendra shtetërore për provime, Qendra për arsim të mesëm profesional etj) Përveç kryerjes cilësore të punëve të tyre, obligim i pedagogëve është vazhdimisht të përkryhen në mënyrë profesionale. Psikologu i shkollës: Bashkëpunëtor profesional, i cili është kompetent për detektim, korrigjim dhe përparim të aspekteve psikologjike në punën e shkollës. Si profil në shkollë më shumë është i pranishëm në SHBA përderisa në Evropë dhe në disa vende paraqitet në shkollë, në disa fare nuk ekziston, kurse në disa punë punon në pushtetin vendor dhe mbulon një numër të madh shkollash. Psikologët e shkollave kryesisht janë të fokusuar në intervista dhe testime të nxënësve dhe vlerësimit të problemeve dhe burimeve të tyre ndaj vështirësisë në mësim. Në bashkëpunim me prindërit dhe arsimtarët i planifikojnë mënyrat se si t iu ndihmohet fëmijëve që kanë vështërsi në mësim dhe sjellje. Psikologët e kontollojnë atmosferën psikologjike në klasë dhe marrin pjesë në detektimin dhe zgjidhjen e situatave konfliktuoze. Në bashkëpunim me pedagogët merren me përparimin e metodave të studiuese dhe vlerësimi i të arriturave të nxënësve, informimin dhe këshillimin profesional të nxënësve. Në ekipin e ekspertëve me pedagogun dhe defektologun i realizojnë programet për nxënësit me nevoja të veçanta dhe/ose nxënësit me cytje të veçanta në zhvillim kurse në bashkëpunim me pedagogun e realizojnë programin për nxënësit e talentuar. Psikologët realizimin e detyrave të tyre punuese sipas rregullave i bazojnë në të dhënat e mbledhura empirike, vëzhgimit sistematik të sjelljes së nxënësve dhe arsimtarëve në rrethana të ndryshme. Përmes bazës së analizës ata sjellin përfundime për nxënës/arsimtarë, supozojnë procedura terapeutike për tejkalimin e problemeve. Defektologu i shkollës: Bashkëpunëtor profesional i cili i zbulon, studion dhe aftëson nxënësit me nevoja të veçanta dhe nxënësit me cytje të veçanta në zhvillimin e tyre. Përveç si defektolog në vendet tjera paraqitet me emrin peda- Programi për zhvillimin e arsimit fillor II 139

141 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë gog special. Si profil shkollor më së shumti është i përfshirë në SHBA dhe në disa vende evropiane. Në më shumë vende të botës nuk paraqitet si profil shkollor. Detyrat punuese të defektologut kryesisht janë të vatërzuara/fokusuara në preventivën, zbulimin, diagnostifikimin, trajtimin, procesimin dhe kujdesin për nxënësit me nevoja të veçanta/nxënës me pengesa në zhvillimin psikofizik, nëse i ka shkolla. Punon në mënyrë individuale dhe në ekip në bashkëpunim me pedagogun dhe psikologun. Puna e tij në veçanti është e rëndësishme në planin e përkrahjes (këshillim dhe edukim) të arsimtarëve dhe prindërve për mësim më efikas dhe mësim në raste kur shkolla ka fëmijë me nevoja të veçanta. Rëndësia e tyre vjen në shprehje më shumë në shkollat speciale. Duke marr parasysh specifikat e moshës së nxënësve, numrit dhe përfshierjes së fëmijëve me nevoja të veçanta në arsimin fillor dhe funksioni kryesor i ishkollës fillore, profil më i preferuar të defektologut, i cili do të mund të jetë anëtar permanent i shërbimit profesional në shkollën fillore është profili: defektolog i përgjithshëm drejtimi logopedia dmth. person profesional për komunikim fonetiko-verbal. Detyrat e tija punuese, përveç punës me fëmijë me nevoja të veçanta do të ishte preventiva, diagnostifikimi dhe trajtimi i nxënësve që kanë probleme folëse dhe nxënësit që kanë probleme në të shkruarit dhe në lexim. Sociologu, punëtori social dhe mjeku i fëmijëve janë punëtor profesional që mund secili sipas nevojës të inkuadrohet si anëtar i shërbimit profesional në shkollë fillore. Detyrat e tyre punuese në masë të madhe do të ishin fokusuar në analiza të gjendjes dhe punës me prindërit/familjet. Mjeku i fëmijëve do të kishte punë permanente në planin e preventivës/mbrojtjes nga pasojat e padëshirueshme në shëndetin e fëmijëve. Definimi i detyrave punuese dhe funksioneve të bashkëpunëtorëve profesional duhet të implikojë ndryshime në arsimin inicial të këtyre profileve. Institucionet, të cilat merren me edukimin e këtyre profileve doemos duhet t i marrin parasysh kompetencat e kërkuara/të nevojshme për realizimin efikas të detyrave punuese të çdo profili dhe në pajtim që këto të vendosin programe studiuese, të cilat do t i plotësojnë këto kushte. Njëkohësisht, kompetencat e nevojshme doemos të jenë bazë për përcjellje dhe vlerësim të punës së bashkëpunëtorëve profesional shikuar nga prizma e suksesit të tyre. 140

142 AneksI 4 Kualifikimet profesionale të arsimtarëve të cilët realizojnë mësim në arsimin e detyrueshëm II Nr. Lënda mësimore Klasa Kualifikimet profesionale 1. Gjuhë amtare 1.1. Gjuhë maqedone I-IV Të kryer arsimin e lartë; Fakulteti Filozofik (Instituti për pedagogji) Fakultet Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në gjuhën maqedone) 1.2. Gjuhë shqipe Të kryer arsimin e lartë ; Fakultet Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në I-IV gjuhën shqipe) 1.3. Gjuhë turke I-IV Të kryer arsimin e lartë; Fakultet Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në gjuhën turke) III / IV 2. Gjuh maqedone për nxënësit e bashkësive tjera Të kryer arsimin e lartë; Fakulteti Filozofik (Instituti për pedagogji); Fakultet Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në gjuhën maqedone) 2.1. Gjuhë maqedone për nxënësit e bashkësive V-IX Të kryer arsimin e lartë. Fakulteeti Filologjik (dreejtimi mëssimor)-gjuhë tjera maqedonishte dhe letërsi 3. Gjuhë angleze III / IV Të kryer arsimin e lartë /gjuhë angleeze + specializim në lëminë pedagogjike 3.1. Gjuhë angleze V-IX Të kryer arsimin e lartë / gjuhë angleeze + sspecializim në lëminë pedagogjike 4. Gjuhë e dytë e huaj V-IX Të kryer arsimin e lartë / drejtimi përkatës + specializim në lëminë pedagogjike 5. Matematikë I,II,III,IV Të kryer arsimin e lartë + sspecializim në lëminë pedagogjike Fakulteti Filozofik (Instituti për pedagogji); Fakulteti Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në gjuhëën maqedonishte, shqipe dhe turke) 5.1. Matematikë V-IX Të kryer arsimin e lartë /drejtimi prkatës + specializim në lëminë pedagogjike 6. Natyrë dhe shoqëri I-III Të kryer arsimin e lartë ; Fakulteti Filozofik (Instituti për pedagogji); Fakulteti Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në gjuhëën maqedonishte, shqipe dhe turke) 7. Natyrë IV Të kryer arsimin e lartë ; Fakulteti Filozofik (Instituti për pedagogji); Fakulteti Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në gjuhëën maqedonishte, shqipe dhe turke) Programi për zhvillimin e arsimit fillor 141

143 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë Shoqëri IV Të kryer arsimin e lartë; Fakulteti Filozofik (Instituti për pedagogji); Fakulteti Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në gjuhëën maqedonishte, shqipe dhe turke) 9. Kulturë figurative IV Të kryer arsimin e lartë; Fakulteti Filozofik (Instituti për pedagogji); Fakulteti Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në gjuhën maqedonishte, shqipe dhe turke) 9.1. Kulturë figurative V-IX Të kryer arsimin e lartë, drejtimi përkatës + specializim në lëminë pedagogjike 10. Kulturë muzikore IV Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ; Fakulteti Filozofik (Instituti për pedagogji); Fakulteti Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në gjuhën maqedonishte, shqipe dhe turke) Kulturë muzikore V-IX Të kryer arsimin e lartë përkatës + specializim në lëminë pedagogjike ; 11. Kulturë fizike IV Të kryer arsimin e lartë ; Fakulteti Filozofik (Instituti për pedagogji); Fakulteti Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në gjuhën maqedonishte, shqipe dhe turke) Kulturë fizike V-IX Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike; Fakulteti për kulturë fizike (drejtimi mësimor) 12. Hyrje në histori V Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ; 13. Historia e përgjithshme VI Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ; 14. Historia e kulturave VII Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë dhe relegjioneve pedagogjike ; 15. Historia kombëtare VIII Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ; 16. Arsimi qytetar IX Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ; 17. Hyrje në gjeografi VI Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ; 18. Gjeografia e Maqedonisë VII Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ; 19. Gjeografia evropiane VIII Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ; 20. Gjeografia botërore IX Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ; 21. Biologjia V i VI Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ; 22. Kimia VII i VIII Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ; 23. Fizika VIII-IX Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ; 142

144 24. Informatika IV Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ; Informatika V-IX Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ; 25. Etika VIII Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ; 26. Kultura e komunikimit IX Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë pedagogjike ; 27. Teknologjia dhe disejni Profile të ndryshme Programi për zhvillimin e arsimit fillor II 143

145 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë

146 PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN E ARSIMIT TË MESËM DHE PAS TË MESËM >>>>> Grupi punues: Dr. Laste Spasovski, koordinator Dr. Cvetko Smilevski Dr. Elena Açkovska - Leshkovska Agim Fazliu Lidija Kondinska Mr. Nikola Savev Trajçe Gjorgjievski

147 III Programi për zhvillimin e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm 145

148 PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN E ARSIMIT TË MESËM DHE pas të mesëm III 1. MISIONI DHE VIZIONI I ARSIMIT TË MESËM DHE pas të mesëm 1.1. Vizioni Republika e Maqedonisë bën orvatje që të formojë një rrjet racional për shkollat e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm, të përshtatur me nevojat e tregëtisë, tregun e punës dhe politikën e punësimit, i cili shpejt dhe në mënyrë efikase do të përshtatet në ndryshimet lokale dhe ato globale. Shkollat për arsim të mesëm dhe pas të mesëm duhet ti plotësojnë standardet evropiane, duke i respektuar parimet e decentralizimit, mundësitë arsimore të barabarta per të gjithë, cilësitë, transparencën, integrativitetin dhe përgjegjësinë qytetare. Programi për zhvillimin e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm 1.2. Misioni Misioni global i arsimit të mesëm dhe pas të mesëm, për të cilin angazhohet ky Program, nënkupton vendosje të një sistemi të hapur dhe efikas i cili do sigurojë qasje të barabartë për të gjithë shfrytëzuesit dhe zhvillim individual të personit nëpërmjet përfitimit të kompetencave të domosdoshme për punë të suksesshme, arsimim të mëtutjeshëm dhe jetë në shoqëri demokratike, në pajtim me mundësitë shoqëroro-ekonomike lokale dhe globale, interesë dhe nevoja. Përveç struktuimit përkatës të sistemit formal të arsimit të mesëm, misioni nënkupton edhe krijim të kushteve për arsim formal dhe joformal dhe një lidhje më të fortë ndërmjet tyre. Ky program duhet të mundësojë kompatibilitet më të madh me standardet e vendeve të Bashkësisë evropiane. Sistemi i arsimit të mesëm pas të mesëm i vendosur në këtë mënyrë, pritet të realizohet me ndihmën e intervencave afatgjata dhe efikase të vërtetuara më parë, të cilat sigurojnë: 147

149 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë mundësi të barabarta për kyçje në arsim të mesëm dhe zgjedhje të rrugëve të ndryshme për t i arritur qëllimit të njëjtë, si dhe ndalimin e marginalizimit të pjesëtarëve të grupeve të veçanta; arsim fleksibil sa i takon strukturës, zgjedhjes së programeve dhe profileve, metodave, organizimit, etapeve dhe vendit të realizimit të arsimit; arsim profesional më të përgjithsuar me të cilin do arrihen kompetenca për natyrën e ndryshueshme të punës, për jetën shoqërore dhe kulturore; arritje të shkathtësive jetësore të domosdoshme në shoqërinë informatike bashkëkohore dhe afrimin e arsimit kah biznesi; përdorim të standardeve bashkëkohore të arsimit dhe standarde të profesioneve; përdorim të planeve dhe programeve mësimore të përsosura, moduleve dhe kurseve, si dhe vendosje të një barazpeshe optimale ndërmjet arsimit të përgjithshëm dhe atij profesional, teorisë dhe praktikës; promovim të kulturës për vetevaluim dhe për planifikimin zhvillimor të shkollës. Nëse arsimi i mesëm dhe pas të mesëm e kryejnë misionin e tyre, ajo do të jetë një përkrahje e fortë për ngjallavitjen e ekonimisë, zhvillimin të demokracisë dhe për integrimin ndërkombëtar të vendit. 2. TRENDE BASHKËKOHORE DHE SFIDA NË ZHVILLIMIN E ARSIMIT TË MESËM DHE pas të mesëm Trende bashkëkohore në arsimin e mesëm dhe pas të mesëm Nga fundi i viteve të 80-ta dhe fillimi i viteve të 90-ta të shekullit të XX, në botë filloi reforma e re e shkollave, qëllim i të cilës ishte ndërtim i sistemeve arsimore më efikase dhe më konkurente. Programet në postsistemin e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm janë inicuar nga proceset aktuale në plan shoqëroro-politik, ekonomik dhe teknologjiko-teknik: integrimi dhe globalizimi, ekspanzioni i teknikës dhe teknologjisë komunikativo-informatike, orjentimi kah ekonomija e tregut, nevojat dhe trendet në sferën e punësimit, konkurenca dhe kompetitiviteti. Duke e pasur parasysh se arsimi i mesëm është pjesa më e rëndë dhe më e diversifikuar e sistemit arsimor, është rëndë të veçohen ndryshime karakteristike të cilat janë të përbashkëta për të gjitha vendet. Megjithatë, ka disa trende që janë të pranishme të cilat mund të shërbejnë si kahje në krijimin bashkëkohor të sistemit arsimor të mesëm. Ato vlejnë kryesisht për dy segmentet kyçe të këtij nënsistemi arsimor: strukturës dhe organizimit të mësimit. 148

150 Struktura më e pranishme në vendet e Evropës lindore përfshin arsim fillor 6-vjeçar, arsim 3-vjeçar të mesëm të ulët dhe arsimim 3-vjeçar të mesëm të lartë. Numri më i madh i vendeve kanë arsim të domosdoshëm 9-vjeçar, por ekziston tendenca në levizjen e këtij kufiri më lart. Në vendet në tranzicion ende është dominate struktura 8+4. Arsimimi i mesëm i lartë zgjat 3 gjer më 5 vjet, kurse varësisht nga lloji, shkollat mund të ndahen në: Gjimnaze (3-4 vjeçare) në kuadër të të cilave mësohen lëndë zgjedhore dhe fakultative të obligueshme, dhe mbarojnë me provim të maturës i cili mundëson ecshmëri kah arsimimi i lartë. Shkolla teknike (3-4 vjeçare) të cilat kanë dalje kah fakultetet ose mundësojnë punësim në profesion. Shkolla profesionale (zejtare), (2-3 vjeçare) me të cilat fitohet shkallë më e ulët e kualifikimit profesional (zeje). Shkolla artistike (4 vjeçare) me tre drejtime (figurativ, muzikor dhe balet). Tendencë e përgjithshme e tërë shkollave të mesme është afrimi programor nëpërmjet deprofesionalizimit të arsimit profesional dhe profesionalizimit të arsimit të përgjithshëm. Në atë kuptim duhet të vërehet trendi kah hapja e gjimnazeve profesionale dhe artistike, me se edhe ritet depërtimi kah institucionet e larta arsimore. Influenca e shtetit në vërtetimin e planeve dhe programeve mësimore është e pranishme në të gjitha vendet, por ekzistojnë dallime në shkallën e asaj influence. Sillet një kurikulum nacional bazik i cili parasheh autonomi të shkollave në realizimin e tij, por edhe definim të standardeve të larta arsimore. Organizimi i mësimit bashkëkohor në këtë nënsistem përfshin disa pika kyçe: 1. Diferencim dhe individualizim të arsimit, me se mundësohet udhëzimi i nxënësve në pajtim me aftësitë dhe interesat e tyre, si dhe tempo individuale të përparimit. Ajo arrihet nëpërmjet të: zgjedhshmërisë të mësimit, programeve mësimore fleksibile, teknikave arsimore të cilat janë përshtatur stileve të ndryshme të të menduarit tek nxënësit, si dhe mundësi për avancim të shpejtuar për nxënësit e talentuar dhe të zellshëm. 2. Arsim multikulturor dhe multilingvistik, me se përforcohet bashkëpunimi mes shteteve evropiane. 3. Pjesëmarrje më të madhe të nxënësve, prindërve dhe subjekteve të tjera të interesuara për udhëheqjen e shkollës. 4. Zgjerim të bashkëpunimit dhe lidhje më të ngushta mes shkollave dhe tregut të punës, si dhe ngritja e vetëdijes për sipërmarrje. 5. Krijim të parakushteve për qasje në arsimin e mesëm dhe trajnim të grupeve të marginalizuara. Programi për zhvillimin e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm III 149

151 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë Pregaditje të sistemit për evaluim dhe vetevaluim të nxënësve, me çka mundësohet vlerësim i një numri më të madh aktivitetesh, si dhe zhvillim të pergjegjësisë tek nxënësit për nxënien personale. Pregaditja e standardeve për evaluim të arsimtarëve dhe ndërtim të metodologjisë përkatëse për përcaktimin e rejtingut të shkollës. Në lidhje të ngushtë me këtë është edhe përmirësimi i arsimit dhe trajnimit të arsimtarëve. 1 Përfitimet nga ndryshimet e këtilla strukturore dhe programore janë: Përmirësim i cilësisë dhe efikasitetit të arsimit të mesëm, në pajtim me kërkesat e reja të shoqërisë dhe skemat e ndryshuara për arsim dhe nxënie; Të mundësuarit e qasjes në të gjitha llojet e arsimit të mesëm dhe arsimit të mesëm për të rritur dhe trajnime, në pajtim me parimet për nxënie të përjetshme, kushte të njëjta për të gjitha grupet sociale dhe nxitja e punësimit dhe ndërtimi i karierës; Sistemi për arsim të mesëm dhe trajnim të jetë i hapur më gjërë në botë, në pajtim me sfidat që paraqiten si rezultat i globalizimit. Fitimi i njohurive etike që do të mundësojnë ndërtimin e autonomisë morale të.personalitetit 2.2. Sfidat e zhvillimit të arsimit të mesëm dhe pas të mesëm Nëse në bazën e arsimit të mesëm është ndërtuar klimë për nxënie të përjetshme, depërtim të lartë, kualifikim në përputhshmëri me tregun e punës dhe respektim të standardeve të vendosura, atëherë për realizim të detyrave qëllimore duhet të bëhen një sërë ndryshimesh. Ndryshimet duhet të jenë rezultat i sfidave që janë prezente në Republikën e Maqedonisë Trende demografike Republika e Maqedonisë shtrihet në sipërfaqe prej km 2, prej të cilave 79% janë terene kodrinore-malore, 19,10% janë terene rafshinore dhe 1,90% janë sipërfaqe ujore. 1 Ky aspekt është i përpunuar më detalisht te grupi punues I cili e trajton cilësinë në arsim. 150

152 Tabela 1. Popullata sipas regjistrimeve ( R. e Maqedonisë në numër, 2003, fq.6) Viti Gjithsej Meshkuj Femra Numri i meshkujve në 1000 femra (maskulinitet) ) ) ) ) ) ) ) Popullatë e regjistruar dhe e vlerësuar. 2) Gjithsej popullatë e regjistruar dhe e vlerësuar në përputhshmëri me definicionin e Regjistrimit të vitit 1994 i cili dallohet nga definicioni i përdorur në regjistrimet e kaluara. Në tabelën 1. është e dhënë struktura numerike e popullatës në Republikën e Maqedonisë, e cila ka rëndësi të madhe për madhësinë, strukturën dhe tempon e zhvillimit të prodhimit në sferën e reprodukcionit shoqëror të përgjithshëm. Mundet të vërehet edhe struktura biologjike demografike e popullatës sipas gjinisë. Kjo strukturë është e rëndësishme për arsye se reprodukcioni i popullatës së përgjithshme nvaret nga popullata femërore, kurse sipas numrit të popullsisë mashkullore është e caktuar sasia e forcës të punës. Lëvizja e popullatës mund të jetë: natyrore (lindje dhe vdekje) dhe mekanike (shpërngulje, gjegjësisht zhvendosje teritoriale e popullatës). Programi për zhvillimin e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm III Të lindur të gjallë Umreni Të vdekur Priroden Rritje natyrore prirast Umreni Fosmnje doen~iwa të vdekura në na 1000 të `ivorodeni lindur të gjallë Dijagrami 1.: Lëvizje natyrore e popullatës ( Vjetori statistikor 1999, fq. 111 dhe Vjetori statistikor 2000, fq. 99, 100) 151

153 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë Numri i fëmijëve të lindur në 1000 banorë u zvogëlua më 40,7 në vitin 1948 më 13,5 në vitin 1999, ndërsa numri i personave të vdekur prej 14,4% në 8,3%, ndërsa numri i foshnjave të vdekura në 1000 të foshnja të gjalla është zvogëluar prej 116,7 në 14,9. Kjo rezulton me zvogëlimin e ritjes natyrore të popullsisë prej 26,3 në 5,2 më 1000 banorë. Rënia e vdekshmërisë shkaktoi që kohëzgjatja e jetës të arrijë 70,1 vjet për burat dhe 74,4 për gratë. Në Republikën e Maqedonisë është e pranishme shkalla e ulët e natalitetit karakteristike për maqedonasit, dhe shkallë e lartë e natalitetit karakteristike për shqiptarët, romët dhe turqit. Në vitin 1994 shkalla e natalitetit te maqedonasit ka qenë 12,1 më 1000 banorë, kurse te shqiptarët 25,1, te romët 29,1 dhe te turqit 19,8. Lëvizjet migruese të popullatës në Republikën e Maqedonisë janë shumë intenzive, si rezultat i zhvillimit të shpejtë ekonomik, demografik dhe politik në vend. Në periudhën prej vitit migracioni i jashtëm në Republikën e Maqedonisë ka tregues negativ të migracionit prej perona, që paraqet 6,2 % nga popullata e përgjithshme. Me diagramin shtyllor 2 është dhënë shpërndarja e popullatës sipas tre grupeve moshore më të mëdha, si vijon: prej 0 gjer më 14 vjet, prej 15 gjer më 59 vjet dhe prej 60 e më tepër vjet. Në fillim të procesit të tranzicionit është dominante prezenca e popullatës së re, kurse në fund prezenca e popullatës së moshuar. Dijagrami 2. Popullata sipas grupeve moshore ( Prezentim dhe studime nr. 85, Shkup 1997, fq. 32) Kjo strukturë mvaret nga: nataliteti, mortaliteti, ritja natyrore, lëvizjet migrative, krizat ekonomike, luftërat, epidemitë dhë katastrofat natyrore. Struktura arsimore e popullatës i përfshinë strukturat e pjesërishme sipas aftësisë për shkrim lexim, pregaditja shkollore dhe karakteristikat e tjera arsimotre. Ndryshimet në strukturën arsimore në Republikën e Maqedonisë tregojnë se popullata në periudhën mes viteve ka arrirë shkallë të lartë në zhvillimin e arsimit. Është zvogëluar pjesëmarrja e popullsisë analfabete prej 33,7% në 5,4%. Në vitin 1994 pjesëmarrja e popullatës pa pregaditje arsimore ka qenë 152

154 6,6%, me arsim fillor 33,3%, me arsim të paplolotë 18,4%, me arsim të mesëm 32,3%, arsim të lartë dhe superior 8,7%. Nga të dhënat mund të konstatohet se në Republikën e Maqedonisë përqindja e popullatës që nuk din shkrim-lexim është zvogëluar mjaft. Mospërcjellja e mësimit në shkollat fillore është 1,42% në vit, kurse në shkollat e mesme dy herë më shumë - 2,84%. Mospërcjellja e mësimit është edhe më e madhe në periudhën nga hyrja gjer te dalja e arsimit të mesëm 11,76% (e dhënë që i përket gjeneratës të maturantëve të vitit shkollor 2002/03). Krahasuar, në arsimin e mesëm të Republikës të Maqedonisë, në vitin shkollor 2002/03 janë regjistruar nxënës nga viti i parë gjer te i katërti, të shpërndarë në paralele në 90 shkolla të mesme. Në vitin e ri shkollor 2003/04 numri është rritur në nxënës në paralele në 91 shkolla të mesme. Që dmth., vetëm për një vit shkollor numri i nxënësve është rritur për 0,52%. Tabela 2. Nxënës në arsimin e mesëm të rregullt sipas deklarimit për përkatësinë kombëtare dhe sipas gjinisë ( Enti shtetëror për statistikë Shkolla fillore dhe të mesme në fund të vitit shkollor 2002/03, faq.39) Programi për zhvillimin e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm III 2001/2002 Gjithsej % nxënëse 2002/2003 Gjithsej % nxënëse Nga ato në shkolla private Gjithsej , , Viti shkollor Maqedon Shqiptarë , , Turq Romë Vlleh Serb Të tjerë Nuk janë deklaruar , , , , , , , , , ,0 6 E panjohur 3 0,0 3 / / / Gjithsej Nxënës / 1 / / / / / 2005/2006 gjithsej % nx[nës , , , , , ,8 757 / / / / Nga tabela 2 është evidente se se në arsimin e mesëm është rritur përfshirja e nxënësve me përkatësi etnike shqipëtare, rome dhe turke, ndërsa për niansë është zvogëluar përfshirja e nxënësve maqedonas. Ky trend është prezent veçanërisht te popullata femërore. Të dhënat që e praqesin gjendjen e përmendur kanë të bëjnë me kalimin e vitit shkollor 2001/02 kah viti shkollor 2002/

155 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë Marrë parasysh gjendjen demografike në Republikën e Maqedonisë, institucionet arsimore për arsim të mesëm dhe pas të mesëm, është e nevojshme: t i ndihmojnë Republikës së Maqedonisë në zvogëlimin e migrimit të jashtëm dhe stimulimit të migrimit të brendshëm duke ndërtuar sistem arsimor fleksibil i cili do të mundësojë kalueshmëri horizontale dhe vertikale; t i angazhojë nxënësit e shkollave të mesme në aktivitete për t iu dhënë ndihmë personave të moshuar; ta risë nivelin arsimor të të rinjëve, veçanërisht të popullatës femërore dhe t i risë kompetencat profesionale të të rriturve Demokracia dhe regullativa ligjore Arsimimi për të gjithë është motoja për të arritur demokraci më të madhe dhe zgjidhje ligjore më cilësore në legjislaturën në të gjithë shkallët dhe llojet e arsimit. Në arsimin e mesëm dhe pas të mesëm, të cilët edhe pse nuk janë të obliguar, krijohen kushte për arsimim për të gjithë bile edhe në kuptim material, përmes zgjidhjeve të ndryshme institucionale ose ndihmë nga fondacionet joqeveritare. Ligji për arsim të mesëm dhe ligji i posaçëm për arsim dhe trajnim profesional, i cili është në procedurë për sjelljen e tij, sipas normave garantojnë barazi për të gjithë nxënësit pa marrë parasysh përkatësinë etnike, fetare, gjinore dhe përkatësitë e tjera. Megjithatë, aktet ligjore të përmendura nuk i regullojnë të gjitha çështjet në lidhje me punën dhe jetën në institucionet për arsim të mesëm dhe pas të mesëm. Prandaj, disa çështje ende të pasqaruara duhet të zgjidhen me akte nënligjore, përmes kurikulave interne cilësore edhe përmes bashkëpunimit ndërmjet shkollave dhe partnerëve të tyre. Njohja dhe aplikimi i të drejtës është shumë kategori suptile për shkak të ndryshimeve të shpeshta në regullativën ligjore dhe në strukturat administrative. Qytetarët nuk janë të njoftuar sa duhet, me institucionet e reja të sistemit, me të drejtat dhe liritë veta, si dhe me obligimet e tyre, të realizojnë participim aktiv në marrdhëniet e përgjithshmëe shoqërore. Për qytetarët është me rëndësi të veçantë t i njohin institucionet arsimore, strukturën dhe mekanizmin e funksionimit të sistemit arsimor. Në shkollat për arsim të mesëm bëhen përpjekjet e para për inkuadrim të prindërve dhe bashkësisë në tërësi për realizim të drejtë të aktiviteteve edukativo-arsimore. Me projekte të caktuara jepet përkrahje e veçantë për aktivite të prindërve në shkollë. Vendoset komunikim më i afërt prind-arsimtar, por ende pjesëmarrja e prindërve në udhëheqjen e shkollave në kuptim cilësor është në nivel të ulët. 154

156 Si edhe vendet e tjera në tranzicion ashtu edhe Republika e Maqedonisë ka nevojë për zhvillim të demokracisë dhe për forcim të shteëtit ligjor, për të cilën është e domozdoshme: përsosja dhe përforcimi i strukturave dhe mekanizmave të reja demokratike në nivel qendror dhe lokal; zhvillimi i formave të decentralizimit dhe dekoncentrimit të qeverisjes në funkcion të afrimit të saj kah qytetari; vendosje e mekanizmave demokratike përmes të cilave qytetari do të mundet t i manifestojë dhe prezantojë nevojat dhe interesat e veta dhe të realizojë ndikim mbi qendrat për sjellje të vendimeve, në drejtim të plotësimit të këtyre nevojave dhe intereseve; arritja e nivelit të atillë të përpunimit të parimit për sundim të së drejtës, që do të sigurojë siguri ligjore të qytetarit dhe mbrojtje të të drejtave elementare dhe lirive të njeriut; aftësim të qytetarit për participim aktiv në implementimin e ligjeve: ligji për arsim të mesëm, ligji për arsim profesional, ligji për vetëqeverisje lokale dhe një sërë akte nënligjore që i regullojnë marrdhëniet në sferën e arsimit. Programi për zhvillimin e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm III Ekonomia e tregut dhe papunësia Struktura ekonomike-sociale e popullatës e pasqyron strukturën ekonomike në Republikën e Maqedonisë. Ajo i perfshin strukturat e pjesërishme sipas aktivitetit ekonomik, veprimtarisë, profesionit, pozitës në profesion, sektorit të pronësisë, ndarjes së epopullatës në qytetare, e përzier dhe fshatare, ndarjes së amvisërive sipas burimeve dhe nivelit të të ardhurave, etj. Më poshtë janë paraqitur të dhënat për disa struktura të pjesërishme, burim i të cilave është Maqedonia në numra, 2003 (faq.17-21). Tabela 3. Popullata e moshës mbi 15 vjet sipas aktivitetit ekonomik Viti 2001 Viti 2002 Të punësuar Të papunësuar Popullatë aktive Popullatë joaktive

157 Programi nacional për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë Diagrami 3. Të papunësuar sipas gjatësisë të papunësimit, viti 2003 Tabela 4. Shkalla për aktivitet të popullatës në moshë mbi 15 vjet, viti 2003 Shalla e aktivitetit 1) Shkalla e punësimit 2) Të punësuar Shkalla e pepunësimit 3) ,4 5,1 66, ,3 19,1 65, ,8 37,3 50, ,3 45,2 43, ,8 54,4 32, ,8 59,0 26, ,0 59,4 21, ,8 50,2 22, ,1 36,9 23, ,6 19,3 14,3 65 i pove}e 5,3 5,2 2,1 vkupno 54,5 34,5 36,7 Punë dhënës I punësuar për llogari personale Diagrami 4. Të punësuar sipas statusit ekonomik, viti ) Pjesëmarrja e fuqisë punëtore në popullatën e përgjithshme mbi 15 vjet; Punetor familijar i papaguar 2) Pjesëmarrja e numrit të të punësuarve në popullatën e përgjithshme mbi 15 vjet; 3) Pjesëmarrja e numrit të të papunesuarve në fuqinë e përgjithshme punëtore. 156 Dijagrami 6. Të papunësuar sipas moshës dhe gjinisë, viti 2003